Крыжаўзвіжанскі Бізюкоў манастыр

Манастыр
Крыжаўзвіжанскі Бізюкоў манастыр
Крестовоздвиженский Бизюков монастырь
Успенне-Багародзіцкая царква манастыра. Асвечана 11 мая 1774 года
54°58′38″ пн. ш. 33°10′17″ у. д.HGЯO
Краіна	Расія
Сяло	Бізюкова
Канфесія	Праваслаўе
Епархія	Смаленская
Дата заснавання	1640
Вядомыя насельнікі	Гедэон (іераманах)
Статус	разбураны
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Крыжаўзвіжанскі Бізюкоў манастыр, поўная назва Патрыяршы мужчынскі манастыр у гонар Узвышэння Крыжа Гасподняга — былы праваслаўны манастыр, існаваў з 1640 года да пачатку XIX ст. каля Дарагабужа на правым беразе Дняпра. Цэнтр праваслаўя Смаленскага ваяводтва, пасля вяртання зямлі ў 1611 годзе ў склад Вялікага Княства Літоўскага, значны асяродак кніжнай культуры і духоўнасці ў межах усходнеславянскай (украінска-беларускай) традыцыі.

Манастыр заснаваны каля 1640 года Фёдарам і Пятром Салтыковымі, сынамі маскоўскага баярына Міхаіла Салтыкова, які перайшоў на службу да караля і вялікага князя Жыгімонта Вазы^[1]. Заснаванне манастыра падтрымлівала Кіеўская мітраполія, як частку супраціву ўніяцкай і каталіцкай экспансіі ў рэгіёне.

З першага перыяду існавання манастыр быў апорай праваслаўя, дзе захоўваліся ўсходнеславянскія літургічныя і адукацыйныя традыцыі. Асноўную частку браціі складалі манахі з Куцейнаўскага манастыра, у тым ліку першы ігумен — іераманах Гедэон, аўтар некалькіх багаслоўскіх трактатаў^[2]. У 1640-1650-я гады манастыр праследаваўся ўладамі Рэчы Паспалітай, падвяргаўся нападам уніятаў^[3].

Пасля пачатку вайны 1654—1667 гадоў, рэгіён трапіў пад уладу Маскоўскай дзяржавы і ў 1654 годзе манастыр перайшоў пад юрысдыкцыю маскоўскага патрыярха, але захаваў стаўрапігіяльны статус (непадпарадкаванне мясцоваму епіскапу). У 1689 годзе патрыярх Іаакім пацвердзіў гэты статус, што было вынікам працяглай барацьбы з прадстаўнікамі Смаленскай епархіі^[1]. У 1723 годзе статус быў пацверджаны Сінодам Расійскай Царквы^[1].

Бізюкоў манастыр быў важным каналам перадачы багаслоўскай і філасофскай думкі з Кіева і Вільні на ўсход. У манастыры дзейнічалі кніжная майстэрня, бібліятэка, тут захоўваліся і выкарыстоўваліся творы беларускіх і ўкраінскіх аўтараў (Захарыя Капысценскі, Хрыстафор Філалет, Ісаія Капінскі)^[1]. Манастыр меў сувязі з Куцейнаўскай друкарняй і Віленскай школай.

Уклад манастыра ў развіццё старабеларускай духоўнасці звязаны і з асобай ігумена Гедэона, які паходзіў з тэрыторый Кіеўскай мітраполіі і пісаў свае творы на царкоўнаславянскай з элементамі «простай мовы». Яго «Кніга аб веры», «Альфа і Амега» і «Зярцала духоўнае» разглядаліся даследчыкамі як частка ўкраінска-беларускай традыцыі^[2].

У XVIII ст. у манастыры існавалі каменныя храмы — Успенскі сабор (1784), Міхайлаўская царква (1726), Георгіеўская надбрамная (перанесеная ў сяло Усвяцце), а таксама драўляныя і мураваныя келлі, гаспадарчыя пабудовы, званіца над магільняй фундатара — ігумена Сергія (Салтыкова)^[4].

Пасля секулярызацыі царкоўных зямель у 1764 годзе манастыр паступова страціў эканамічную самастойнасць, а ў 1803 г. быў афіцыйна скасаваны. Браты былі пераведзены ў новаствораны Свята-Грыгорыеўскі Бізюкоў манастыр на Дняпры (Херсоншчына)^[5].

На пачатку XX ст. руіны храмаў яшчэ выкарыстоўваліся для царкоўных патрэб. У 1930-я гады цэрквы былі закрыты, а падчас Другой сусветнай вайны — канчаткова разбураны. Да сённяшняга часу ад манастыра засталіся фрагменты падмуркаў і могілак^[6].