Лілея кучаравая

Лілея кучаравая
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Аднадольныя Парадак:  Лілеякветныя Сямейства:  Лілейныя Падсямейства:  Лілейныя Трыба:  Лілейныя Род:  Лілія Секцыя:  Martagon Від:  Лілея кучаравая
Міжнародная навуковая назва
Lilium martagon L., 1753
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   503457 NCBI   82322 EOL   1002630 GRIN   t:22185 IPNI   537662-1 TPL   kew-279985

Лілея кучаравая, Царскія кучары, Саранка (Lilium martagon) — кветкавая расліна роду Лілея (Lilium) сямейства Лілейныя (Liliaceae).

У сістэматыку віду ўваходзяць наступныя назвы^[1]:

• Lilium caucasicum (Miscz. ex Grossh.) Grossh. [= Lilium martagon var. martagon]
• Lilium martagon subsp. caucasicum Miscz. ex Grossh. [= Lilium martagon var. martagon]

Лілея кучаравая вядомая пад народнымі назвамі галубіныя званочкі, кульчыкі, рэхлікі, лілея кучаравістая^[2], лілея палявая^[3], галубіныя звончыкі^[4][5].

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Шматгадовая травяністая расліна з залаціста-жоўтай лускаватай цыбулінай і прамым голым аблісцелым сцяблом вышынёй ад 30 да 150 сантыметраў (зрэдку дасягае 200 см).

Лісце шырокаланцэтнае, каля 15 см у даўжыню і 5 см шырынёй, з абодвух канцоў звужана, у сярэдняй частцы сцябла сабрана ў кальчакі, у верхняй — чаргаванае. Мае гладкія краі.

Кветкі даволі буйныя, звычайна брудна-ружовыя з цёмнымі плямамі, паніклыя, сабраны ў рэдкую гронку. Можна назіраць расліны самай рознай афарбоўкі — ад белай да амаль чорнай. Калякветнік з 6 прадаўгаватых, тупых, дугападобна адагнутых назад лісцікаў. Плод — шасцігранная шматнасенная зваротнаяйкападобная каробачка.

Цыбуліна можа дасягаць 8 см у дыяметры^[6].

Цвіце ў канцы чэрвеня—ліпені, пладаносіць у жніўні—верасні. Размнажэнне насеннае і вегетатыўнае.

На адкрытым месцы, напрыклад, на сонечнай паляне, на расліне фармуюцца да дваццаці кветак.

Распаўсюджана ў Еўразіі (Еўропа, Сібір, Далёкі Усход). Месцы росту: шыракалістыя і хвойна-шыракалістыя лясы, радзей саснякі і ельнікі з ляшчынай у падлеску. Расце невялікімі групамі або асобнымі экзэмплярамі на абмежаваных плошчах.

Хімічны склад лілеі кучаравай мала вывучаны. Адзначана наяўнасць алкалоідаў ва ўсіх частках расліны, а таксама сапанінаў і флаваноідаў ў надземных частках. Цыбуліны ўтрымліваюць вялікую колькасць бялковых рэчываў, слізістыя рэчывы, вітаміны, цукры, жалеза, бор^[7][8][9].

Роданачальнік многіх садовых форм і гібрыдаў.

Здаўна лілея кучаравая прымяняецца як лекавая расліна ў народнай медыцыне Кітая, Тыбету, Манголіі, Бураціі, Якуціі, Сібіры і Далёкага Усходу. Традыцыйна від мае харчовае значэнне, ужываюць у сырым, вараным, смажаным, сушоным выглядзе і ў якасці прыправы. Выкарыстоўваюць як сурагат кавы^[8][9]. У ветэрынарыі дадаюць у корм хатніх жывёл для павышэння лактацыі і тлустасці малака.

Лілея кучаравая даўно выкарыстоўваецца ў культуры як дэкаратыўная расліна, яна з’яўляецца добрым меданосам. Расліны ў вялікай колькасці збіраюцца на букеты, выкопваюцца цыбуліны, што прыводзіць да знясілення прыродных папуляцый.

Від уключаны ў Чырвоную кнігу Беларусі (з 1981), ахоўваецца ва Украіне і Польшчы. Лілея кучаравая з’яўляецца рэдкім відам флоры Урала^[10], занесена ў рэгіянальную зводку Сібіры (1980), зводку рэдкіх раслін па Цэнтральнай Сібіры (1979) і ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Марый Эл (1997).

Расліна рэкамендавана да ўключэння ў Чырвоную кнігу Казахстана. Ахоўваецца на тэрыторыі шэрагу запаведнікаў.

• Лілея кучаравая намаляваная на эмблеме батанічнага саду імя Фаміна  (укр.) (бел., яна паслужыла аб’ектам для сусветнага адкрыцця С. Г. Навашына  (укр.) (бел. ў 1898 годзе з’явы падвойнага апладнення ў пакрытанасенных раслін, што прынесла сусветную славу Батанічнаму саду і Кіеўскаму ўніверсітэту.

• Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення віды жывёл і раслін. — Мн.: БелЭн, 1993. ISBN 5-85700-095-5
• Немченко Э. П. Лилия кудреватая // Биолог. флора Моск. области. — М.: Изд-во МГУ, 1993. — В. 9. — Ч. 1.
• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 356. Lilium martagon L. [L. pilosiusculum (Freyn) Miscz.] — Лилия саранка // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 466. — ISBN 8-87317-091-6.
• Долматов Е. А., Мамонов Е. В., Долматов Д. Е., Долматова А. Е. Создание гибридов между Лилией кудреватой и сортами раздела Азиатские гибриды // Науч. ведомости Белгородск. гос. ун-та. — 2012. — Т. 18. — № 3. — С. 83—93.
• Чопик В. И., Дудченко Л. Г., Краснова А. Н. Дикорастущие полезные растения Украины. Справочник. — Киев, Наукова думка, 1983. (рос.)
• Власюк С. Все про лілії і лілійниках // Ненудний сад = Нескучный сад. — Спецвипуск № 2. — Київ: НПП «ВИТ», 2011. — С. 21.

Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам. IV катэгорыя (NT)

• Лилия царские кудри: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) (Праверана 26 чэрвеня 2023)
• Артыкул у Чырвонай кнізе Беларусі Архівавана 15 снежня 2016. (руск.)
• Царские кудри (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі (Праверана 5 красавіка 2010)
• Лилия кудреватая в Энциклопедии декоративных садовых растений (руск.) (Праверана 26 чэрвеня 2023)
• Lilium martagon L. (Лилия кавказская) у базе біяразнастайнасці на сайце інфармацыйна-аналітычнай сістэмы «ООПТ России». (руск.) (Праверана 26 чэрвеня 2023)