Новачаркаскі расстрэл

Новачаркаскі расстрэл — забастоўка рабочых Новачаркаскага электравозабудаўнічага завода імя С. М. Будзёнага, якая скончылася расстрэлам пратэстуючых.

У 1962 годзе з-за праблем у сельскай гаспадарцы ў СССР утварыўся дэфіцыт прадуктаў харчавання: хлеба, круп, алею, мяса, малака. З-за краху праграмы асваення цаліны дэфіцыт хлеба стаў настолькі адчувальным, што вясной 1962 года СССР пачаў закупку збожжа з-за мяжы^[3].

Сітуацыя на размешчаным у прыгарадзе Новачаркаска Новачаркаскім электравозабудаўнічым заводзе імя С. М. Будзённага была напружанай яшчэ з пачатку 1962 года. У сакавіку адміністрацыя завода знізіла расцэнкі за цяжкую працу на 10 %, што прывяло да зніжэння зарплаты і пакупніцкай здольнасці рабочых^[4]. Увесну 1962 гады на заводзе ў кузава-зборачным цэху рабочыя тры дня не прыступалі да працы, патрабуючы палепшыць умовы працы, а ў абмоткава-ізаляцыйным цэху з-за нізкага ўзроўня тэхнікі бяспекі атруціліся 200 чалавек^[5].

1 чэрвеня 1962 года была апублікавана пастанова ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР «Аб павышэнні цэн на мясамалочныя прадукты», згодна з якой павышаліся цэны на мяса і мясныя прадукты ў сярэднім на 31 % і на сметанковае масла — на 25-35 %^[6].

Раніцай 1 чэрвеня 1962 года на Новачаркаскім электравозабудаўнічым заводзе ім. С. М. Будзённага пачаўся стыхійны мітынг дзесяці фармоўшчыкаў сталеліцейнага цэха, якія абмяркоўвалі пастанову аб павышэнні коштаў. Неўзабаве да фармоўшчыкаў далучыліся працоўныя з кузава-зборачнага цэха, якія былі таксама незадаволеныя павышэннем цэн і паніжанай тры месяцы таму зарплатай^[7].

Дырэктар завода Барыс Мікалаевіч Курачкін не змог уціхамірыць рабочых, заявіўшы, што «калі работнікам не хапае грошай на піражкі з мясам, то няхай купляюць піражкі з ліверам»^[5][1]. Гэтым дырэктар абразіў працоўных і не змог спыніць распаўсюджванне забастоўкі па заводзе. Ужо да 12 гадзін дня вялікая група пратэстоўцаў, ад 300 да 500 чалавек, пакінула тэрыторыю завода і сабралася ля будынка заводаўпраўлення, а таксама спыніла пасажырскі цягнік «Саратаў-Растоў»^[1].

Інфармацыя пра забастоўку ў Новачаркаску была паведамлена Мікіце Хрушчову. Ён аддаў загад аб падаўленні «антысавецкага бунту»^[2], а таксама адправіў у Новачаркаск Ф. Р. Казлова, А. І. Мікаяна, Л. Ф. Ільічова, Д. С. Палянскага^[8] і А. М. Шалепіна^[2] ў разгорнуты часовы камандны пункт.

Да 14:30 зводнае падраздзяленне з міліцыянераў, супрацоўнікаў КДБ і народных дружыннікаў адціснулі пратэстоўцаў ад чыгуначных пуцей^[2].

Да 19:00 улады распачалі першую спробу сілавога разгону мітынгоўцаў. Бяззбройны зводны атрад з 200 міліцыянераў і рота 505-га стралковага палка атрымала адпор ад рабочых і не змагла здзейсніць разгон^[2].

Раніцай 2 чэрвеня страйкоўцы-працоўныя зноў спынілі пасажырскі цягнік «Масква-Баку», а затым пад чырвонымі сцягамі і з партрэтамі Уладзіміра Леніна накіраваліся да гарадскога камітэта КПСС у Новачаркаску. Даведаўшыся пра гэтыя падзеі, Мікіта Хрушчоў, праз камандуючага ПКВА Ісу Пліева, перадаў загад аб сілавым падаўленні бунту генерал-лейтэнанту Мацвею Шапашнікаву, чыё падраздзяленне блакавала танкамі і аўтамабілямі дарогу да гаркома. Шапашнікаў адмовіўся выконваць загад страляць у пратэстуючых^[8][9][10], тым самым забастоўшчыкі бесперашкодна пераадолелі загароды і накіраваліся ў цэнтр горада. Адна частка пратэстоўцаў накіравалася да гараддзелу міліцыі і КДБ для вызвалення раней затрыманых працоўных і завалоданнем зброяй, а другая частка накіравалася гаркаму КПСС, дзе ўчыніла пагром. У гэтай сітуацыі падраздзяленні 18-й танкавай дывізіі і 89-й дывізіі ўнутраных войскаў адкрылі па мітынгоўцах агонь на паражэнне^[11]. Стральба прымусіла пратэстоўцаў адступіць.

3 чэрвеня 1962 года натоўпы жыхароў Новачаркаска ізноў сталі збірацца ў гараддзелаў міліцыі і дзяржбяспекі. У гэтых умовах камандуючы ПКВА Іса Пліеў аддаў загад аб увядзенні ў горадзе каменданцкай гадзіны, што і дазволіла ў бліжэйшыя суткі здушыць пратэсты^[11].

Пасля расстрэлу забастоўкі, дырэктар завода Барыс Мікалаевіч Курачкін быў звольнены і выключаны з КПСС. Яго месца заняў былы дырэктар завода і намеснік старшыні Савета Міністраў РСФСР Павел Іванавіч Аброскін. Усе тры сакратары Новачаркаскага гаркама КПСС і старшыня Новачаркаскага гарвыканкама атрымалі «строгую вымову»^[11]. Патрабаванні рабочых задаволеныя не былі.

Інфармацыя аб ходзе забастоўкі і растрэле была засакрэчана савецкімі ўладамі і рассакрэчана толькі пасля распаду СССР.^[12]

Па афіцыйных дадзеных, у выніку расстрэлу загінула 26 чалавек^[13][14][15], 87 атрымалі раненні.

Згодна з данясеннем штаба Паўночна-Каўказскай ваеннай акругі міністру абароны СССР, падчас беспарадкаў 15 ваеннаслужачых атрымалі раненні, каля 40 — удары і пабоі^[16].

13-20 жніўня 1962 года ў Новачаркаску адбыўся адкрыты судовы працэс над удзельнікамі забастоўкі. У выніку 7 падсудных былі прысуджаныя да смяротнага пакарання — А. Ф. Зайцаў, Б. М. Макраусаў, А. А. Коркач, С. С. Сотнікаў, М. А. Кузняцоў, У. Р. Шуваеў і У. Д. Чарапанаў. 103 падсудныя былі прысуджаныя да розных тэрмінаў зняволення^[11].

У 1996 годзе ўсе асуджаныя, у тым ліку расстрэленыя, былі рэабілітаваныя расійскімі ўладамі^[12].

• Аднойчы ў Растове — тэлесерыял Канстанціна Худзякова, першыя дзве серыі апісваюць падзеі забастоўкі.
• Шаноўныя таварышы! — фільм Андрэя Канчалоўскага, цалкам прысвечаны падзеям у Новачаркаску.

• Спицын Я. Ю. Новочеркасский бунт 1962 года // Хрущёвская слякоть. Советская держава в 1953-1964 годах. — М.: Концептуал, 2020. — С. 363—368. — 592 с. — ISBN 978-5-907172-63-0.