Правы чалавека ў Казахстане

Правы чалавека ў Казахстане замацаваны Канстытуцыяй, галоўным чынам — у раздзеле II «чалавек і грамадзянін». Рэспубліка Казахстан з’яўляецца членам ААН, АБСЕ і СНД.

У 1995—2022 годзе дзейнічаў Канстытуцыйны савет, які змяніў Канстытуцыйны суд пасля прыняцця канстытуцыі 1995 года. У 2022 годзе ў канстытуцыі Казахстана Канстытуцыйны савет быў заменены на Канстытуцыйны суд з правам звароту кожнага, хто палічыць, што нарматыўныя прававыя акты непасрэдна закранаюць іх канстытуцыйныя правы^[1]. Раней права прыватных асоб звяртацца ў Канстытуцыйны савет не было прадугледжана^[2], у адрозненне ад Канстытуцыйнага суда, які існаваў да 1995 года^[3]. З 2002 года^[4] існуе пасада Упаўнаважанага па правах чалавека. З 1997 года пры прэзідэнце існуе камісія па правах чалавека^[5].

Тым не менш сітуацыя з правамі чалавека ў Рэспубліцы Казахстан была праблемнай вобласцю для многіх урадавых і няўрадавых назіральнікаў. Паводле справаздач арганізацыі «Freedom House» краіна мае рэйтынг 6 па палітычных правах і 5 па грамадзянскіх свабодах (па шкале 1-7, дзе 1 з’яўляецца самым высокім паказчыкам), такім чынам грамадства Казахстана прызнана «несвабодным». На сайце пасольства ЗША пра Казахстан адзначана, што ў 2004—2005 гадах «урад працягваў здзяйсняць шматлікія і грубыя парушэнні» па правах чалавека^[6].

Палітычная структура Казахстана мае асаблівасць засяроджвання ўлады ў руках прэзідэнта. Паводле справаздач назіральнікаў, выбары, якія праходзілі, былі далёкія ад міжнародных стандартаў^[7]^[8]. Заканадаўчая і судовая ўлада, а таксама рэгіянальныя і мясцовыя ўлады не з’яўляюцца незалежнымі ад выканаўчай улады, а таксама змены або папраўкі да Канстытуцыі праходзяць толькі са згоды прэзідэнта.

Удзел у міжнароднай сістэме абароны правоў чалавека

Асноўныя міжнародныя дакументы (ААН і СНД)^[9]^[10]	Удзел Казахстана
Міжнародная канвенцыя аб ліквідацыі ўсіх формаў расавай дыскрымінацыі	Далучэнне ў 1998 годзе, Заява аб дапушчэнні індывідуальных скаргаў зроблена ў 2008 годзе
Міжнародны пакт аб грамадзянскіх і палітычных правах	Ратыфікацыя ў 2006 годзе
Факультатыўны пратакол да Міжнароднага пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах	Ратыфікацыя ў 2009 годзе
Другі Факультатыўны пратакол да Міжнароднага пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах	Ратыфікацыя ў 2021 годзе
Міжнародны пакт аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах	Ратыфікацыя ў 2006 годзе
Канвенцыя аб ліквідацыі ўсіх формаў дыскрымінацыі ў адносінах да жанчын	Далучэнне ў 1998 годзе
Факультатыўны пратакол да Канвенцыі аб ліквідацыі ўсіх формаў дыскрымінацыі ў адносінах да жанчын	Ратыфікацыя ў 2001 г.
Канвенцыя супраць катаванняў і іншых жорсткіх, бесчалавечных ці прыніжаючых годнасць відаў абыходжання і пакарання	Далучэнне ў 1998 годзе, Заява аб дапушчэнні індывідуальных скаргаў зроблена ў 2008 годзе
Факультатыўны пратакол да Канвенцыі супраць катаванняў і іншых жорсткіх, бесчалавечных або прыніжаючых годнасць відаў абыходжання і пакарання	Ратыфікацыя ў 2008 годзе
Канвенцыя аб правах дзіцяці	Ратыфікацыя ў 1994 годзе
Факультатыўны пратакол да Канвенцыі аб правах дзіцяці, які тычыцца ўдзелу дзяцей ва ўзброеных канфліктах	Ратыфікацыя ў 2003 годзе
Факультатыўны пратакол да Канвенцыі аб правах дзіцяці, які тычыцца гандлю дзецьмі, дзіцячай прастытуцыі і дзіцячай парнаграфіі	Ратыфікацыя ў 2001 годзе
Міжнародная канвенцыя аб абароне правоў усіх працоўных-мігрантаў і членаў іх сем’яў	Не падпісаная.
Канвенцыя аб правах інвалідаў	Ратыфікавана ў 2015 годзе
Факультатыўны пратакол да Канвенцыі аб правах інвалідаў	Падпісаны ў 2008 годзе
Міжнародная канвенцыя для абароны ўсіх асоб ад гвалтоўных знікненняў	Далучэнне ў 2009 годзе
Канвенцыя СНД аб правах і асноўных свабодах чалавека	Не падпісаная.
Канвенцыя аб стандартах дэмакратычных выбараў, выбарчых правоў і свабод	Ратыфікавана ў 2007 годзе^[11]
Канвенцыя аб забеспячэнні правоў асоб, якія належаць да нацыянальных меншасцяў	Падпісаны.

Крытыка становішча з правамі чалавека

Спецдакладчык ААН Майна Кіаі рэкамендаваў ураду перагледзець закон аб правядзенні мірных сходаў і шэсцяў. З ягоных слоў, «у Казахстане ўсё так перавярнулася, што трэба выпрошваць гэтае права ва ўладаў». Таксама ён параўнаў Казахстан з Руандай, дзе кіраўнік Рэспублікі атрымлівае 95 % галасоў^[12].

На думку казахстанскай апазіцыі, забойствы апазіцыйных палітыкаў Алтынбека Сарсенбаева і Заманбека Нуркадзілава былі выкананыя «эскадронам смерці» з былых супрацоўнікаў спецслужбаў^[13]. У ліку асуджаных па справе аб забойстве Сарсенбайлы апынуліся афіцэры спецпадраздзялення «Арыстан» КНБ РК^[14].

Аляксандр Бажэнка, грамадзянскі актывіст, сведка на працэсе па справе аб беспарадках у Жанаазене, які адмовіўся на судзе ад сваіх паказанняў, заявіўшы пра катаванні падчас следства, быў забіты 11 кастрычніка 2012 года^[15]. Афіцыйная колькасць загінуўшых у Жанаазене склала 15 чалавек^[16]^[17].

На думку Даніяра Наўрыза ў інфармацыйных адносінах фактычна накладзеная забарона на тэму атэізму^[18]. Таксама за распальванне міжрэлігійнай варожасці быў арыштаваны Аляксандр Харламаў. Яго абвінавачваюць у тым, што ён у сваіх публікацыях аб хрысціянстве і аб розных рэлігійных плынях займаўся прапагандай атэізму, чым абразіў пачуцці вернікаў^[19]^[20]^[21].