Правы чалавека ў ПольшчыПравы чалавека ў Польшчы пералічаны ў другім раздзеле яе Канстытуцыі, ратыфікаванай у 1997 годзе. Польшча з’яўляецца ўдзельніцай некалькіх міжнародных пагадненняў, якія звязаныя з правамі чалавека, у тым ліку Еўрапейскай канвенцыі па правах чалавека, Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека, Хельсінкскіх пагадненняў, Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах, Міжнароднага пакта аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах і Канвенцыі аб правах дзіцяці. Правы чалавека ў Польшчы не заўсёды выконваюцца на практыцы. З 1959 па 2019 год Еўрапейскі суд па правах чалавека пастанавіў, што Польшча парушыла правы чалавека ў 989 выпадках[1]. У 2021 годзе ILGA-Europe другі год запар паставіла Польшчу на самае нізкае месца ў Еўрапейскім Саюзе па абароне правоў ЛГБТ[2]. Правы чалавека ў польскім правеКанстытуцыя ПольшчыПольская Канстытуцыя вызначае розныя правы чалавека і грамадзяніна[3]. Другі раздзел Канстытуцыі пад назвай «Свабоды, правы і абавязкі чалавека і грамадзяніна» змяшчае шмат артыкулаў, якія інфармуюць аб правах чалавека ў Польшчы. Сярод канстытуцыйных свабод і правоў: Артыкул 14 — Свабода прэсы і іншых сродкаў сацыяльнай камунікацыі. Артыкул 21 — Ахова ўласнасці і права спадчыны. Артыкул 25 — Роўныя правы цэркваў і рэлігійных арганізацый. Артыкул 31
Артыкул 32
Артыкул 33 — Роўныя правы польскіх грамадзян у сямейным, палітычным, грамадскім і эканамічным жыцці. Артыкул 34 — Права не губляць польскае грамадзянства грамадзянінам Польшчы. Артыкул 35 — Свабода захавання і развіцця мовы і звычаяў. Артыкул 36 — Права на абарону з боку Польскай дзяржавы падчас знаходжання за мяжой. Артыкул 38 — Права на юрыдычную абарону жыцця кожнага чалавека. Артыкул 39 — Свабода не падвяргацца навуковым эксперыментам без добраахвотнай згоды. Артыкул 40 — Свабода ад катаванняў або жорсткага, бесчалавечнага або зневажаючага годнасць абыходжання і пакарання. Артыкул 41 — Права на асабістую недатыкальнасць, недатыкальнасць і свабоду. Артыкул 42 — Права на абарону. Артыкул 45 — Права на справядлівае і публічнае разбіральніцтва ў кампетэнтным, бесстароннім і незалежным судзе. Артыкул 47 — Права на законную абарону асабістага і сямейнага жыцця. Артыкул 48 — Права бацькоў выхоўваць дзяцей у адпаведнасці са сваімі перакананнямі. Артыкул 50 — Права на недатыкальнасць жылля. Артыкул 51 — Права не раскрываць асабістую інфармацыю. Артыкул 52 — Свабода перамяшчэння і выбару месца жыхарства. Артыкул 53 — Свабода сумлення і веравызнання. Артыкул 54 — Свабода выказвання меркаванняў. Артыкул 56 — Права на прытулак у Рэспубліцы Польшча. Артыкул 57 — Свабода мірных сходаў і ўдзелу. Артыкул 58 — Свабода асацыяцый. Артыкул 60 — Права на доступ да дзяржаўнай службы на аснове прынцыпу роўнасці. Артыкул 61 — Права на атрыманне інфармацыі аб дзейнасці органаў дзяржаўнай улады. Артыкул 62 — Выбарчае права грамадзян Польшчы, якія дасягнулі 18 гадоў. Артыкул 63 — Права на падачу хадайніцтваў, прапаноў і скаргаў у грамадскіх інтарэсах. Артыкул 65 — Свабода выбару прафесіі. Артыкул 66 — Права на бяспечныя і гігіенічныя ўмовы працы. Артыкул 67 — Права на сацыяльнае забеспячэнне. Артыкул 68 — Права на ахову здароўя. Артыкул 70 — Права на адукацыю. Артыкул 72 — Права на абарону правоў дзіцяці. Артыкул 73 — Свабода мастацкай творчасці. Артыкул 80 — Права звяртацца да Упаўнаважанага па правах грамадзян па дапамогу ў абароне свабод або правоў, парушаных органамі дзяржаўнай улады. ГісторыяЭлементы таго, што сёння называюць правамі чалавека, можна знайсці ў першыя часы польскай дзяржавы. Калішскі статут, генеральная хартыя яўрэйскіх вольнасцей (выдадзеная ў 1264 годзе) увяла шматлікія правы для яўрэйскіх меншасцей у Польшчы. Варшаўская канфедэрацыя 1573 года пацвердзіла рэлігійную свабоду ўсіх жыхароў Польшчы, што мела надзвычай важнае значэнне для стабільнасці тагачаснага шматэтнічнага польскага грамадства. Сабраўшыся ў Варшаве, уся шляхта падпісала дакумент, у якім прадстаўнікі ўсіх асноўных рэлігій абяцалі ўзаемную падтрымку і талерантнасць. Наступныя восем-дзевяць дзесяцігоддзяў матэрыяльнага дабрабыту і адноснай бяспекі засведчылі з’яўленне «віртуальнай галактыкі бліскучых інтэлектуальных асоб»[4][5]. У найноўшай гісторыі сытуацыя з правамі чалавека значна палепшылася толькі пасля падзення камунізму ў 1989 годзе і замены старых рэпрэсіўных нормаў прасавецкага камуністычнага рэжыму на сучасны дэмакратычны ўрад, які гарантуе першакласныя грамадзянскія і палітычныя правы, пацверджаныя Freedom House[6]. Польшча ратыфікавала пагадненне аб Міжнародным крымінальным судзе. З 2010 года цялесныя пакаранні цалкам забароненыя. Як адзначае Amnesty International, смяротнае пакаранне адменена за ўсе злачынствы[7]. Сучасная Польшча — гэта краіна з высокім узроўнем свабоды слова[8] Modern Poland is a country with a high level of freedom of expression,[9], гарантаванай артыкулам 25 (раздзел I. Рэспубліка) Канстытуцыі Польшчы. Свабода слова Свабода слова ў Польшчы абмежаваная рознымі законамі, якія забараняюць выказванні, якія лічацца абражаючымі нацыянальныя сімвалы Польшчы або прэзідэнта. Існуюць таксама законы супраць абразы рэлігійных пачуццяў і абразы помнікаў. У 2019 годзе ЛГБТ-актывістку Эльжбету Падлесну арыштавалі за стварэнне і дэманстрацыю адаптацыі Чорнай Мадонны Чэнстахоўскай у стылі Вясёлкавай Мадонны[10]. У 2017 годзе Amnesty International выказала занепакоенасць свабодай сходаў у Польшчы, заявіўшы, што «ўлады выкарыстоўваюць такія метады, як сачэнне, пераслед і судовы пераслед, каб разагнаць і прадухіліць масавыя акцыі пратэсту»[11]. У ім таксама адзначалася, што «ўлады часта аддаюць перавагу праўрадавым і нацыяналістычным дэманстрацыям перад іншымі відамі сходаў»[12]. Правы жанчынГісторыя фемінізму Фемінізм у Польшчы пачаўся ў 1800-х гадах у эпоху падзелаў Рэчы Паспалітай, адзначаных грубым злоўжываннем уладай, асабліва з боку расіян, што таксама паўплывала на правы жанчын[13]. Аднак да апошняга падзелу ў 1795 годзе жанчынам, якія плацяць падаткі, дазвалялася ўдзельнічаць у палітычным жыцці. Папярэдніца польскага фемінізму падчас падзелаў Нарцыза Жміхоўская, якая заснавала суполку суфражыстак у 1842 годзе, была пасаджана расіянамі на тры гады ў турму[14][15]. З 1918 года, пасля вяртання незалежнасці, усе жанчыны маглі галасаваць. Польшча была 15-й (12-й суверэннай) краінай, якая ўвяла ўсеагульнае выбарчае права жанчын. Тым не менш, у сучаснай Польшчы існуе шэраг пытанняў, якія тычацца жанчын, такіх як права на аборт (фармальна дазволены толькі ў асаблівых выпадках) і «шкляная столь»[16][17]. Гвалт над жанчынаміХатні гвалт[18], паводле справаздачы сайта TheNews.pl Польскага радыё за 2011 год, кожны пяты рэспандэнт успрымае як праблему. Трыццаць восем працэнтаў палякаў ведаюць прынамсі адну сям’ю, дзе адбываецца фізычны гвалт, а сем працэнтаў заявілі, што ведаюць прынамсі адну сям’ю, дзе меў месца сексуальны гвалт, вынікае з апытаньня, праведзенага ў лістападзе даследчым цэнтрам SMG KRC на замову міністэрства працы і сацыяльнай палітыкі. Апытанне паказала, што 27 працэнтаў рэспандэнтаў не жадаюць дзейнічаць супраць відавочных крыўдзіцеляў, баючыся, што гвалт можа быць перанесены на іх саміх, у той час як 17 працэнтаў лічаць, што ўзняцце гэтага пытання пагоршыць праблему для першапачатковай ахвяры. Кожны чацвёрты з апытаных лічыць, што суседзі ці знаёмыя не абавязаны дзейнічаць, калі ім даводзіцца да ведама пра хатні гвалт, лічачы, што цяжка судзіць, хто мае рацыю[18]. 43 працэнты апытаных заявілі, што ўмяшанне ў сямейныя справы дапушчальна толькі тады, калі нехта просіць аб дапамозе, а 14 працэнтаў трэціх асоб сказалі, што не мае сэнсу паведамляць пра такі выпадак, бо ахвяра непазбежна адмовіцца ад суда незалежна ад гэтага[18]. Прыкладна 13 % апытаных адзначылі, што такое гвалт з’яўляецца прыватнай сямейнай справай. У той жа час 16 працэнтаў адзначылі, што бываюць сітуацыі, калі гвалт у сям’і апраўданы. Каля 26 працэнтаў палякаў заяўляюць, што сталі ахвярамі фізічнага гвалту[18]. Згвалтаванне з’яўляецца незаконным і караецца пазбаўленнем волі на тэрмін да 12 гадоў (уключаючы згвалтаванне ў шлюбе). Пра сексуальныя дамаганні не паведамляецца з-за меркаванняў грамадства[19]. У студзені 2014 года была ўведзена рэформа, якая спрашчае працэдуру, а таксама робіць яе крымінальным злачынствам, якое пераследуецца дзяржавай, а не прыватным актам абвінавачання[20]. У Польшчы зрабіць аборт афіцыйным шляхам вельмі цяжка[21]. У сферы занятасці з-за ўяўленняў аб ролях жанчын беспрацоўе сярод жанчын высокае[22]. 29 кастрычніка 2020 года арганізацыя па абароне грамадзянскіх правоў Amnesty International заклікала ўлады Польшчы абараніць мірных дэманстрантаў, якія выступаюць супраць абмежаванняў на аборты, ад пераследу і гвалтоўных нападаў з боку контрдэманстрантаў. Па дадзеных арганізацыі, пратэстоўцы сутыкаліся з празмерным ужываннем сілы з боку супрацоўнікаў паліцыі, і ў мінулым іх адвольна затрымлівалі без доступу да адвакатаў[23]. Правы ЛГБТК+Польшча падпісала Дэкларацыю ААН аб правах ЛГБТК+, але аднаполыя саюзы ў Польшчы не прызнаюцца. Аднак Польшча не ўваходзіць у спіс краін, дзе гамафобія падтрымліваецца дзяржавай, і гомасексуалізм у Польшчы ніколі не быў крыміналізаваны ў польскай юрысдыкцыі. Гомасексуалізм быў пацверджаны законным у 1932 годзе, і Польшча таксама прызнае змену полу і не патрабуе стэрылізацыі сваіх транссексуалаў[24]. Ганна Гродская стала дэпутатам на выбарах у польскі парламент у 2011 годзе і тады была адзіным вядомым транссексуальным дэпутатам у свеце[25].  Згодна са справаздачай ILGA-Europe за 2021 год[26], у рэйтынгу 49 еўрапейскіх краін, які штогод публікуе ILGA-Europe, Польшча заняла самае нізкае месца з краін-членаў Еўрапейскага саюза і 43-е месца ў агульным заліку. У гэтым рэйтынгу выкарыстоўваюцца шырокія крытэрыі для ацэнкі прававой і палітычнай практыкі ў дачыненні да ЛГБТ[27]. У ліпені 2021 года Еўрапейская камісія абвясціла, што падала ў суд на Польшчу (разам з Венгрыяй) за парушэнне асноўных правоў ЛГБТК[28][29]. Ацэнка трэціх асобУ справаздачы Бюро дэмакратыі, правоў чалавека і працы ЗША за 2010 год адзначалася, што «ўрад Польшчы ў цэлым паважае правы чалавека сваіх грамадзян»; аднак ён адзначыў праблемы, большасць з якіх — гэта неправамерныя паводзіны паліцыі, працяглае папярэдняе зняволенне і законы, якія абмяжоўваюць свабоду слова (хоць і рэдка выконваюцца), у дадатак да карупцыі ва ўрадзе і грамадстве[30]. Калісьці Даследчы інстытут Freedom House класіфікаваў Польшчу як краіну з першакласнымі палітычнымі і грамадзянскімі правамі, але па стане на 2020 год рэйтынг Польшчы ў справаздачы Freedom House «Nations in Transit» зніжаўся чатыры гады запар[6][31]. Згодна з Global Peace Index, Польшча з’яўляецца 23-й самай міралюбнай краінай у свеце. У 2020 годзе Камітэт па прадухіленні катаванняў выказаў «сур’ёзную заклапочанасць» з нагоды празмернага прымянення сілы польскай паліцыяй падчас арыштаў[32]. Зноскі
Літаратура
Спасылкі
|
||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
