Сербская эпічная народная паэзія

Сербская эпічная народная паэзія (Сербская эпічная народная песня; сербск.: Српске епске народне песме) — гэта форма эпічнай паэзіі (песень), створаная сербамі, якія паходзяць з сённяшняй Сербіі, Босніі і Герцагавіны, Харватыі, Паўночнай Македоніі і Чарнагорыі. Асноўныя цыклы былі створаны невядомымі сербскімі аўтарамі паміж XIV і XIX стагоддзямі. Яны ў значнай ступені звязаны з гістарычнымі падзеямі і асобамі. Паэмы звычайна чытаюцца рэчытатывам суправаджэнні гусле.

Сербская народная эпічная паэзія спрыяла развіццю сербскай нацыянальнай самасвядомасці^[1]. Цыклы вершаў пра Марка Кралевіча, гайдуках і ускоках натхнялі сербаў, на аднаўленне свабоды і іх гераічнага мінулага^[1]. Гайдукі разглядаюцца як неад’емная частка нацыянальнай ідэнтычнасці; у апавяданнях гайдукі былі героямі: яны гулялі ролю сербскай эліты падчас праўлення Асманскай імперыі, абаранялі сербаў ад асманскага прыгнёту, рыхтаваліся да нацыянальнага вызвалення і спрыялі Сербскай рэвалюцыі^[2].

Самы ранні запіс сербскай эпічнай паэмы — гэта фрагмент песні бугарштыцы 1497 года аб паланенні Янаша Хуньядзі Георгіем Бранкавічам^[3][4]. Вядома, што сербы спявалі на гусле ў перыяд Асманскай імперыі. Вядомыя сербскія выканаўцы гралі пры польскіх каралеўскіх дварах у 16-м і 17-м стагоддзях, і пазней ва Украіне і ў Венгрыі^[5]. Венгерскі гісторык Себасцьян Тінодзі пісаў у 1554 годзе, што «тут у Венгрыі шмат хто іграе на гусле, але нікога няма лепшага у сербскім стылі, чым Дзімітрые Караман». Ён апісаў выступ Карамана перад знатным туркам Улуманам у 1551 годзе ў Ліпаве: гусляр трымаў гусле паміж каленяў, яго выкананне было незвычайна эмацыйным з сумным выразам твару^[6]. Гісторык і паэт Мацей Стрыйкоўскі (1547—1582) уключыў у сваю хроніку 1582 года эпічныя вершы сербаў, у якіх гаворыцца аб гераічнай барацьбе іх продкаў з туркамі^[7].

У 1824 годзе Вук Караджыч накіраваў копію сваёй калекцыі народных песень Якабу Грыму, які быў асабліва ў захапленні ад «Будынка Скадара». Грым перавёў гэты твор на нямецкую мову, і ахарактарызаваў як «адзін з самых кранальных вершаў ўсіх часоў і народаў»^[8][9].

Большасць эпічных вершаў прысвечаны эпосе асманскага прыгнёту і барацьбы за вызваленне ад яго. Дзякуючы намаганням этнографа Вука Караджыча, многія з гэтых эпасаў былі сабраныя і апублікаваныя ў кнігах у першай палове і ў сярэдзіне XIX стагоддзя. Караджыч запісаў гэтыя паэмы «з вуснаў народу». Сербская паэзія была добразычліва прынята ў Еўропе, паколькі зборнікі вершаў выйшлі ў самы росквіт перыяду рамантызму. Якаб Грым пачаў вывучаць сербская, каб чытаць вершы ў арыгінале. Ён напісаў падрабязны аналіз кожнага новага зборніка сербскіх эпічных вершаў. Ён называў іх роўнымі песні песняў, як і Гётэ некалькі пазней. Дзякуючы Якабу Грыму і словенцу Йернеру Капітару, сербская народная літаратура знайшла сваё месца ў сусветнай літаратуры^[10].

Сербская эпічная паэзія падзелена на цыклы:

• Негістарычнага цыкл (сербск.: Неисторијски циклус) — вершы аб славянскай міфалогіі, у прыватнасці пра драконаў і німф
• Дакосаўскі цыкл (сербск.: Преткосовски циклус) — вершы пра падзеі, якія папярэднічалі бітве на Косавам полі (1389)
• Косаўскі цыкл (сербск.: Косовски циклус) — вершы пра падзеі, якія адбыліся непасрэдна перад і пасля бітвы на Косавам поле
• Цыкл Кралевіча Марка (сербск.: циклус Краљевића Марка)
• Посткосаўскі цыкл (сербск.: Покосовски циклус) — вершы пра падзеі пасля бітвы
• Цыкл гайдукоў і ускокаў (сербск.: Хајдучке и ускочке песме) — вершы пра разбойнікаў і мяцежнікаў
• Вершы аб вызваленні Сербіі і Чарнагорыі (сербск.: Песме о ослобођењу Србије и Црне Горе) — вершы пра баі супраць асманаў, якія адбываліся ў 19-ым стагоддзі

Вершы апісваюць гістарычныя падзеі з рознай ступенню дакладнасці.

• Половинкин И. Н. Сербская народная поэзия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Bjeladinović-Jergić, Jasna (2001). Зборник Етнографског музеја у Београду: 1901-2001. Етнографски музеј. pp. 489–.
• Dragnich, Alex N. (1994). Serbia's Historical Heritage. East European Monographs. ISBN 978-0-88033-244-6.
• Georgijević, Krešimir. Српскохрватска народна песма у пољској књижевности: Студија из упоредне историје словенских књижевности (нявызн.). Belgrade: Rastko; Српска краљевска академија (2003).
• Ling, Jan (1997). "Narrative Song in the Balkans". A History of European Folk Music. University Rochester Press. pp. 86–90. ISBN 978-1-878822-77-2.
• Milošević-Đorđević, Nada. The oral tradition (нявызн.). The history of Serbian Culture. Rastko (1995).
• Petrović, Sonja (2008). "Oral and Written Art Forms in Serbian Medieval Literature". In Mundal, Else; Wellendorf, Jonas (рэд-ры). Oral Art Forms and Their Passage Into Writing. Museum Tusculanum Press. pp. 85–108. ISBN 978-87-635-0504-8.
• Popovic, Tanya (1988). Prince Marko: The Hero of South Slavic Epics. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-2444-8.