Скупы рыцар (опера)
Скупы рыцар — опера ў адной дзеі кампазітара С. В. Рахманінава, створаная ў жніўні 1903 — 28 лютым 1904 года[1]. Прэм'ера адбылася ў Вялікім тэатры Масквы 11 студзеня (24 студзеня) 1906 пад кіраваннем самога кампазітара[2] адначасова з яго аднаактовай операй «Франчэска да Рыміні»[1][3][4][5]. Літаратурная асноваЛітаратурнай асновай паслужыла драматычная паэма А. С. Пушкіна «Скупы рыцар», створаная ў 1830 годзе. Літаратуразнаўцамі ўстаноўлена, што пры стварэнні гэтага безумоўнага шэдэўра Пушкін некалькі містыфікаваў, г. зн. шмат чаго напрыдумваў пра гэта свой твор. Ён назваў сваю драму перакладам, даўшы падзагаловак: «З Чэнстанавай (гэта значыць англійскага пісьменніка XVIII стагоддзя В. Шэнстана) трагікамедыі The covetous knight (Скупы рыцар)»[1]. Але твор гэты арыгінальны і аўтарскі. Ёсць і вельмі іранічны жарт: дзеянне пушкінскай драматычнай паэмы адбываецца ў сярэднявечным захадзе — а слугу галоўнага персанажа Альбера завуць Іван. Магчыма, Пушкін хацеў сказаць, што яго драма зусім не пра Сярэднявечны Захад. Сяргей Рахманінаў, прыступаючы да напісання оперы «Скупы рыцар», скарыстаўся спецыфічнай традыцыяй речытатыўна-дэкламацыйных опер[5]. Праца над лібрэтаПадчас працы над лібрэта, Пушкінскі тэкст быў некалькі скарочаны, а імёны персанажаў прыцярпелі некаторыя змены. Кампазітар пазбавіў сярэднявечнага заходнееўрапейскага слугу імя наогул (ўжо калі не Іван — так хай будзе безназоўным: проста Слуга), яго гаспадар аўшкінскі граф Дэлорж ў інтэрпрэтацыі Рахманінава атрымаў цалкам французскае імя Альбер; сышлі з оперы і іншыя пушкінскія імёны. У двух сцэнах Рахманінаў некалькі змяніў парадак слоў[1]. Гэта ўсе змены, акрамя выдалення апошняга пушкінскага радка «Жахлівае стагоддзе, жахлівыя сэрцы!»[6]. Гісторыя стварэнняТакім чынам, у жніўні 1903 малады Рахманінаў, адклаўшы працу над ужо распачатай яшчэ ўлетку 1900 операй «Франчэска да Рыміні», звярнуўся да адной з маленькіх трагедый Пушкіна, сам узяўшыся за напісанне лібрэта. Магчыма, што рашэнне самому пісаць лібрэта прыйшло па ўласным вопыце: адначасова працуючы над операй «францеска да Рыміні», кампазітар быў незадаволены тэкстам лібрэта да яе, які пісаў М. І. Чайкоўскі[4], брат выбітнага кампазітара Пятра Ільіча Чайкоўскага. У 1904 Рахманінаў заняў пасаду дырыжора імператарскага Вялікага тэатра, у яго ж задачу ўваходзіла займацца рэпертуарам[4]. Тады ён і вырашыў паскорыць напісанне абедзвюх опер — «Франчэскі да Рыміні» і «Скупога рыцара», — каб прадставіць іх у Вялікім тэатры. Над «Рыцарам» праца прасоўвалася хутчэй: опера была скончаная 28 лютага 1904, аркестравана ў маі 1905 года[6]. Аднак да пастаноўкі прайшло яшчэ час, пакуль ні была напісана адкладзеная «Франчэска». Рахманінаў вырашыў аб’яднаць абедзве оперы ў адзін двухактовы спектакль. Музыка Музыка, ідучы за тэкстам, аднаўляе пушкінскія вобразы. «Скупы рыцар» — камерная опера, адметная адзінствам настрою і музычнай драматургіі, увасабляе задуму Пушкіна. Як і Пушкін, кампазітар засяроджаны на псіхалагічнай і маральнай праблематыцы адной асобы[6]. І гэтая асоба — Барон, усе астатнія персанажы служаць канвой, нейкай «рамкай», якая атачае яго вобраз. У оперы не аказалася ні адной жаночай партыі. Музыказнаўца Л. Міхеева вызначае музычную канву так: «у оперы няма ні найменшага светлага промня, няма жаночага вобразу, лірычнага пачатку, няма ніякіх устаўных нумароў. <…> Тут усё падпарадкавана страсці да золата, усе змрочна і злавесна»[1]. У оперы Рахманінава няма традыцыйных арый і ансамбляў — тры яе карціны ў адпаведнасці з тэкстам Пушкіна аб’яднаны сістэмай тэматычных і танальных «арак» як унутры кожнай карціны, так і ў оперы ў цэлым. Напрыклад, і пачатак, і заключэнне оперы напісаны ў адной танальнасці мі мінор[6]. У студзені 1906 Рахманінаў паказаў ўжо гатовага «Скупога рыцара» групе пецярбургскіх музыкаў на адной з традыцыйных сустрэч ў кіраўніка пецярбургскай кампазітарскай школы Рымскага- Корсакава. Вакальныя партыі выконваў сябар Рахманінава Фёдар Шаляпін. Рымскі- Корсакаў адгукнуўся на твор: «Музыка оперы вельмі таленавітая. Ёсць вельмі моцныя, яркія драматычныя моманты. Сцэна Барона, які любуецца назапашаным золатам, выдатная. Але ў цэлым амаль бесперапынна бягучая шчыльная тканіна аркестра душыць голас. Галоўная ўвага кампазітара — у аркестры, а вакальная партыя як бы прыстасаваная да яго»[1]. Опера «Скупы рыцар» адрозніваецца насычаным сімфанізмам[5] — і менавіта гэта збліжэнне оперы з сімфоніяй выклікала непрыманне «Скупога рыцара» значнай часткай рускай музычнай крытыкі пачатку XX стагоддзя[6], опера неадназначная па свайму музычнаму прачытанню і трактоўцы, у ёй пераважае «сіла» аркестра, а складанасць вакальных партый прыводзіць да нячастага выкарыстання ў тэатральных рэпэртуарах[2]. Дзеючыя асобы Сюжэт Вежа ў замку Барона. Яго сын Альбер мае моцную патрэбу ў грошах: ён не можа з’явіцца пры двары Герцага з-за адсутнасці годнага касцюму, а скупы Барон не дае грошай сыну. Альбер кліча ліхвяра, але той адмаўляецца даць грошай і раіць маладому рыцару атруціць бацькі, каб завалодаць яго багаццямі. Альбер настолькі раз'юшаны, што выганяе ліхвяра, які цяпер спалохана прапануе грошы разам з выбачэннямі. Склеп замка, дзе Барон захоўвае золата. Барон у склепе замка любуецца сваім багаццем. Ён адкрывае усе скрыні, бляск золата ап'яняе яго. Яму здаецца, што ён пануе над усім светам. Толькі адна думка азмрочвае ўрачыстасць: калі ён памрэ, сын змарнатравіць багацце. Палац Герцага. Альбер прыходзіць са скаргай на бацьку. Герцаг абяцае разабрацца і выклікае Барона. Той прыбывае, і Герцаг, прапанаваўшы Альберу выдаліцца ў суседні пакой, прымае яго. На пытанне, чаму яго сын не бывае пры двары, Барон узводзіць паклёп на яго, абвінавачваючы ў замаху на яго жыццё і рабаванні. У шаленстве Альбер выбягае са свайго сховішча і выкрывае бацьку ў хлусні. Барон выклікае сына на дуэль. Раззлаваны абрыдлівай сцэнай Герцаг праганяе Альбера і абвінавачвае Барона. Той, не ў сілах перанесці напружання разыгранай падзеі, памірае. Апошняя яго думка — пра куфры і ключы да іх[7][8][9]. Пастаноўкі Як і ў выпадку «Франчэскі да Рыміні», з пастаноўкай адразу намеціліся праблемы. Кампазітар спадзяваўся, што ў спектаклі будзе ўдзельнічаць яго сябар Фёдар Шаляпін, на яго Рахманінаў і разлічваў, ствараючы партыю Барона[5]. Аднак спявак вельмі непахвальна адклікнуўся аб творы Рахманінава, які сам жа выконваў яшчэ нядаўна ў гуртку Рымскага-Корсакава, і сказаў, што 1н не дацягвае да пушкінскага ўзроўню. Мастацтвазнаўца Абрам Акімавіч Газенпуд прывёў такія дакументы: "Ва «Успамінах» В. Ястрабцава (запіс ад 4 студзеня 1906) чытаем: «На думку Шаляпіна, музыка „Скупога рыцара“ напісана як бы не на самы тэкст пушкінскі сцэн, а толькі на агульныя настроі асобных карцін гэтай драмы. Адсюль неадпаведнасць і недахопы». Шаляпін лічыў партыю Барона інструментальнай, а не вакальнай"[5]. Адмова Шаляпіна балюча параніла Рахманінава, які расцаніў словы Шаляпіна, як здраду па адносінах да іх дружбы, і паслужыла астуджэнню іх адносін[1][2]. У выніку на ролю Барона быў прызначаны Георгій Бакланаў, Герцага — І. В. Грызуноў[10], Альбера — А. П. Баначыч, Яўрэя — С. Д. Барсукоў[11]. Рэжысёр пастаноўкі: В. П. Шкафер (ён жа — рэжысёр-пастаноўшчык «Франчэскі», прэм'ера якой прайшла адначасова). Прэм'ера абедзвюх опер адбылася 11 студзеня 1906 года ў Маскве, у імператарскім Вялікім тэатры пад кіраваннем аўтара. Поспех абедзвюх опер быў велізарным. Тым не менш Рахманінаў пасля чатырох прадстаўленняў[2] зняў іх з рэпертуару з тым, каб аднавіць у наступным сезоне. А ў 1907 годзе на адным са сваіх канцэртаў маналог Барона выканаў Фёдар Шаляпін[5], які раней адмовіўся выступаць на прэм'еры. А пасля Шаляпін уключыў арыі Барона ў свой пастаянны канцэртны рэпертуар. Абедзве оперы былі адноўленыя на той жа сцэне імператарскага Вялікага тэатра 27 верасні 1912 г. пад кіраўніцтвам Э. Купера[5]. Пазней сталі з’яўляцца іншыя пастаноўкі «Скупога рыцара», сярод іх: у г. Горкім у 1943 (прэм'ера — 24 сакавіка) пад кіраўніцтвам І. Зака, рэжысёр Б. Пакроўскі; зноў у Вялікім тэатры ў 1994-м. У 2004 опера была выканана на Глайндбарнскім фестывалі (дырыжор В. Юраўскі)[5]. У 1968 годзе ў СССР (Цэнтральная студыя тэлебачання) быў зняты мастацкі фільм-опера «Скупы рыцар», дырыжор — В. Нябольсін[12]; рэжысёр: Рыгор Крысці; у ролях: Уладзімір Захараў, В. Радзіеўскі, Вадзім Русланаў, Ю. Ларан (Вакальная партыя — М. Захараў), В. Куманін (Вакальная партыя — А. Далецкі). Цяпер існуе некалькі аўдыё- і відэазапісаў оперы і фрагментаў з яе ў розных пастаноўках[13][14][15] (праслухаць запісы ў розных выкананнях(недаступная спасылка)). Зноскі
Спасылкі
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
