Глаголи во старословенскиот јазик

Глаголот е една од најспецифичните црти на старословенскиот јазик. Слично како при промената на именските зборови, и глаголите изобилуваат со форми. Некои од категориите и формите што ги пројавува глаголот се исклучиво словенски, други пак индоевропски. Според информацијата којашто ја носи, глаголот ги има следниве категории:

• Број: еднина, двоина, множина;
• Време:

Прости времиња: сегашно (презент), минато определено несвршено (имперфект) и минато определено свршено (аорист)

Сложени времиња: минато неопределено (перфект), предминато (плусквамперфект) и идно определено (футур егзактен);

• Вид (аспект): глаголите се поделени на свршени (перфективни) и несвршени (имперфективни);
• Лице: постојат три лица во сите три броја со (најчесто) строго различни завршетоци;
• Начин: исказен (индикатив), заповеден (императив), условен (кондиционал);

Покрај наведените категории, постојат и следниве именски форми на глаголот:

• инфинитив, супин и глаголска именка;
• Партиципи, вкупно пет: партицип на презентот активен, партицип на презентот пасивен, партицип на претеритот активен прв, партицип на претеритот активен втор, партицип на претериото пасивен;

Старословенските глаголи имаат две основи: презентска основа (или основа на сегашното време) и инфинитивно-аористна основа (основа на инфинитивот). Според формите на овие две основи е извршена и поделба на глаголите во пет конјугации (групи):

• Првата конјугација ја сочинуваат глаголи чија инфинитивна основа завршува на согласка или на непостојано -а- кое при личната промена се губи, а тематска согласка на презентската основа е -е-:

нес-ти, нес-е-ши = донесе

реш-ти, реч-е-ши (<*rek-ti, <*rek-e-ši) = рече

мош-ти, мож-е-ши (<*mog-ti, <*mog-e-ši) = може

зъва-ти, зов-е-ши = повикува

пасти, пад-е-ши (<*pad-ti) = падне

Мала група на глаголи чија инфинитивна основа завршува на -ѹ- спаѓаат во оваа конјугација. При нивната презентска основа оваа самогласка преминува во -ов- или -ев- (ако ѝ претходи мека согласка!). Така имаме: слѹти-словеши (=ословува), плѹти-пловеши (=плива), трѹти-тровеши (=труе), рюти-ревеши (=рие).

Напомена: кај глаголите чија инфинитивна основа завршува на к, г или х се врши палатализација (речеши, можеши). Глаголите кои имаат ер во инфинитивната основа (слаба коренова самогласка), во презентската се огласува (преминува во посилен степен). Така имаме зъвати-зовеши, бьрати-береши (=бере), жьдати-жидеши (=чека).

• Втората конјугација ја сочинуваат глаголите кај кои пред инфинитивниот завршеток -ти стои групата -нѫ- која кај презентската основа преминува во -не-:

двиг-нѫ-ти, двиг-не-ши = помести

ми-нѫ-ти, ми-не-ши = мине

потък-нѫ-ти (сѧ), потък-не-ши = се сопне

• Третата конјугација ја сочинуваат глаголи чија презентска основа завршува на -је-, а според завршетокот на инфинитивната основа може да се подели на следниве подгрупи:

а) Инфинитивна основа еднаква на коренот и завршува на: ѣ, и, ъı, ѹ или а: сѣти (=сее), пити (=пие), кръıти (=крие), чѹти (=чуе), знати (=знае)

б) Инфинитивната основа завршува на -а- кое при презентската основа се губи: глагол-а-ти, глагол-ѥ-ши (=зборува), плак-а-ти-плач-е-ши (=плаче, <*polk-je-ši)

в) Инфинитивната основа завршува на -ова- кое кај презантската основа преминува во -ѹ-: радовати (сѧ)-радѹѥши, кѹповати-кѹпѹѥши, вѣровати-вѣрѹѥши

• Четвртата конјугација ја сочинуваат глаголи чија презентска основа има тематска самогласка -и-, додека инфинитивната основа им завршува на -и- или на -ѣ-: мол-и-ти, мол-и-ши, вид-ѣ-ти, вид-и-ши. Напомена: во 1. лице еднина може да се врши и палатализација: врат-и-ти, врат-и-ши, но: вра-шт-ѫ (<*vor-t-jǫ, t+j>št)! Слично и: просити-прошѫ (<*pro-s-jǫ, s+j>š).

Во оваа конјугација спаѓаат и глаголите чија инфинитивна основа завршува на -а- пред кое стои мека согласка. Историски, завршетокот -а- се развил од ѣ кој по извршената палатализација се повлекол кон а: леж-а-ти, леж-и-ши (<*leg-ĕ-ti), бѣж-а-ти, бѣж-и-ши (<*'bĕg-ĕ-ti).

• Петтата конјугација ја сочинуваат пет атематски глаголи (без основна самогласка): вѣсти (=знае), ıасти или ѣсти (=јаде), имѣти (има, зема, фаќа), бъıти (=сум, е) и дати (=даде).

Сегашното време, логично, се гради од презентската основа со додавање на следниве наставки:

Глаголите од првата, втората и третата, како и глаголите бъıти и имѣти од петтата конјуација ја добиваат наставката -ѫтъ за 3. лице множина; глаголите од четвртата конјугација, како и останатите три глагола од петтата конјугација, ја добиваат наставката -ѧтъ. Исто така, глаголите од петтата конјугација имаат наставка -мь и -си за 1. и 2. лице еднина соодветно, како и -ста и -сте (наместо -та и -те) за 2. и 3. лице двоина соодветно, правило од кое отстапува само глаголот имѣти.

Парадигмата на глаголите мошти (I к.), ѹсѣкнѫти (II к.), знати (III к.), водити (IV к.) и имѣти (V к.) е следнава:

Презентот има две главни значења:

• Формите на сегашното време од несвршените глаголи означуваат дејствија едновремени со моментот на зборување;
• Формите на сегашното време од свршените глаголи означуваат идни дејствија, т.е. презентот од свршените глаголи има улога на идно време - футур. На пример:

...и рече се сътворѭ, разорѭ житьницѧ моѩ и большѧ съзиждѫ и съберѫ тѹ вьсıа жита моıа и вьсе добро моѥ, то рекѫ дѹши моѥи ıако дѹше имаши мъного добро лежѧште на лѣта мънога...

(...и рече еве, вака ќе сторам, ќе ги урнам моите амбари и ќе соѕидам поголеми и ќе го зберам тука сето жито мое и добра мои, та ќе ѝ речам на душава моја: душо имаш многу добра приготвени за многу години... Лука 12:16)

Формите на минатото определено несвршено време се градат од инфинитивната основа со помош на вметоците -ѣ- или -ıа- (=ја!) и наставките:

• Глаголите чија инфинитивна основа завршува на -а- или -ѣ-, директно ги добиваат наставките (глаголаахъ, глаголааше итн.)
• Кај глаголите чија инфинитивна основа завршува на согласка се вметнува -ѣ-. Ова важи и за глаголите од втората конјугација за кои се смета дека основата им завршува на -н-! Доколку основата завршува на к, г или х заради јатот се врши палатализација при што тој се повлекува кон а; така глаголот пешти (<*pek-ti) има форми: печаахъ (<*pek-ě-axŭ), печааше (<*pek-ě-aše) итн.
• Кај глаголите од четвртата конјугација (чија инфинитивна основа заврштува на и) се вметнува -ıа- при што редовно се јавува палатализација на последната согласка (или согласничка група!) од основата; така глаголот носити има форми: ношаахъ (<*nos-ja-axŭ), ношааше (<*nos-ja-aše) итн., додека глаголот любити има форми: люблıаахъ (<*ljub-ja-axŭ), люблıааше (<*ljub-ja-axŭ) итн.

Парадигмите на глаголите плѹти (=плива, I к.), минѫти (=мина, II к.), глаголати (=зборува, говори, III к.), просити (=бара, IV к.) и бъıти (=сум, V к.) е следнава:

Помошниот глагол бъıти може да има скусени форми: бѣхъ, бѣ, бѣ, бѣховѣ, бѣшета, бѣшете, бѣхомъ, бѣшете, бѣхѫ.

Имперфектот означува минати дејствија кои не се фиксни во еден минат момент, туку трајни: најбитна информација која ја носи имперфектот е дека дејствието траело определен период во минатото, дека се одвивало во некоја дадена временска рамка. За ваква цел тој се гради од несвршените глаголи. Свршените, пак, глаголи градат имперфект за да означат дејствие кое повеќепати завршувало во минатото, т.е. посочуваат повторливо, но завршено дејствие.

Во старословенскиот јазик се разликуваат три типа на аорист:

• прост (јак или асигматски)
• сигматски постар (или сигматски прв)
• сигматски понов (или сигматски втор)

Аористот, општо, означува минато, завршено дејствие чие траење во минатото не е прецизирано: најбитната информација на ова време е дека дејствието завршило во некој минат момент. Го градат и свршени и несвршени глаголи, што не е случај со македонскиот; ова е затоа што историски аористот е пред сѐ глаголски начин, а не глаголско време.

Асигматскиот аорист бил во фаза на напуштање во времето на св. Кирил, па затоа се среќава кај мал број глаголи; тоа се глаголите од првата и втората конјугација чија инфинитивна основа завршува на согласка (ити, решти, мошти, пасти, плести; двигнѫти, минѫти, исъхнѫти, ѹтонѫти и сл.).

Напомена: во втората конјугација како за основа се зема делот од инфинитивот без карактеристичниот вметок -нѫ-. На добиената основа се додаваат следниве наставки:

Напомена: доколку основата завршува на к, г или х, редовно се врши палатализација!

Парадигмата на глаголите решти (<*rek-ti) и двигнѫти е следнава:

Сигматскиот аорист прв се гради, како што посочува и самото име, со помош на формансот * -s- и личните наставки. Наставките се:

Но, само ограничен број на глаголи градат аорист со помош на овие наставки. Тоа е поради една фонетска промена карактеристична за старословенскиот, неформално наречена ruki - закон; имено според овој закон ако пред -*s- стои некоја од слогласките: *r, *u, *k или *i, тогаш има премин *s > *x (т.е. с > х), па така се јавуваат форми: молихъ, чѹхъ, бъıхъ (< *bū-s-), рѣхъ (< *rek-s-) итн. Подоцна, сите глаголи развиле вакви форми по аналогија, па повеќето глаголи градат сигматски аорист прв со следниве наставки:

При формирањето на аористот кај едносложните глаголи се јавува превој на кореновата самогласка (превој), во случајов негово вдолжување, и тоа: о > а, е > ѣ, ь > и и ъ > ъı. Глаголите кои имаат ваков превој, ја испуштаат последната согласка од основата пред да ги добијат личните наставки.

Сигматски аорист прв со форми на -с- имаат следниве глаголи: ѩти - ѩсъ (зема, фаќа), начѧти - начѧсъ (почне), нести - нѣсъ (донесе), вести - вѣсъ (доведе), чисти - чисъ (прочита), бости - басъ (избоде), ıасти - ıасъ (изеде) итн.

Парадигмите на: бости (=боде, < *bod-ti), решти (=рече, < *rek-ti), родити (=роди), знати (=знае) и дати (=даде) се следниве:

Напомена: некои глаголи, особено едносложните со инфинитивна основа која завршува на самогласка, може во 2. и 3. лице еднина да добијат наставка -(с)тъ, која е пренесена од сегашното време; такви се глаголите: дати, бъıти, пити, начѧти и др.

Сигматскиот аорист втор се појавува во доцните старословенски книжевни наоди, па затоа се нарекува и сигматски аорист понов. Современиот македонски аорист води потекло токму од тука. Се образувал со наставките на првиот сигматски аорист на -х- кои директно ѝ се додавале на основата ако таа завршувала на самогласка, или пак, се вметнувало едно -о- меѓу основата и наставките ако таа завршувала на согласка, а формите за 2. и 3. лице еднина по правило биле асигматски. Најчесто го имале глаголите од првата и втората конјугација. Парадигмата на глаголот решти е следнава:

Напомена: некои глаголи може имаат форми во повеќе од еден вид на аорист! Глаголот решти, речеши има форми од сите три вида!!!

Заповедниот начин има една, општа, форма за 2. и 3. лице еднина и посебни форми за 1. и 2. лице двоина и множина. Се гради од презентската основа на следниов начин:

• Глаголите од првата и втората конјугација имаат исти наставки, а глаголите од третата, четвртата и петтата (освен бъıти) конјугација имаат исти наставки :

При градењето на императивот, слично како кај аористот, има превој на кореновата самогласка кај глаголите со едносложна основа што завршуваат на согласка, но случајов скусување (редукција).

При додавање на наставките, редовно се врши втората палатализација. Особено карактеристичен е случајот во еднина кога основата завршува на -д, каде палатализацијата дава -ждь (дати - даждь <* dad-i).

Парадигмата на решти, знати, просити и ıасти е следнава:

Партиципите се именски форми на глаголите кои ги спојуваат глаголското, од една страна со именското, придавното или прилошкото од друга страна. Од глаголски аспект може да биде прилог, од именски пак подмет, предмет, атрибут итн. Партиципите ги имаат следниве категории: време (глаголска), падежна промена по род и број (именски). Старословенскиот јазик ги има пет на број, и тоа:

• партицип на презент активен
• партицип на презент пасивен
• партицип на претерит активен прв
• партицип на претерит активен втор (или л-партицип)
• партицип на претерит пасивен

Се гради од презентската основа на следниов начин:

• Во номинатив еднина, машки и среден род: глаголите од првата, втората и петтата конјугација добиваат наставка -ъı, додека глаголите од третата и четвртата конјугација добиваат наставки -ѩ и -ѧ соодветно.
• Останатите падежни форми се градат на следниов начин: на глаголите од првата, втората, третата и петтата конјугација им се додава вметокот -ѫшт-, додека на глаголите од четвртата конјугација им се вметнува -ѧшт-, а потоа на вака променетата основа падежните завршетоци од ЈО / ЈА - промената. Единствен исклучок има во акузатив еднина и номинатив множина машки род, номинатив множина женски род и акузатив еднина среден род.

Парадигмата на ити, идеши (=иде, доаѓа), видѣти, видиши (=гледа) и бъıти, ѥси (=сум) е следнава:

Оваа промена на партиципот се нарекува именска или проста. Ако на формата на партиципот ѝ се додаде соодветната форма на заменката *и, ıа, ѥ, тоагш се добива заменската или сложена промена на партиципот. Така за глаголот ити имаме: идъıи, идѫштиıа, идѫштеѥ (N.ед., м.р., ж.р. и с.р. соодветно), идѫштаѥго, идѫштѧѩ, идѫштаѥго (G. ед.) итн.

Кога има именска форма, партиципот означува дејствие едновремено со главниот глагол, односно игра улога на глаголски прилог, па затоа оваа форма ретко се среќава во другите падежи, освен во номинатив: идъı, идѫшти = идејќи, доаѓајќи.

Кога има заменска форма, партиципот игра односна (релативна) улога, па оваа форма е почеста од именската: идъıи = оној којшто иде; идѫштаѥго = од оној којшто иде итн.

Се гради од презентската основа со додавање на наставката: -мъ, -ма, -мо (соодветно за родот!). Пред оваа наставка се јавува тематска самогласка, и тоа: -о- за глаголите од првата и втората, -е- за третата и -и- за четвртата конјугација. Се менува како придавка од О- или А-промената, зависно од родот. Може, како и активниот партицип на презентот, да има и сложена, заменска, промена со формите на заменката *и, ıа, ѥ.

Номинативните форми за партиципот за глаголите вести (=доведе), двигѫти, знати, хвалити (=фали, воспева) и ıасти се следниве:

Форми на овој партицип, како и на останатите пасивни партиципи, имаат само преодните (транзитивни) глаголи! Овој партицип е слаб по однос на глаголската „сила“, затоа најчесто се јавува во атрибутивна конотација.

Македонскиот јазик нема нему соодветна јазична форма, па затоа се преведува со, помалку смешни и неприродни, аналитички конструкции. Така на пример изразот: носимъ ѥсмь би се превел како: бивам носен (носити е несвршен!), додека несомъ ѥсмь како: биднав донесен (нести е свршен!)

Се гради од инфинитивната основа со додавање на наставката: -ъ (доколку основата завршува на согласка) или -въ (дококу основата завршува со самогласка) за номинатив еднина:

нести, несъ

знати, знавъ

Првобитно овие наставки содржеле финално *-s, т.е. имале облик: *-ŭs односно *-ṷŭs:

*nes-ŭs

*zna-ṷŭs

Ова финално *-s отпаднало во номинативната форма за еднина, но се задржало во останатите падежи, така што се палатализирало, додека самиот партицип ја изменил својата промена.

N. ед.:

*nes-ŭs > *nes-ŭ > несъ

*zna-ṷŭs > *zna-ṷŭ > знавъ

Но G. ед.:

*nes-ŭs-ja > *nes-ŭš-a > несъша

* zna-ṷŭs-ja > *zna-ṷŭš-a - знавъша

И при градењето на формите на овој партицип треба да се напоменат неколку специфични случаи:

• Глаголите од IV конјугација чија инфинитивна основа завршува на -и-, добиваат наставка -ь, -въ. Така молити има форми моль и моливъ за номинатив еднина, т.е. мольша и моливъша за генитив.
• Глаголите ходити и ити (=оди, иде, доаѓа) кои се во принцип синоними, имаат форма на овој партицип со превој на кореновата самогласка кон послаб степен. Истото важи и за сложените глаголи кои произлегуваат од нив:

ходити / ити: шьдъ, шьдъша

походити: пошьдъ

(спореди македонски: доаѓа-дошол, поаѓа-пошол, дијал.: иде-ишол)

Партиципот има форми за сите три рода, сите седум падежи во сите три броја. Парадигмата на нести, знати и молити е следнава:

Овој партицип има и определена промена:

несъıи, несъшаѥго итн. за машки,

несъшиia, несъшѧѩ итн. за женски и

несъшеѥ, несъшаѥго итн. за среден род.

Се јавува доста често во јазикот, и има улога речиси идентична на партиципот на презент активен, со таа разлика што дејствието коешто го означува овој партицип се случило, се случувало или започнало да се случува пред дејствието на главниот глагол во реченицата.

• Може да биде прилошка определба (глаголски прилог) за минато време, при што се преведува со зависна временска реченица:

...Иисѹсъ же ѹслъıшавъ отъвѣшта ѥмѹ глаголѩ...

...Исус, откако / откога / штом го ислуша, му одговори велејќи...

• Може да биде атрибут, ситуација во која се преведува описно, а најчесто стои во својата определена форма и се совпаѓа во род, број и падеж со именскиот збор на кој се однесува:

...вьси бо приемъшеи ножь ножемь погъıбнѫтъ...

...зашто сите (оние) коишто посегнале по нож со нож ќе загинат...

Овој партицип се нарекува уште и л-партицип зашто се гради од инфинитивната основа со додавање на наставките -лъ, -ла и -ло за машки, женски и среден род соодветно. Има форми само за номинатив во сите три броја кои имаат завршетоци според О/А-промената. Се среќава исклучиво при градењето на сложените глаголски времиња. Еве неколку примери (вести, двигнѫти, знати, хвалити, ıасти):

Напомена: токму при градењето на овој партицип се отцртуваат некои од основните особини на јазикот. Особено воочливи се две работи:

* Асимилацијата на групите *tl и *dl кон *l;

* Превој на кореновата самогласка кон послаб степен кај едносложните глаголи од првата конјугација.

Така на пример имаме велъ, вела, вело (< *vedlŭ, *vedla, *vedlo) како форма од глаголот вести (=доведува); ıaлъ, ıaла, ıaло (< *jadlŭ, *jadla, *jadlo) како форма од ıaсти (=јаде); чьлъ, чьла, чьло (< *čĭtlū, *čĭtla, *čĭtlo) како форма од чисти (=чита); шьлъ, шьла, шьло (< *šĭdlŭ, *šĭdla, *šĭdlo) како форма од ходити, т.е. ити (=оди, доаѓа).

На овој партицицип во македонскиот јазик му одговара глаголската л-форма, која е негов континуант во нашиот современ јазик и ја има истата функција и начин на градење. Така, глаголските конструкции што го содржат овој партицип може да се преведат со соодветните македонски глаголски форми (кои и не мора да содржат глаголска л-форма!)

Се гради од инфинитивната основа со додавање на наставките: -енъ, -ена, -ено; -нъ, -на, -но или -тъ, -та, -то. Се менува според О/А-промена и има форми за сите три рода и броја.

• Наставките -енъ, -ена, -ено ги добиваат следниве глаголи:

чија основа е еднаква со коренот на глаголот и истовремено завршува на согласка: веденъ, несенъ;

глаголите од втората конјугација кои пред карактеристичната група -нѫ- имаат согласка: движенъ (< двигнѫти);

глаголите од четвртата конјугација со основа на -и-, каде се јавува палатализација поради преминот и>j: молѥнъ, воженъ, ношенъ, рожденъ, враштенъ;

• Наставките -нъ, -на, -но ги добиваат глаголите чија основа завршува на -а- или -ѣ-: знанъ, глаголанъ, видѣнъ.
• Наставките -тъ, -та, -то ги добиваат:

глаголите чија основа е еднаква на коренот и завршува на самогласка: битъ, витъ, пролитъ, кръıтъ.

глаголите чија основа на носовка (ѫ, ѧ), носна согласка (м, н) или -р-: клѧтъ, начѧтъ, тьртъ.

При градењето на овие форми кај некои глаголи се јавува превој на кореновата самогласка: съкръıти - съкръвенъ, трѣти - тьртъ и сл.

Се користи како атрибут и при градењето на пасивните конструкции во јазикот. Во современиот македонски му одговара пасивната глаголска придавка.

Глаголската именка во старословенскиот јазик ја има истата синтаксичка и семантичка функција како и глаголската именка во македонскиот современ јазик. Се гради од формата на партиципот на претеритот пасивен со додавање на наставката -иѥ. Така имаме форми: знаниѥ (=знаење), битиѥ (битие), разъпѧтиѥ (распетие).

Се менува како именка од среден род од ЈО-промената. Во подоцнежните фази на јазикот, наставката -иѥ се редуцирала во -ьѥ, од каде и всушност потекнува наставката -ње во современиот македонски јазик.

Перфектот е сложена глаголска форма која се гради од формите на помошниот глагол бъıти, ѥсмь за сегашно време и партиципот на претерит активен втор од соодветниот глагол. Во зависност од главниот глагол, може да означува свршено или несвршено дејствие. Воедно, формата на партиципот се совпаѓа со подметот во род и број. По значење „плива“ помеѓу аористот и имперфектот бидејќи може да означува и свршени и несвршени дејствија, но и прогресивни дејствија кои завршиле во минатото. Парадигмите на нести и носити (кои воедно се пар свршен-несвршен) се следниве:

Напомена: наведените форми се за машки род. Значењето (во случајов) е исто како во македонскиот јазик: неслъ ѥсмь = сум донел; носилъ ѥсмь = сум носел итн.

Старословенскиот перфект не нужно се преведува со македонски перфект, зашто во македонскиот за перфектот се врзува категоријата незасведоченост на дејствието, што не е случај во старословенскиот. Често се употребува за да се чини разлика меѓу второто и третото лице еднина на аористот (кои се формално еднакви). Затоа и често се среќава во второ лице еднина.

Плусквамперфектот се гради од формите на помошниот глагол сум за минато време (било кое минато, освен самиот плусквамперфект) и партиципот на претерит активен втор од соодветниот глагол. Општо, означува дејствија кои се случиле (започнале да се случуваат или пак завршиле),а му претходат на некое друго дејствие во минатото. Формите на помошниот глагол при градбата на плусквамперфектот најчесто се од имперфектот (бѣахъ, бѣаше, бѣаше итн.) или аористот (бъıхъ, бъı, бъı итн.). Од друга страна често се среќаваат и форми од имперфективниот аорист (бѣхъ, бѣ, бѣ итн.), па дури и од перфектот (бъıлъ ѥсмь, бъıлъ ѥси итн.), особено во доцните фази на постоење на јазикот. Парадигмата на молити е следнава:

Одговара на македонскиот плусквамперфект, со кој најчесто и може да се преведе. Различната конструкција на старословенскиот, повлекува различно преведување на македонскиот плусквамперфект.

Така:

молилъ бѣахъ = бев молел

молилъ бъıхъ = бев замолил

но, молилъ бѣхъ = бев замолувал

молилъ бъıлъ ѥсмь = бев молел = сум молел (т.е. мак. перфект)

Старословенски јазик

Именски форми во старословенскиот јазик

Фонетика на старословенскиот јазик