Српски народен театар

Српскиот народен театар е најстариот професионален театар во Србија. Основан е во 1861 година во Нови Сад кој работи континуирано.

Кон крајот на 18 век, во Војводина веќе постоела одредена театарска практика во форма на аматерски претстави, кога Нови Сад (тогаш под името Неопланта) го добил Theatrum publicum-јавен театар во Његошева, поранешна Театарска Улица. Неколку децении подоцна, во документите на Новосадскиот магистрат од 1825 и 1826 година, може да се прочита дека се работи за трошна зграда склона кон уривање^[1] па поради безбедност на ансамблот и на јавноста, неговото уривање во 1826 година било наредено и спроведено. После тоа, претставите се изведувале во германскиот театар Крајнер на истата улица, а од 1828 година во Фазанскиот ан. Летечкиот дилетантски театар (Српско-дилетантско друштво) бил основан во 1838 година, но отсуството на зградата на театарот повторно ја оневозможилаа работата.^[1]

Сите овие обиди и дејствија во однос на развојот на театарот го побудиле вниманието и желбата кај жителите на Нови Сад за постојан градски театар, а идејата почнала да се развива на поново, посеопфатно ниво.

На крајот на 1860 година, во српскиот дневен весник, Јован Ѓорѓевиќ почнал да ги објавува своите познати написи за поддршка на основањето на Српскиот народен театар во Нови Сад, тогашниот центар на српската култура во австроунгарската монархија. Во тоа време на територијата на поранешна Југославија не работел ниту еден театар на јазиците на југословенските народи. Откако Светозар Милетиќ, Стефан Брановачки, Јован Ѓорѓевиќ и Јован Јовановиќ Змај ги подготвиле условите за овој настан^[2], една година подоцна, на 28 јули (16 јули по стариот календар) 1861 година, на седницата на Српската читална во Нови Сад, со која претседавал Светозар Милетиќ, бил основан првиот професионален театар под името Српски народен театар.^[3]

Српскиот народен театар бил основан со посебна задача: тој бил првенствено од национален карактер и на сцената требало да ја негува и шири националната мисла и народниот јазик, да се запознае публиката со минатото на народот и да ги поттикне локалните писатели да ја интензивираат драмската активност, сè со цел културно и просветно издигнување на српскиот народ во Хабсбуршката монархија.^[4]

Во тоа време Српскиот народен театар не бил државна институција, поради што Српската читална го основала Здружението за Српскиот народен театар со улога да се грижи за Театарот и неговите финансии. Иако основачкото собрание на Друштвото за СНТ било одржано на 29 и 30 мај 1862 година (на кое бил усвоен првиот Устав на Друштвото за Српскиот народен театар), тој официјално започнал со работа дури на 18 јули 1865 година, кога Царот Франц Јосиф ја одобрил нејзината работа со негов потпис. Членовите на Здружението за СНТ биле тогаш угледни луѓе, но и секој поединец кој за таа цел ќе плател по 50 форинти, како и секое правно лице кое ќе плати 100 форинти. Компанијата се состоела од Управен одбор на чело со шеф и два одделенија. За глумечката трупа, репертоарот и други стручни прашања се грижел театарскиот оддел, а Економскиот оддел кој обезбедувал материјални средства за работата на Српскиот народен театар. Собранието на Здружението СНТ се одржувал еднаш годишно. Низ Војводина имало и локални театарски одбори, а нивната задача била да ја организираат работата на СНТ на нивни места за време на гостувањата.^[2]

Првите настапи на СНТ биле: Пријателите на Лазар Лазаревиќ и Машкиот метод и женското мајсторство од Лајош Кевер (Унгарски.Lajos Kövér) 23 јули/4. август 1861 година.^[2]

За прв раководител на СНТ бил назначен Јован Ѓорѓевиќ. СНТ на почетокот на своето дејствување, бидејќи бил без сопствена зграда, во суштина бил патувачки театар-четири месеци минувал во централата, а остатокот од времето на патиштата во српскиот и хрватскиот регион.^[5] Во неколку наврати биле поднесени барања (во 1867 година до Владата во Будимпешта и во септември 1871 година до Градското собрание на Нови Сад) да се одобри изградба на наменска театарска зграда. Првото барање на делегацијата на СНТ на чело со Јован Суботиќ, на кое и самиот премиер Ѓула Андраши^[6] усно одговорил позитивно, сепак не било официјализирано, бидејќи Владата во Будимпешта набрзо паднала. Второто барање довело до бурна реакција и разни опструкции на одредена група граѓани на Нови Сад на чело со Јаков Добановацки, па само на интервенција на лидерите на СНТ, делегирани од Коста Трифковиќ и Сима Марковиќ, во МВР, во Изградбата била одобрена во декември 1871 година. Граѓанските сали кои би се користеле за организирање граѓански забави, можни состаноци по повод јавни предавања и изведување театарски претстави. Друга група жители на Нови Сад придонеле зградата да биде завршена за три месеци. Во 1873 година, Друштвото СНТ ја купил Граѓанската сала од Акционерското друштво со доброволни прилози за 20.000 форинти и на тој начин СНТ ја добил својата матична сцена. Граѓанската сала била изградена на плоштадот Трифковиќ според плановите на Андреас Паулиќ, кои подоцна биле развиени во проектот на Ѓорѓе Молнар, но немало архивски извори кои сведочеле до кој степен бил реализиран овој проект бидејќи во март 1892 година оваа сала била урната по истекот на договорот склучен со градската општина и покрај незадоволството и противењето на граѓаните.^[1]

Во исто време, кога Српскиот народен театар во 1871 година успеал да се избори за својата прва зграда - Граѓанската сала, на иницијатива на Антонио Хаџиќ, директор на Српската национална театарска дружина-Српското народно театарско друштво започнало да го издава весникот Позориште што било пред се за целта да се сврти вниманието на публиката кон самиот театар. По 1908 година овој труд го продолжил својот живот под различни околности.

По уривањето на Граѓанската сала, театарскиот ансамбл СНТ бил принуден да тргне на тригодишна непрекината турнеја низ Војводина. Тогаш биле одржани 611 претстави на 28 места. Во тој период трупата изработила само 19 нови претстави, што се должело на немањето сопствен простор и постојаното гостување.

Трупата се вратила во Нови Сад во февруари 1895 година, кога на СНТ и била дадена наменска театарска зграда, подарок од Лазар Дунѓерски. Театарот „Дунџер“ се наоѓал во дворот на сегашниот хотел „Војводина“ во центарот на Нови Сад. Таму бил до 1928 година, кога зградата била уништена во пожар. По овој настан, малкумина замислувале дека новата зграда ќе чекала повеќе од половина век, до 1981 година.

Во тој долг период ансамблот СНТ настапувал во различни градски објекти, во холот на хотелот „Слобода“ (на Плоштад Слобода), во зградата на германското акционерско друштво „Хабаг“ (на аголот од улицата Васе Стајица и Плоштад Галерија), во Домот на Работничката комора (Бул. Михајла Пупина бр.24).

Подоцна, по Втората светска војна, претставите најпрвин биле изведени во зградата на унгарската Римокатоличка читална во портата на Католичката црква, а летото 1945 година во самата порта била отворена Летната сцена. Во 1947 година, зградата на Домот на културата (поранешен Соколски дом, а денес Младински театар) му била отстапена на театарот. СНТ најдолго ја користел големата сала на „Куќата на соколите“, настапувајќи во неа додека не се преселил во својата нова и наменска зграда на 28 март 1981 година. До конечното преместување, покрај бината во Домот на културата, СНТ ја користела и Малата сала на улица Јована Суботица бр.5 од 2 октомври 1959 година, која од јануари 1961 година се викала Веселиот театар „Бен Акиба“ (што е денешниот Новосадски театар).

Во 1981 година, во 120-та сезона, театарот добил нова зграда, во која била вклучена и 28 Март и тој ден бил востановен како „Ден на СНТ“ кога се сумираат едногодишните уметнички резултати и се доделуваат најдобрите поединечни и колективни уметнички достигнувања.

Новата зграда, била од бел мермер во центарот на Нови Сад, на Театарскиот плоштад, се простирала на над 20.000 м2 и ја имала најголемата театарска сцена во Србија. Имала три сцени, Големата сцена „Јован Ѓорѓевиќ“ со 940 седишта, Мала сцена „Пера Добриновиќ“ со 373 седишта и Камерната сцена со 118 седишта. Опремена била со сали за проби за хор и оркестар, балетска сала и голем број сценско-технички работилници.

• 
  Зградата на театарот Дунџер (1895-1928) (Српски народен театар), разгледница, аверс, Ателје на Јосип Сингер, околу 1900 година. Разгледницата и фотографијата се музејски материјал на Театарскиот музеј во Војводина .
• 
  Зградата на театарот Дунџер (1895-1928) (Српски народен театар), разгледница, реверс, Ателје на Јосип Сингер, околу 1900 година. Разгледницата и фотографијата се музејски материјал на Театарскиот музеј во Војводина .

Српскиот народен театар се одржал затоа што бил навистина национален. Неговите глумци не биле само уметници, туку и културни мисионери кои на самопожртвуван и постојан начин значително влијаеле на свеста на народот со нивните животни зборови од сцената.

Во периодот пред Првата светска војна, во овој театар израснала група големи глумци: Димитрије Ружиќ, Драгиња Ружиќ, Лаза Телечки, Миша Димитријевиќ, Илија Станојевиќ, Димитрије Спасиќ, Драга Спасиќ, Милка Гргурова, меѓу нив најголемата уметница и на српскиот театар, волшебник Пера Добриновиќ кој можел да направи сè на сцената, чиј споменик, заедно со споменикот на Јован Стерија Поповиќ, се наоѓа пред новата зграда на СНТ. Тоа бил првиот споменик подигнат на глумец во поранешна Југославија.

Раководители од основањето на СНТ до Првата светска војна биле: Јован Ѓорѓевиќ (1861-1868), Антоние Тона Хаџиќ (1868-1879), Димитрије Ружиќ (1879-1982, најпрвин како заменик на Антонио Хаџиќ, а потоа до крајот на 1903 година како управител на СНТ), Бранислав Нушиќ (1904-1905), Пера Добриновиќ (1905-1911) и Жарко Савиќ (1911-1914).

1867 и 1868 година, така што во својата рана фаза, ансамблот на СНТ наизменично ги посетувал Панчево, Земун и Белград. Принцот Михаило, кој со интерес ги гледал овие претстави и бил воодушевен од глумците од Нови Сад, испратил покана до Јован Ѓорѓевиќ да основа постојан театар и во Србија. Прифаќајќи ја поканата како чест и предизвик, менаџерот со себе повел половина од новосадските глумци и така, седум години по формирањето на СНТ, во Белград бил основан Народниот театар.^[7]

Во периодот од основањето до Втората светска војна, како што се менувале политичките и општествените услови, Театарот го менувал името и седиштето и многу често трупата била стратификувана, како и поврзувана со други глумечки ансамбли.

• Имено, за време на Првата светска војна, Театарот не работел, а по 1918 година, откако Војводина станала дел од новата држава, Друштвото на СНТ немало државна финансиска поддршка, па затоа било принудено да ја ревитализира работата на Театарот. Во тоа време, управител и претседател на Здружението за СНТ бил д-р Ѓура Трифковиќ. Првата претстава по војната: Еј, Словени од Риста Одавиќ се одржал во салата на театарот Дунѓер 25/12. јануари 1919 година. Свеченото отворање на Театарот започнал со песната Пролог на Аница Савиќ Ребац.^[2]
• По одлуката на мнозинството членови на Здружението за СНТ, Националниот театар на Србија станал држава-рок на 22 декември 1919 година. Потоа добил ново име: Нови Сад Српскиот народен театар и работел до 31 декември 1921 година. Во сезоната 1920/21. била основана Оперетата, а подоцна и Операта.^[2]
• Бидејќи наредните времиња го донеле и го развиле духот на Југославија, во 1921 година националните одредници биле избришани од сите државни институции, па Српскиот народен театар станал Народен театар. По пожарот во кој изгорела зградата на театарот Дунџер (22-23 јануари 1928 година), Народниот театар останал без зграда.^[2]
• Набргу по овој немил настан, државата ја намалила субвенцијата за Театарот и во март 1928 година Националниот театар во Нови Сад се спои со Народниот театар во Осиек, така што тие функционирале како еден театар под името: Нови Сад-Осиек театар со седиште во Осиек. и така функционирал до 1934 година.
• Веќе во почетокот на 1920-тите, Друштвото СНТ не било задоволно со ваквиот развој на настаните, нагласувајќи дека во државната реорганизација Српскиот народен театар ја загубил својата културна, просветна и национална мисија, а на 6 ноември 1921 година основал патувачка трупа наречена Друштво за Српско народно театарско друштво „Јован Ѓорѓевиќ“ . На 22 ноември 1921 година оваа трупа се споила со Провинцискиот банатски театар „Стерија“ во Вршац и заедно одржале претстави во Војводина, освен во Нови Сад. Името Српски народен театар и било вратено на трупата на 17 февруари 1924 година и така функционирала до август 1937 година.^[2]
• По заострувањето на односите меѓу Друштвото за СНТ кои не би биле под контрола на властите и властите кои инсистирале на увидот во работата на театарот, управата на Банката во 1934 година ја укинала субвенцијата за Српскиот народен театар и значителните средства доделила на Народниот театар во Белград да го организира Секцијата на Народниот театар во Белград за Дунавска Бановина, која имала претстави во Нови Сад и места во Војводина. Овој дел работел во сезоната 1934/35.^[2]
• На територијата на 15 август 1937 година имало две секции на Националниот театар на Дунав Бановина: 1) Театарот на дунавската Бановина принцот регент Павле (основан на 25 април 1936 година), кој давал претстави во градовите со постојано седиште и 2) по секција се состоел од Српскиот народен театар, кој настапувал на места во Војводина. На 29 јануари 1937 година била потпишана резолуција за заедничка соработка меѓу Народниот театар на Дунав Бановина, принцот Павле заменик и Управниот одбор на Здружението за СНТ. Српскиот народен театар вака работел до 14 мај 1939 година. кога Здружението СНТ ќе го раскине договорот за соработка и Српскиот народен театар со своето здружение СНТ продолжил да работи самостојно до избувнувањето на Втората светска војна.^[2]
• Во ова време на војна завршувал секој театарски живот во Нови Сад. Дел од Народниот театар на Дунавска Бановина привремено отишол во Смедерево, каде во страшна експлозија загинале седумнаесет глумци. По оваа трагедија, со согласност на Министерството за образование, остатокот од трупата продолжила да работи во Панчево за време на војната под името Дунавски народен театар или театар Дунав Бановина . Меѓувоениот период е најнеповолниот период во историјата на Српскиот народен театар бидејќи тој не го задржал предвоеното уметничко ниво, но сепак успеал да ја одржи својата мисија во местата на Војводина, ширење на просветната, културната и националната мисла.^[2] Раководители меѓу двете светски војни биле: Ѓура Трифковиќ (непосредно пред Првата светска војна го распуштил Српското народно театарско друштво како вршител на должноста,^[8] а во 1918 година ја обновил, но во 1919 година дал оставка од оваа функција. ); Милош Хаџи-Диниќ (1919-1920), Коста Луковиќ (1920-1921), Петар Коњовиќ (1921-1921), Петар Крстоношиќ (1921-1923), Милан Богдановиќ (1923-1924), потоа в.д. управител Никола Диниќ (1925-1926), в.д. управител Александар Рашковиќ (1927-1930). Жарко Васиљевиќ и Никола Диниќ до Втората светска војна работеле како уметнички и/или административно-технички раководители; Радослав Весниќ; д-р Љубомир Петровиќ, Александар Верешчагин, Ристo Спиридоновиќ, Драгољуб Сотировиќ; Витомир Богиќ; Станоје Душановиќ и Марко Малетин.^[9]

Првата претстава по ослободувањето била на 17 март 1945 година, имено: Инвазијата на Леонид Леонов. По завршувањето на Втората светска војна до 1951 година театарот се нарекувал Народен театар Војводина.^[2]

• Во него биле основани нови уметнички единици, Операта (1947) и Балетот (1950).
• Од ноември 1951 година му било вратено првобитното име, а од 1956 гдина во него се одржувал и Стеријин Театар, фестивал на домашно драмско творештво, засновано на иницијатива која потекнува од СНТ
• Драмата на Српскиот народен театар во повоениот период го задржал својот сјај. Најистакнатите меѓу глумците на тој период биле, секако: Петар Петковиќ, Станоје Душанович, Петар Вртипрашки, Витомир Љубичиќ, Синиша Раваси, Љубица Раваси, Стеван Шајали, Иван Хајтл, Миодраг Лончар, Тихомир Плескоњиќ, Мира Бањац, Милица Радаковиќ, Велимир Животич, Раде Којадиновиќ, Заида Кримшамхалов, Добрила Шокица, Јелица Бијели, Стеван Гардиновачки...
• По Втората светска војна, најистакнати раководители биле: Жарко Васиљевиќ, Влада Поповиќ, Станислав Бајиќ, Богдан Чиплиќ, Јован Коњовиќ, Душан Поповиќ, Радомир Радујков. Милош Хаџиќ бил најдолго на оваа позиција (1958-1979) и тој период се смета за „златното доба на СНТ“.

По низа настани за промени на државните граници, војна и тешка финансиска состојба, санкции и затворање на границите кон светот, бомбардирања итн., СНТ, како културна институција која по природа била отворена куќа, исто така морала да помине низ тешкотиите и носење товарот на времињата за својата нација. И во тој период се работело со подеднаков труд и ентузијазам за да продолжи работата на театарот.

Во оваа фаза со театарот раководеле следните раководители: Зоран Т. Јовановиќ, Душан Белиќ, Мирјана Марковиќ, Драган Иниќ (во два наврати), Љубиша Ристиќ, Синиша Ковачевиќ, Миодраг Јаноски, Стеван Дивјаковиќ, Бранислав Јатиќ, Иван М. Лалиќ, Миливое Млаѓеновиќ и Александар Милосављевиќ.

Во новиот приод, СНТ повторно напредувал и изградил нови врски:

• 2006 година, Српскиот народен театар станал член на Европската театарска конвенција и член на Здружението Квартет, кое вклучувал театри од Унгарија, Чешка и Франција.
• 2011 година Српскиот народен театар бил домаќин на Генералното собрание на Европската театарска конвенција, една од двете најпрестижни европски театарски организации, а две години подоцна претставник на СНТ бил избран за член на Управниот одбор (Одбор) на ова здружение.
• 2011 година со средства на Фондот за развој на Војводина темелно бил реновиран објектот на Српскиот народен театар.

Раководител на Српскиот народен театар бил Зоран Ѓериќ. Режисер на Драмата бил глумецот Милован Филиповиќ, директор на Операта бил Александар Станков, а директор на Балетот бил Тони Ранѓеловиќ. Во рамките на операта работтат хорот и оркестарот, а сите три уметнички единици ги опслужуваат Работните единици: технологија, маркетинг, како и заеднички услуги.

• Матична страница
• Енциклопедија на Српскиот народен театар
• Српскиот народен театар на
• Срећковић, Николина (28 март 2020). „Српско народно позориште - 159 година и 160. сезона“. Радио-телевизија Србије. Посетено на 28 март 2020.