ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ (ਰਾਗਮ)

ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ 72 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਮੂਲ ਸਕੇਲ ਵਿੱਚ 22ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਰਾਗ ਦਾ ਨਾਮ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਰਪ੍ਰਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕਟਪਾਇਆਦੀ ਫਾਰਮੂਲੇ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਧੁਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਵਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਕਾਫੀ ਥਾਟ ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪੱਛਮੀ ਬਰਾਬਰ ਡੋਰੀਅਨ ਮੋਡ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ (ਮ 2) ਬਰਾਬਰ ਹੇਮਾਵਤੀ ਹੈ।

ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਨਾਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਾਗਮ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਮਗਨਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਕਿਵਦੰਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਵਕ਼ਤ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ, ਰਾਵਣ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਜਨ ਗਾਏ, ਪਰ ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਦਿਲ ਉਦੋਂ ਪਸੀਜਿਆ ਜਦੋਂ ਰਾਵਣ ਨੇ ਇਸ ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਜਨ ਗਾਇਆ ਗਿਆ।ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ (ਹਰਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਯ) "ਹਰਪ੍ਰਿਆ"-ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੇਲਕਾਰਤਾ ਚੱਕਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਟਪਾਇਆਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਕਰਨ ਲਈ।

ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਖਾਰਾ ਰਾਖਸ਼ (ਖਾਰਾ-ਖਾਰਾ ਰਾਖ਼ਸ਼, ਹਰ-ਹਾਰਨ ਵਾਲਾ/ਕਾਤਲ, ਪ੍ਰਿਆ-ਪਿਆਰਾ) ਦੇ ਕਾਤਲ ਦਾ ਪਿਆਰਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਅਰਣਯ ਖੰਡ ਦੇ 28ਵੇਂ, 29ਵੇਂ ਅਤੇ 30ਵੇਂ ਉਪ-ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਰਾਮ ਦੀ ਖਾਰਾ ਰਾਖਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।^[1] ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਸੰਤ ਤਿਆਗਰਾਜ ਨੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਰ ਰਹੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਗ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦਿੱਤਾ।

ਇਹ ਚੌਥੇ ਚੱਕਰ ਵੇਦ ਵਿੱਚ ਚੌਥਾ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਯਾਦਗਾਰੀ ਨਾਮ ਵੇਦ-ਭੂ ਹੈ।ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੁਰ ਸੰਗਤੀ ਸਾ ਰੀ ਗੀ ਮਾ ਪਾ ਧੀ ਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਅਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ ਵੇਖੋਃ

• ਅਰੋਹਣਃ ਸ ਰੇ2 ਗ2 ਮ1 ਪ ਧ2 ਨੀ2 ਸੰ [a]
• ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ2 ਪ ਮ1 ਗ2 ਰੇ2 ਸ [b]

ਇਹ ਸੁਰ ਹਨ ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਸਾਧਨਾ ਗੰਧਾਰਮ, ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਯਮ, ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤਿ ਧੈਵਤਮ ਅਤੇ ਕੈਸਿਕੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਇਹ ਇੱਕ <i id="mwWQ">ਸੰਪੂਰਨਾ</i> ਰਾਗਮ ਹੈ-ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ 7 ਸੁਰ ਹਨ। ਇਹ ਹੇਮਾਵਤੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਯਮ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ 58ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਸਕੇਲ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਖਰਹਰਪਰੀਆ ਦੇ ਸੁਰ ਕਾਫ਼ੀ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਗਮਕਾਂ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੈ, ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਹੁਪੱਖੀ, ਤਰਲ ਅਤੇ ਲਚਕਦਾਰ ਰਾਗ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਸੁਰੀਲੀ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੈ।

ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਰਾਗ 'ਚ ਗਾਏ ਗਏ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲੰਬੇ, ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਆਲਾਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਰਾਗ ਦੀ ਤਰਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੀਤ ਦੇ ਕਰੁਣਾ ਰਸ ਅਤੇ ਭਾਵ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਖਰਹਰਪਰੀਆ ਗੀਤ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੌਲੀ, ਮੱਧਮ ਜਾਂ ਮੱਧਮ-ਤੇਜ਼ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸੁਰਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅੰਤਰ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ [ਜਨਯ] ਰਾਗ (ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਕੇਲ) ਖਰਹਰਪਰੀਆ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਸਕੇਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਜਨਯ ਰਾਗਮ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਨਯ ਰਾਗ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ,ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਸਤਾਰ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹਨ ਅਭੇਰੀ, ਅਭੋਗੀ, ਅੰਡੋਲਿਕਾ, ਭੀਮਪਲਾਸ (ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਬ੍ਰਿੰਦਾਵਨੀ ਸਾਰੰਗਾਕਾਪੀ, ਮੱਧਮਾਵਤੀ, ਮੇਘ (ਹਿੰਦੂਸਤਾਨੀ ਸੱਗੀਤ ਮੁਖਾਰੀ, ਰੀਟੀਗੌਲਾ, ਸ਼੍ਰੀ, ਧਨਸ਼੍ਰੀ, ਉਦਯਾਰਵੀਚੰਦਰਿਕਾ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਰੰਜਨੀ।

ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਕੇਲਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ।

ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਕਈ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਗ ਤਿਆਗਰਾਜ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਨੇਡ਼ਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ, ਜੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਮੁਥੂਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਆਮਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੋਵਾਂ ਨੇ 'ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ' ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇੱਥੇ ਸੂਚੀਬੱਧ ਹਨ।

• ਤੇਲਗੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਤਿਆਗਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਚੱਕਨੀ ਰਾਜਮਾਰਗਮੂ, ਪੱਕਲਾ ਨੀਲਾਬਾਡੀ, ਮਿੱਤਰੀ ਭਾਗਯਮੇ, ਰਾਮਨੀ ਸਮਾਨਮੇਵਰੁ, ਨਾਦਾਸੀ ਨਾਦਾਸੀ, ਪੇਰੀਦੀ ਨਿੰਨੂ, ਚੇਤੁਲਾਰਾ ਸ਼ਰੁੰਗਾਰਮੂ, ਕੋਰੀ ਸੇਵਿੰਪਾ ਰਾਰੇ, ਪਾਹੀ ਰਾਮ ਰਾਮ ਅਨੂਚੂ, ਵਿਡਾਮੂ ਸੇਵਯਾਵੇ ਅਤੇ ਰਾਮ ਨੀਯਾਦਾ
• ਸੱਤਮ ਥਾਵਕਾ ਪਦ ਸੇਵਨਮ, ਸਵਾਤੀ ਥਿਰੂਨਲ ਦੁਆਰਾ
• ਕੈਵਾਰਾ ਨਾਰਾਇਣ ਥਾਟਾ ਦੁਆਰਾ ਚੰਦਮਾਮਨੂ
• ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਊਥੁਕਾਡੂ ਵੈਂਕਟ ਕਵੀ ਦੁਆਰਾ ਸੁੰਦਰ ਨਟਰਾਜਮ
• ਮੂਵਾਸਾਈ ਕੋਂਡਾ ਥਿਰੂਮਲ-ਮੁਥੀਆ ਭਾਗਵਤਾਰ ਤਮਿਲ ਵਿੱਚਤਾਮਿਲ
• ਤਮਿਲ ਵਿੱਚ ਪਾਪਨਾਸਾਮ ਸਿਵਨ ਦੁਆਰਾ ਸੈਂਥਿਲ ਅੰਡਵਨ, ਸ਼੍ਰੀਨਿਵਾਸ ਤਵਾ ਚਰਣਮ, ਜਾਨਕੀ ਪਾਥੇ, ਅੱਪਨ ਅਵਤਰੀਥਾ ਕਥਾਮ੍ਰਿਤਮ ਅਤੇ ਗਣਪਤੀਏ ਕਰੁਣਾਨਿਧੀਏਤਾਮਿਲ
• ਕਰੁਣਾਜਲਾਰਸੇ ਰਾਮ, ਕੇ. ਸੀ. ਕੇਸਵਾ ਪਿਲਾਈ ਦੁਆਰਾ ਮਲਿਆਲਮ ਵਿੱਚ
• ਹਰੀਐਨੂ ਹਰੀਐਨੂ ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਾਸਾਰੂ ਦੁਆਰਾ
• ਕੰਨਡ਼ ਵਿੱਚ ਪੁਰੰਦਰਾ ਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀ ਦੇਵੀ ਨੇਨੇ ਅਤੇ ਤੇਲਗੂ ਵਿੱਚ ਅੰਨਾਮਾਚਾਰੀਆ ਦੁਆਰਾ ਓੱਕਾਪਰੀਕੋਕਾਪਰੀ ਅਤੇ ਨਿਤਯਪੁਜਲੀਵਿਗੋ ਨੂੰ ਹੁਣ ਖਰਹਰਪੀਆ ਵਿੱਚ ਧੁਨ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੂਲ ਧੁਨਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।
• ਕਲਿਆਣੀ ਵਰਦਰਾਜਨ ਦੁਆਰਾ ਨਾਮਾ ਰਸ ਮਾਨਵੇ
• ਵਰਨਮ-ਵੇਵਲਾ ਵੇਲਪੁਲਾਲੋ (ਜਨਕ ਰਾਗ ਵਰਨਾ ਮੰਜਰੀ) ਨੱਲਨ ਚੱਕਰਵਰਤੀ ਮੂਰਤੀ ਦੁਆਰਾ

ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਦਾ ਮੂਲ ਪੈਮਾਨਾ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ, ਕਈ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਾਂ ਇਸ ਰਾਗ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਸਕੇਲ ਹਨ। ਫਿਲਮ ਬਭਰੂਵਾਹਨ (1977) ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੰਨਡ਼ ਗੀਤ 'ਅਰਧੀਸੁਵ ਮਦਾਨਾਰੀ', ਅਤੇ ਡਾ. ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ, ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਮਿਲ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਏਮ.ਏਸ.ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰਾਗ ਦੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਰਨਨ ਦੇ "ਮਹਾਰਾਜਨ ਉਲਗਾਈ", ਫਿਲਮ ਇਰੁ ਮਲਾਰਗਲ ਵਿੱਚ "ਮਾਧਵੀ ਪੋਨਮਾਯੀਲਾਲ"। ਉੱਘੇ ਗਾਇਕ ਪੀ. ਉਨਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਨੇ ਭਗਵਾਨ ਅਯੱਪਨ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ 2012 ਦੀ ਐਲਬਮ 'ਸ਼ਬਾਈਮਲਾਈ ਵਾ ਚਰਣਮ ਸੋਲੀ ਵਾ' ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਧੁਨ ਵਿੱਚ ਖਰਹਰਪ੍ਰਿਆ ਰਾਗਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੀਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੀਤ ਇਹ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਚੀਰਾਪਨਚਿਰਾ ਵਿੱਚ ਕਲਾਰੀ ਲਡ਼ਾਈ ਸਿੱਖੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁੱਕਲ ਵੱਟਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਹੁਣ ਵੀ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਗੁਰੂਵਮਸਮ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

• ਆਰੋਹਣ:ਸ ਰੇ2 ਗ2 ਮ1 ਗ2 ਪ ਧ2 ਸੰ
• ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ2 ਧ2 ਪ ਮ1 ਗ2 ਰੇ2 ਸ

ਜੈਦੇਵ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਦੁਆਰਾ ਗਾਇਆ ਗਿਆ ਫਿਲਮ 'ਤੁਮ੍ਹਾਰੇ ਲਿਏ' ਦਾ ਹਿੰਦੀ ਗੀਤ 'ਤੁਮ੍ਹੇੰ ਦੇਖਤੀ ਹੂਂ ਤੋ' ਵੀ ਰਾਗਮ ਕਰਨਾਰੰਜਨੀ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ।

ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।