ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ (ਸੰਗੀਤਕਾਰ)
ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ (ਜਨਮ 1908-ਦੇਹਾਂਤ 9 ਨਵੰਬਰ 1953), ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਨਰੇਰੀ ਸਿਰਲੇਖ ਮਾਸਟਰ ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਨ 1947 (ਆਜ਼ਾਦੀ) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਨਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਠੇਕੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰ ਅਤੇ ਤਾਲ ਬੱਧ ਕਰ ਕੇ ਫਿਲਮ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ।[1][2] ਉਹ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਲੇਅਬੈਕ ਗਾਇਕਾ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ (1948 ਦੀ ਫਿਲਮ) ਵਿੱਚ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[1][2] ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਨੇ ਖੁਦ 2013 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ 84ਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਨ 'ਤੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ, "ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੇਰੇ ਗੌਡਫਾਦਰ ਹਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।" ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅਸਵੀਕਾਰਤਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਲਤਾ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ, "ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਪਹਿਲੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਿਖਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਫਿਲਮ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਨਾਮ ਐਸ ਮੁਖਰਜੀ ਸਮੇਤ ਕਈ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਬਹੁਤ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਇਸ ਲਈ, ਆਖਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਸ ਮੁਖਰਜੀ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਬੈਨਰ ਬੰਬੇ ਟਾਕੀਜ਼ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਫਿਲਮ ਮਜਬੂਰ (1948 ਦੀ ਫਿਲਮ) ਰਾਹੀਂ ਮੈਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।"[3] ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨਇੱਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਦਾ ਜਨਮ 1908 ਵਿੱਚ ਨਾਰੋਵਾਲ, ਪੰਜਾਬ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।[1] ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੈਦਰਾਬਾਦ, ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਨ।[2] ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਮੁਸਲਿਮ ਪੰਜਾਬੀ ਖੱਤਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸਨ। ਆਪਣੀ ਇੰਟਰਮੀਡੀਏਟ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੰਦਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪਡ਼੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਬੂ ਗਣੇਸ਼ ਲਾਲ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।[1] ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬੇਹਦ ਰੁਝਾਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣਾ ਕੈਰੀਅਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਦੌਰਾਣ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿੱਚ ਪਿਆਨੋ ਵਾਦਕ ਵਜੋਂ ਅਲਫਰੈਡ ਥੀਏਟਰ ਕੰਪਨੀ ਅਤੇ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਥੀਏਟਰ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਜੇਨਾਫੋਨ (ਜੇਨੋਫੋਨ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕੰਪਨੀ) ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਾਇਕਾ ਉਮਰਾਓ ਜ਼ਿਆ ਬੇਗਮ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਪੰਚੋਲੀ ਸਟੂਡੀਓਜ਼, ਲਾਹੌਰ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1938 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।[2][4] ਕੈਰੀਅਰਹੈਦਰ ਨੇ ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਜੋੜੀ ਰੌਸ਼ਨ ਲਾਲ ਸ਼ੋਰੀ ਅਤੇ ਰੂਪ ਕੁਮਾਰ ਸ਼ੋਰੀ ਨਾਲ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਏ. ਆਰ. ਕਰਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ 1935 ਦੀ ਫਿਲਮ ਸਵਰਗ ਕੀ ਸੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਡੀ. ਐਮ. ਪੰਚੋਲੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ, ਗੁਲ-ਏ-ਬੱਕਾਵਲੀ (1939) ਨਾਲ ਮਿਲੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੂਰ ਜਹਾਂ ਨੇ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ ਸੀ।[1] ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਲਮ 'ਯਮਲਾ ਜਟ' (1940) ਆਈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਟ ਗੀਤ 1941 ਵਿੱਚ ਖਜ਼ਾਨਚੀ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ।[1] ਫਿਲਮ ਖ਼ਜ਼ਾਨਚੀ (1941) ਦਾ ਸੰਗੀਤ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ ਅਤੇ ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਦੁਆਰਾ ਗਾਏ ਗਏ ਗੀਤ ਸਾਵਨ ਕੇ ਨਜ਼ਰ ਹੈ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਆਮ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਖਜ਼ਾਨਚੀ ਦੇ ਤਾਜ਼ਗੀ ਭਰੇ 'ਫ੍ਰੀ ਵਹੀਲਿੰਗ ਸੰਗੀਤ' ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਬਲਕਿ ਹੋਰ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵੀ ਖਿੱਚਿਆ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਨਾਲ ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਨੇ ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਗੀਤ ਫਿਰ ਕਦੇ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਖਾਨਦਾਨ (1942) ਨੂਰ ਜਹਾਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਅਭਿਨੇਤਰੀ ਵਜੋਂ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਹਿੱਟ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੇ ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੋਟੀ ਦੇ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ।[1] ਫਿਲਮ ਪੂੰਜੀ (1943) ਵੀ ਸਫਲ ਰਹੀ। ਫਿਰ ਹੈਦਰ ਬੰਬਈ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੁਮਾਯੂੰ (1945) ਅਤੇ ਮਜਬੂਰ (1948) ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ।[1] ਉਸ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਵੱਡੀਆਂ ਹਿੱਟ ਫਿਲਮਾਂ ਸ਼ਹੀਦ (1948) ਅਤੇ ਕਨੀਜ਼ ਹਨ। ਆਗੂ ਦਾ ਕੰਮਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ, ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ, ਸੁਧਾ ਮਲਹੋਤਰਾ ਅਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਉਦਯੋਗ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ।[2] ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮ ਗੀਤ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫ਼ਿਲਮ 'ਖਾਨਦਾਨ "ਵਿੱਚ ਨੂਰ ਜਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਮਾਸਟਰ ਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਦੇ ਸਿਰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਢੋਲਕੀ ਵਰਗੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਕੰਮ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੰਸਰਾਜ ਬਹਿਲ, ਸ਼ਿਆਮ ਸੁੰਦਰ, ਹੁਸਨਲਾਲ ਭਗਤਰਾਮ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ ਨਿਜ਼ਾਮੀ ਵਰਗੇ ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਮਦਨ ਮੋਹਨ, ਦੱਤਾ ਨਾਇਕ ਅਤੇ ਨਾਸ਼ਾਦ ਸਨ (ਨਾਸ਼ਾਦ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਨੌਸ਼ਾਦ ਦੋਵੇਂ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਹਨ)।[2] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ, ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਏ. ਹਮੀਦ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੌਤ1947 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ 1949 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਾਪਸ ਆਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮ ਸ਼ਾਹਿਦਾ (1949) ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫਿਲਮਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 'ਬੇਕਰਾਰ' (1950) ਅਤੇ 'ਭੀਗੀ ਪਲਕੇਂ' '(1952) ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਹ ਫਿਲਮਾਂ ਫਲਾਪ ਰਹੀਆਂ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫ਼ਿਲਮ ਗੁਲਨਾਰ (1953) ਦੀ ਰਿਲੀਜ਼ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੀ 45 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਗਲੇ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।[1] ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ
ਫ਼ਿਲਮੋਗ੍ਰਾਫੀਗੁਲਾਮ ਹੈਦਰ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਫਿਲਮਾਂ ਹਨਃ
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ
ਹਵਾਲੇ
|
||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
