ਗੋਪਾਲੀਲਾ

ਗੋਪਾਲੀਲਾ (ਓਡੀਆਃ காலிலா) ਜਿਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਲੀਲਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਓਡੀਸ਼ਾ ਰਾਜ ਦੇ ਘੁੰਮਣ-ਫਿਰਨ ਵਾਲੇ ਦਸਤਿਆਂ ਅਤੇ ਕਠਪੁਤਲੀ ਥੀਏਟਰ ਦਾ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਗੋਪਾਲੀਲਾ ਦੀ ਕਲਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਤੱਟੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਟਕ, ਪੁਰੀ, ਕੇਂਦਰਪਾੜਾ, ਗੰਜਮ ਅਤੇ ਢੇਂਕਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਗੋਪਾ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੁੜੇ "ਚਰਵਾਹੇ ਮੁੰਡਿਆਂ" ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੀਲਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਖੇਡਣਾ"।^[1] ਕਠਪੁਤਲੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗੋਪਾਲ ਹਨ ਜੋ ਚਰਵਾਹੇ ਦੀ ਜਾਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ। ਧਾਰਮਿਕ ਮੌਕਿਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਨਮਅਸ਼ਟਮੀ ਅਤੇ ਗੋਵਰਧਨ ਪੂਜਾ ਵਿੱਚ, ਕਠਪੁਤਲੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਕ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ ਲੱਕੜ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਗੱਤੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੇਠਲਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਲੰਬੀ ਸਕਰਟ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੱਖਣੀ ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਛੂਹਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉੱਤਰੀ ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, ਕਠਪੁਤਰੀਆਂ ਬਿਨਾਂ ਲੱਤਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।^[2]

ਕਠਪੁਤਲੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਜੋੜੇ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਟੇਜ ਵਰਗਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਡੱਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਨਕਾਬ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਿਰਫ ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮੈਂਬਰ ਨੇੜੇ ਹੀ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪਖਾਵਜ ਢੋਲ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ ਵਾਦਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਗਾਇਕ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਗੁਆ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਲਾਕਾਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਹਨ।^[3]

ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ

ਚਾਦਰ ਬਦਰ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਥਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ।
ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ।
ਨੋਕੁਵਿਦਿਆ ਪਾਵਕਲੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੇਰਲ ਰਾਜ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ।
ਰਾਬਨਾ ਛਾਇਆ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਓਡੀਸ਼ਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੈਡੋ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ।
ਸਖੀ ਕੰਧਈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਓਡੀਸ਼ਾ ਰਾਜ ਦੀ ਤਾਰ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ।
ਸ਼ੈਡੋ ਪਲੇ, ਸ਼ੈਡੋ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਬੀ. ਸੀ. ਈ. ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ।
ਥੋਲਪਾਵਕੂਥੂ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੇਰਲ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈਡੋ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ।
ਥੋਲੂ ਬੋਮਲਤਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੈਡੋ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ।
ਤੋਗਾਲੂ ਗੋਮਬੇਯਤਾ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਰਨਾਟਕ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੈਡੋ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ।
ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ, ਵਾਇਆਂਗ, ਭਾਰਤੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੈ।