ਦਵਾਰਕਾਧੀਸ਼ ਮੰਦਰ

ਦਵਾਰਕਾਦੀਸ਼ ਮੰਦਰ द्वारकाधीश मंदिर
The temple sikhars with the entrance in front
ਧਰਮ
ਮਾਨਤਾ	ਹਿੰਦੂ
Deity	Dwarkadheesh Krishna
ਤਿਉਹਾਰ	Janmastami
ਟਿਕਾਣਾ
ਟਿਕਾਣਾ	ਦਵਾਰਕਾ
ਰਾਜ	ਗੁਜਰਾਤ
ਦੇਸ਼	ਭਾਰਤ
Location in Gujarat
ਗੁਣਕ	22°14′16.39″N 68°58′3.22″E / 22.2378861°N 68.9675611°E / 22.2378861; 68.9675611
ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ
ਕਿਸਮ	ਮੰਦਰ
ਸ਼ੈਲੀ	Māru-Gurjara architecture
ਮੁਕੰਮਲ	15th—16th ਸਦੀ (present architecture)
ਵੈੱਬਸਾਈਟ
www.dwarkadhish.org

ਦਵਾਰਕਾਧੀਸ਼ ਮੰਦਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਗਤ ਮੰਦਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਦੁਆਰਕਧੀਸ਼ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਇੱਥੇ ਦਵਾਰਕਾਧੀਸ਼, ਜਾਂ 'ਦਵਾਰਕਾ ਦਾ ਰਾਜਾ' ਨਾਮ ਨਾਲ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਗੁਜਰਾਤ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਦਵਾਰਕਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਚਾਰ ਧਾਮ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। 72 ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਿਤ ਪੰਜ-ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਜਗਤ ਮੰਦਰ ਜਾਂ ਨਿਜਾ ਮੰਦਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਖੋਜਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੂਲ ਮੰਦਰ 2,200 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[1][2][3] ਮੰਦਰ ਨੂੰ 15 ਵੀਂ - 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।^[4][5] ਦਵਾਰਕਾਧੀਸ਼ ਮੰਦਰ ਇੱਕ ਪੁਸ਼ਤੀਮਾਰਗ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵੱਲਭਚਾਰੀਆ ਅਤੇ ਵਿੱਠੇਲੇਸ਼ਨਾਥ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਦਿਸ਼ਾ-ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਹਿੰਦੂ ਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦਵਾਰਕਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਇੱਕ ਟੁਕੜੇ 'ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਇਕ ਵਾਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰੁਕਮਨੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਏ ਸਨ। ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜੋੜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਜੋੜਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹਿਲ ਵੱਲ ਤੁਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਦੂਰੀ 'ਤੇ, ਰੁਕਮਿਨੀ ਥੱਕ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪਾਣੀ ਮੰਗਿਆ। ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਇੱਕ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਖੱਡ ਪੁੱਟੀ ਜੋ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਨੂੰ ਇਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਲੈ ਆਈ। ਰਿਸ਼ੀ ਦੁਰਵਾਸਾ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਰੁਕਮਿਨੀ ਨੂੰ ਇਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸਰਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਰੁਕਮਿਨੀ ਦਾ ਮੰਦਰ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ।^[6]

ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਦਵਾਰਕਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਦੁਆਰਕਾ ਰਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੋਮਤੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਸਥਿਤ, ਇਸ ਕਸਬੇ ਨੂੰ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਥਾ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬਲਾਕ ਵਰਗੇ ਸਬੂਤ, ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਡੋਵੇਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਾਈਟ 'ਤੇ ਪਾਏ ਗਏ ਐਂਕਰਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਦਰਗਾਹ ਸਾਈਟ ਸਿਰਫ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਤੱਟਵਰਤੀ ਖੁਰਨ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਬੰਦਰਗਾਹ ਸੀ।^[7]

ਇਹ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦਵਾਰਾਕਾ ਅਤੇ ਮਹਾਭਾਰਤ ਦੇ ਵੈਦਿਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਇਹ "ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ" ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ 3 ਮੁੱਖ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਦੀ 48 ਕੋਸ ਪਰਿਕਰਮਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਜ ਪਰਿਕਰਮਾ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਰਾਜ ਦੇ ਦਵਾਰਕਾਧੀਸ਼ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਦਵਾਰਕਾ ਪਰਿਕਰਮਾ (ਦਵਾਰਕਾਦੀਸ਼ ਯਾਤਰਾ)।

ਇਹ 72 ਥੰਮ੍ਹਾਂ (60 ਥੰਮ੍ਹਾਂ ਵਾਲੇ ਸੈਂਡਸਟੋਨ ਮੰਦਰ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ)^{[8][9][10][10]} ਉੱਤੇ ਬਣੀ ਇੱਕ ਪੰਜ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ ਹੈ। ਮੰਦਰ ਦੇ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਹਨ, ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਦਵਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ "ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ") ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਜਿਸਨੂੰ ਸਵਰਗ ਦੁਆਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: "ਸਵਰਗ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ਾ")।^[10]

1. ↑ S. R. Rao (1988). Marine Archaeology of Indian Ocean Countries. National Institute of Oceanography. pp. 18–25. ISBN 8190007408. The Kharoshti inscription in the first floor of Sabhamandapa of Dwarkadhish Temple is assignable to 200 BC. [...] Excavation was done by the veteran archaeologist H.D. Sankalia some twenty years ago on the western side of the present Jagat-Man- dir at Modern Dwarka and he declared that the present Dwarka was not earlier than about 200 BC.
2. ↑ L. P. Vidyarthi (1974). Journal of Social Research,Volume 17. Council of Social and Cultural Research. p. 60. Inscription in brahmi found in the temple supports the fact of its construction during the Mauryan regime. Apart from this beginning, the pages of history of Dwarka and Dwarkadhish temple are full of accounts of its destruction and reconstruction in the last 2000 years.
3. ↑ Alok Tripathi (2005). Remote Sensing And Archaeology. Sundeep Prakashan. p. 79. ISBN 8175741554. In 1963 H.D. Sankalia carried out an archaeological excavation.. at Dwarkadheesh temple at Dwarka to solve the problem. Archaeological evidences found in this excavation were only 2000 years old
4. ↑ 1988, P. N. Chopra, "Encyclopaedia of India, Volume 1", page.114
5. ↑ Rao, Shikaripur Ranganath (1999). The lost city of Dvārakā. Aditya Prakashan. ISBN 978-8186471487.
6. ↑ Bhoothalingam, Mathuram (2016). S., Manjula (ed.). Temples of India Myths and Legends. New Delhi: Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. pp. 87–91. ISBN 978-81-230-1661-0.
7. ↑ Gaur, A.S.; Sundaresh and Sila Tripati (2004). "An ancient harbour at Dwarka: Study based on the recent underwater explorations". Current Science. 86 (9).
8. ↑ "Dwarka". Encyclopædia Britannica. Retrieved 19 April 2015.
9. ↑ Desai 2007, p. 285.
10. ↑ ^{10.0 10.1 10.2} Bansal 2008, p. 20-23.