ਰਾਜਗੀਰ

ਰਾਜਗੀਰ ਰਾਾਗੀਰਹਾ
ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ/ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸਹਿਰ
From top, left to right: View of Rajgir hills, Vishwa Shanti Stupa (peace pagoda), Vulture Peak, Ghora Katora lake, Naulakha Jain Temple
Interactive map of Rajgir
ਗੁਣਕ: 25°02′N 85°25′E / 25.03°N 85.42°E / 25.03; 85.42
Country	India
State	ਬਿਹਾਰ
Region	ਮਗਧ
Division	ਪਟਨਾ
District	ਨਾਲੰਦਾ
ਵਾਰਡ	19 ਵਾਰਡ
Founded	≈2000 BC
ਬਾਨੀ	Samrat Brihadratha
ਖੇਤਰ  (2015) [A 1]
• ਕੁੱਲ	111.39 km2 (43.01 sq mi)
• Town	61.6 km2 (23.8 sq mi)
• Regional planning	517 km2 (200 sq mi)
ਉੱਚਾਈ	73 m (240 ft)
ਆਬਾਦੀ  (2011)[2]
• Rajgir (NP)	41,587
• Rajgir (CD Block)	88,596
ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ	ਯੂਟੀਸੀ+5:30 (IST)
PIN	803116
Telephone code	+91-6112
ਵਾਹਨ ਰਜਿਸਟ੍ਰੇਸ਼ਨ	BR-21
Sex ratio	1000/889 ♂/♀
Literacy	51.88%
Lok Sabha constituency	Nalanda
Vidhan Sabha constituency	Rajgir (SC) (173)
ਵੈੱਬਸਾਈਟ	nalanda.bih.nic.in
↑ Constituents of Rajgir Regional Planning area are CD blocks of Rajgir, Silao, Giriak and Katrisarai[1]

ਰਾਜਗੀਰ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ", ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਨਾਲੰਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। 2011 ਤੱਕ, ਕਸਬੇ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 41,000 ਦੱਸੀ ਗਈ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦੀ ਲਗਭਗ 88,500 ਸੀ।

ਰਾਜਗੀਰ ਮਗਧ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਾਜ ਜੋ ਆਖਰਕਾਰ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਗਿਆ।^[3] ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕ ਮਹਾਂਕਾਵਿ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਰਾਜੇ ਜਰਾਸੰਧ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮੂਲ ਤਾਰੀਖ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 1000 ਬੀ.ਸੀ. ਦੀਆਂ ਸਿਰਾਮਿਕਸ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। 2,500 ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸਾਈਕਲੋਪੀਅਨ ਦੀਵਾਰ ਵੀ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।

ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ 20ਵੇਂ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ ਮੁਨੀਸੁਵਰਤ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਸੀ,^[4] ਅਤੇ ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਹਾਂਵੀਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਦੋਵਾਂ ਨੇ 6 ਵੀਂ ਅਤੇ 5 ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜਗੀਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ /ਧਰਮ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ, ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਦੁਆਰਾ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਜੰਗਲ ਮੱਠ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[5] ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰਾਜਗੀਰ ਸ਼ਹਿਰ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਰਾਜਗੀਰ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਨਾਲੰਦਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੇੜਲੇ 2010 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਚਸ਼ਮੇ ਅਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ।

ਰਾਜਗੀਰ ਨਾਮ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਰਜਾਗਹਾ, ਪਾਲੀ: ਰੁਜਾਗਾਹਾ), ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਸ਼ਾਹੀ ਪਹਾੜ" ਇਤਿਹਾਸਕ ਰਜਾਗਿਹਾ ਤੋਂ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਰਾਜੇ ਦਾ ਘਰ" ਜਾਂ "ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣੇ"।^[6][7] ਇਸ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਾਸੂਮਤੀ, ਬ੍ਰਹਮਤਾਪੁਰਾ, ਗ੍ਰਿਵਰਾਜਾ/ਗਿਰੀਵਰਾਜਾ ਅਤੇ ਕੁਸਾਗਰਾਪੁਰਾ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।^[8][9] ਗਿਰੀਵਰਾਜ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦਾ ਘੇਰਾ।^[9]

ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਮਹਾਭਾਰਤ ਇਸ ਨੂੰ ਗਿਰੀਵਰਾਜ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਰਾਜੇ, ਜਰਾਸੰਧ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਪਾਂਡਵ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।^[10][11] ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭੀਮ (ਪਾਂਡਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ) ਅਤੇ ਮਗਧ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਰਾਜਾ ਜਰਾਸੰਧ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਰਾਸੰਧਾ ਅਜਿੱਤ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਸਰੀਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਦੰਤਕਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭੀਮ ਨੇ ਜਰਾਸੰਧ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਜੁੜ ਨਾ ਸਕਣ।

ਰਾਜਗੀਰ ਹਰਯੰਕ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜੇ ਬਿੰਬੀਸਾਰ (558-491 ਈਸਾ ਪੂਰਵ) ਅਤੇ ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ (492-460 ਈਸਾ ਪੂਰਵ) ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਬਿੰਬੀਸਾਰ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ। ਸੂਤਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ, ਬਿੰਬੀਸਾਰਾ ਅਤੇ ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ, ਇਸ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਇਹ 5ਵੇਂ ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਮਗਧ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ।

ਇਹ ਦੋਵਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ: ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਰਿਹੰਤ ਸ਼੍ਰਮਣ ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਂਵੀਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਆਧੁਨਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜਗੀਰ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਘਾਟੀ ਸੱਤ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਹੈ: ਵੈਭਵਰਾ, ਰਤਨਾ, ਸੈਲਾ, ਸੋਨਾ, ਉਦੈ, ਛੱਠਾ ਅਤੇ ਵਿਪੁਲਾ। ਪੰਚਨੇ ਨਦੀ ਕਸਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ।

ਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ: ਅਧਿਕਤਮ 44 °C (111.2 °F), ਘੱਟੋ ਘੱਟ 20 °C (68 °F)

ਸਰਦੀਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ: ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 28 °C (82.4 °F), ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 6 °C (42.8 °F)

ਵਰਖਾ: 1,860 ਮਿਲੀਮੀਟਰ (ਮੱਧ ਜੂਨ ਤੋਂ ਮੱਧ ਸਤੰਬਰ)

ਖੁਸ਼ਕ/ਗਰਮ ਮੌਸਮ: ਮਾਰਚ ਤੋਂ ਅਕਤੂਬਰ

ਰਾਜਗੀਰ ਜਾਂ ਪੰਤ WLS ਦਾ ਭੂ-ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੰਜ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਅਸਮਾਨ ਇਲਾਕਾ ਹੈ; ਰਤਨਾਗਿਰੀ, ਵਿਪੁਲਗਿਰੀ, ਵੈਭਾਗਿਰੀ, ਸੋਨਗਿਰੀ ਅਤੇ ਉਦੈਗਿਰੀ ਇਹ ਨਾਲੰਦਾ ਵਣ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਨਾਲੰਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ੩੫.੮੪ ਕਿ.ਮੀ. ੨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਪਨਾਹਗਾਹ, 1978 ਵਿੱਚ ਨੋਟੀਫਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਦੱਖਣੀ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਾਜਗੀਰ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।^[12]

ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਕਰਸ਼ਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਾਤਸ਼ਤਰੂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ, ਬਿੰਬੀਸਰ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ, ਜਰਾਸੰਧ ਦਾ ਅਖਾੜਾ, ਗ੍ਰਿਧਰਾ-ਕੁਟਾ, ('ਗਿੱਦੜਾਂ ਦੀ ਪਹਾੜੀ'), ਸੋਨ ਭੰਡਾਰ ਗੁਫਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜ ਚੋਟੀਆਂ 'ਤੇ ਜੈਨ ਮੰਦਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

1. ↑ "पत्रांक-213 : राजगीर क्षेत्रीय आयोजना क्षेत्र एवं बोधगया आयोजना क्षेत्र के सीमांकन एवं घोषणा" (PDF). Urban Development Housing Dept., Government of Bihar, Patna. 15 ਅਪਰੈਲ 2015. Archived (PDF) from the original on 18 ਜੂਨ 2015. Retrieved 18 ਮਈ 2015.
2. ↑ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Census2011Gov
3. ↑ "Rajgir". BSTDC. Bihar State Tourism Development Corporation. Retrieved 29 March 2022.
4. ↑ Jain Dharma ka Maulik Itihas Part-1, Ed. Acharya Shri Hastimalji Maharaj, 1971 p. 739-742
5. ↑ "Rajgir – The Abode of Kings". Times Travel. The Times of India. 31 March 2014.
6. ↑ W. Vivian De Thabrew (2013). Monuments and Temples of Orthodox Buddhism in India and Sri Lanka. AuthorHouse. p. 35. ISBN 9781481795517. Archived from the original on 29 ਨਵੰਬਰ 2016. Retrieved 29 ਨਵੰਬਰ 2016.
7. ↑ Law 1938, p. 1.
8. ↑ W. Vivian De Thabrew (2013). Monuments and Temples of Orthodox Buddhism in India and Sri Lanka. AuthorHouse. p. 35. ISBN 9781481795517. Archived from the original on 29 ਨਵੰਬਰ 2016. Retrieved 29 ਨਵੰਬਰ 2016.
9. ↑ ^{9.0 9.1} Narayan 1983, p. 91.
10. ↑ See Bhagavata Purana, 10.70.30
11. ↑ "Krsna, the Supreme Personality of Godhead". Archived from the original on 21 ਅਪਰੈਲ 2008. Retrieved 25 ਅਪਰੈਲ 2008.
12. ↑ Sharma, Gopal; Kumar, Rahul (May 2017). "Butterfly diversity of Pant Wildlife Sanctuary, Rajgir (Bihar), India". Bioglobal. 4 (1): 39–46.