ਸੋਗ਼ਦਾ

ਸੋਗ਼਼ਦਾ, ਸੋਗ਼ਦੀਆ ਜਾਂ ਸੋਗ਼ਦੀਆਨਾ (ਤਾਜਿਕ: Суғд, ਸਗ਼ਦ; ਤੁਰਕੀ: Soğut, ਸਵਗ਼ਤ) ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਆਧੁਨਿਕ ਉਜਬੇਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਮਰਕੰਦ, ਬੁਖ਼ਾਰਾ, ਖ਼ੁਜੰਦ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ-ਏ-ਸਬਜ਼ ਦੇ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸੋਗ਼ਦਾ ਦੇ ਲੋਕ ਇੱਕ ਸੋਗ਼ਦਾਈ ਨਾਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੇ ਸਨ ਜੋ ਪੂਰਬੀ ਈਰਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਪ ਹੋ ਗਈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਤਾਜਿਕ, ਪਸ਼ਤੂਨ ਅਤੇ ਯਗਨੋਬੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਗ਼ਦਾਈ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਹਨ।

ਸੋਗ਼ਦਾ ਦੇ ਲੋਕ ਅਜ਼ਾਦੀ-ਪਸੰਦ ਅਤੇ ਲੜਾਕੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰ ਈਰਾਨ ਦੇ ਹਖਾਮਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ।^[1] ਜਦੋਂ 327 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਸਿਕੰਦਰ ਮਹਾਨ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀ ਸੈਨਾਵਾਂ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੋਗ਼ਦਾਈ ਸ਼ਿਲਾ ਨਾਮਕ ਕਿਲੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੈਕਟਰਿਆ ਅਤੇ ਸੋਗ਼ਦਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਸੋਗ਼ਦਾਈ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮਰੀ ਕਿ ਫਿਰ ਕਦੇ ਵਾਪਸ ਨਾ ਆ ਪਾਈ। ਫਿਰ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਯੂਨਾਨੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲਿਆ। 248 ਈਪੂ ਵਿੱਚ ਦਿਓਦੋਤੋਸ ਪਹਿਲਾ (Διόδοτος Α) ਨੇ ਇੱਥੇ ਯਵਨ-ਬੈਕਟਰਿਆਈ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਯੂਥਿਦਿਮੋਸ (Ευθύδημος) ਨੇ ਇੱਥੇ ਸਿੱਕੇ ਗੜੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਕਲ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਯੂਕਰਾਤੀਦੀਸ ਪਹਿਲਾ (Ευκρατίδης Α) ਨੇ ਬੈਕਟਰਿਆ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹੋਕੇ ਕੁੱਝ ਅਰਸੇ ਸੋਗ਼ਦਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਖ ਯੂਨਾਨੀ ਰਾਜ ਚਲਾਇਆ। 150 ਈਪੂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਣਜਾਰਾ ਜਾਤੀਆਂ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਸ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।

ਚੀਨ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਨਿਗਾਹਾਂ ਲੀਆਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਖੋਜਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸੋਗ਼ਦਾ ਨੂੰ ਕਾਂਗਜੂ (康居) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ। 36 ਈਪੂ ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।^[2] ਇਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਫਿਰ ਚੀਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਈਰਾਨ, ਭੂਮਧ ਸਾਗਰ ਖੇਤਰ, ਰੋਮਨ ਸਾਮਰਾਜ, ਇਤਆਦਿ) ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਵਧਣ ਲਗਾ। ਸੋਗ਼ਦਾ ਰੇਸ਼ਮ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੋਗ਼ਦਾਈ ਲੋਕ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਗਏ। ਸੋਗ਼ਦਾਈ ਭਾਸ਼ਾ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਵਪਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗ਼ੈਰ ਸੋਗ਼ਦਾਈ ਵੀ ਇਸਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਬੋਲਣ ਲੱਗੇ। ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਸੋਗ਼ਦਾਈ ਲੋਕ ਹੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੋਗ਼ਦਾ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਨੈਤਿਕ ਪਤਨ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਗਲੀ ਅਤੇ ਖੋਤਾਨ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਵੇਚ-ਖ਼ਰੀਦ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।^[3] ਦਸਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸੋਗ਼ਦਾ ਨੂੰ ਉਈਗੁਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਇਸਲਾਮ ਵੀ ਸੋਗ਼ਦਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਇਸਲਾਮੀਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਲਗਾ।