ਹੰਸਾਧਵਨੀ ਰਾਗਮ

ਹੰਸਾਧਵਨੀ (ਭਾਵ "ਹੰਸ ਦਾ ਰੋਣਾ") ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਕਰਨਾਟਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਔਡਵ ਰਾਗ (ਜਾਂ ਔਡਵ ਰਾਗ, ਭਾਵ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਸਕੇਲ) ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਕਾਰਤਾ ਰਾਗ,ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ (29ਵਾਂ) ਦਾ ਇੱਕ ਜਨਯ ਰਾਗ ਹੈ ਪਰ ਹੰਸਾਧਵਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕਲਿਆਣੀ (65ਵਾਂ) ਦਾ ਜਨਯ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

<b id="mwGA">ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ</b> ਦਾ ਰਾਗ ਹੰਸਾਧਵਨੀ ਰਾਗ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਰਾਮਾਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ , ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਸ਼ਿਤਰ (ਕਰਨਾਟਕ ਸੱਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ) ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭੰਡੀਬਾਜ਼ਾਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਅਮਨ ਅਲੀ ਖਾਨ ਦੁਆਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਅਮੀਰ ਖਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਹੰਸਾਧਵਨੀਵਿੱਚ ਮੱਧਯਮ ਜਾਂ ਧੈਵਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਰਗੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਸਕੇਲ (ਔਡਵ-ਔਡਵ ਰਾਗਮ) ਹੈ-ਔਡਵ ਭਾਵ '5' ਦਾ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ ਵੇਖੋ):

• ਅਰੋਹ: ਸ ਰੇ2 ਗ3 ਪ ਨੀ3 ਸੰ [a]
• ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ3 ਪ ਗ3 ਰੇ2 ਸ [b]

ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰ ਸ਼ਡਜਮ, ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਅੰਤਰ ਗੰਧਰਮ, ਪੰਚਮ ਅਤੇ ਕਾਕਲੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਹਨ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਬਿਲਾਵਲ ਥਾਟ (ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਨਾਲ ਜੁਡ਼ਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਹੰਸਾਧਵਨੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਅਲਾਪ,ਵਿਸਤਾਰ ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਸੰਗੀਤ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਭਗਵਾਨ ਗਣੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ (ਰਚਨਾਵਾਂ) ਹਨ।

• ਜਲਜਾਸ਼ਕਾ ਅਤੇ ਆਦਿ ਤਾਲਮ ਵਰਨਮ ਮਾਨੰਬੂਚਾਵਦੀ ਵੇਨਕਾਤਾ ਸੁਬੱਇਯਾਰ ਦੁਆਰਾ
• ਵਿਆਸਤਿਰਥ ਦੁਆਰਾ ਗਜਮੁਖਨੇ ਸਿੱਧੀਦਯਾਕਨੇ
• ਤੇਲਗੂ ਵਿੱਚ ਤਿਆਗਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਰਘੂਨਾਯਕ, ਸ਼੍ਰੀ ਰਘੁਕੁਲਾ ਅਤੇ ਅਭਿਸ਼ਟ ਵਰਦਾ
• ਵਾਤਾਪੀ ਗਾਣਾਪਤੀਮੰਦ ਪਰਵਥੀਪਤਿਮ ਮੁਥੁਸਵਾਮੀ ਦੀਕਸ਼ਿਤਰ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ
• ਪਾਧੀ ਸ਼੍ਰੀਪਤ ਸਵਾਤੀ ਥਿਰੂਨਲ ਰਾਮ ਵਰਮਾ ਦੁਆਰਾ
• ਕੋਟੇਸ਼ਵਰ ਅਈਅਰ ਦੁਆਰਾ ਵਾਰਾਨਾਮੁਖਾ ਵਾ
• ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਤਮਿਲ ਵਿੱਚ ਪਾਪਨਾਸਮ ਸਿਵਨ ਦੁਆਰਾ ਮੂਲਧਾਰਾ ਮੂਰਤੀ, ਕਰੁਨਾਈ ਸੇਈਵਾਈ, ਉਲਮ ਇਰੰਗੀ ਅਤੇ ਪਰਾਸਕਤੀ ਜਨਾਨੀ
• ਕੰਨਡ਼ ਵਿੱਚ ਪੁਰੰਦਰਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਗਜਵਦਨ ਬੇਦਵ
• ਕੰਨਡ਼ ਵਿੱਚ ਕਨਕਦਾਸ ਦੁਆਰਾ ਨਾਮਮਾਮਾ ਸ਼ਾਰਡੇ
• ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਵੀਨਾ ਕੁੱਪਯਾਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਨੈਕਾ
• ਜੀ. ਐਨ. ਬਾਲਾਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਦੁਆਰਾ ਵਰਵਲਭ ਰਾਮਨਾ
• ਮੁਥੀਆ ਭਾਗਵਤਾਰ ਦੁਆਰਾ ਗਾਂਪਤੇ
• ਡਾ. ਐਮ. ਬਾਲਾਮੁਰਲੀਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪਿਰਾਈ ਅਨੀਅਮ ਪੇਰੂਮਨ
• ਆਰ ਗਣਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵਿਨਾਇਕਾ ਵਿਘਨਵਿਸਕ
• ਸੁੰਦਰ ਗੋਪਾਲਮ-ਦੇਵਕੀ ਪੰਡਿਤ
• ਮਨਚਨਲੂਰ ਗਿਰੀਧਰਨ ਦੁਆਰਾ ਵਰੁਵਾਈ ਅਰੁਲਵਾਈ ਸ਼ਾਂਤਾਨਯਾਗੀਮਨਾਚਨਲੂਰ ਗਿਰੀਧਰਨ
• ਮਨਾਚਨਲੂਰ ਗਿਰੀਧਰਨ ਦੁਆਰਾ ਤੁੰਬਿਕਈ ਅੰਡਵਾਨੇ
• ਈ. ਵੀ. ਰਾਮਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਾਗਵਤਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਨਾਇਕਾ ਨਿੰਨੂ ਵੀਨਾ
• ਮੈਸੂਰ ਵਾਸੂਦੇਵਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਵੰਦੇ ਅਨੀਸ਼ਮਹਮ
• ਤੁਲਸੀਵਨਮ ਦੁਆਰਾ ਭਜਮਹੇ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਨਾਇਕਮ
• ਸੁਧਾਨੰਦ ਭਾਰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਅਰੁਲ ਪੁਰੀਵਾਈ ਅਤੇ ਕਰੁਨਾਈ ਸੇਇਗੁਵਈ

• ਫ਼ਿਲਮ "ਮੇਘੇ ਢਾਕਾ ਤਾਰਾ" ਤੋਂ ਲਗੀ ਲਗਨ ਪੱਠੀ ਸਖੀ ਸੰਘ

ਹੰਸਾਧਵਨੀ ਦੇ ਸੁਰ ਜਦੋਂ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਰਾਗ, ਨਾਗਾਸਵਰਾਵਲੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ, ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਡਜਮ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨੁਸਾਰੀ ਸੁਰ ਆਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਕਦਮ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਹੰਸਾਧਵਨੀ ਉੱਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਭੇਦਮ ਵੇਖੋ।

• ਅੰਮ੍ਰਿਤਵਰਸ਼ਿਨੀ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਭਮ ਦੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਮੱਧਮਮ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
• ਗੰਭੀਰਨਾਤ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਭਮ ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਧਮਮ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

• ਮੋਹਨਮ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਦੀ ਥਾਂ ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਧੈਵਤਮ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
• ਨਿਰੋਸ਼ਤਾ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਚਮ ਦੀ ਥਾਂ ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਧੈਵਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਵਾਦੀ-ਸ

ਸਮਵਾਦੀ-ਪ

ਗ ਪ ਨੀ ਸ ਗਾ ਰੇ ਨੀ ਪ ਸਾ ਪਕੜ ਉਹ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਇਹ ਪਛਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਚਨਾ ਕਿਸ ਰਾਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ।

ਥਾਟ- ਬਿਲਾਵਲ।

ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ

• ਅਮੀਰ ਖਾਨ, ਰਾਗਸ ਹੰਸਧਵਾਨੀ ਅਤੇ ਮਲਕੌਨ, ਐਚ. ਐਮ. ਵੀ. ਐਲ. ਪੀ. 'ਤੇ (ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਖੇਡਣ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ) ਈ. ਐਮ. ਆਈ.-ਈ. ਏ. ਐਸ. ਡੀ. 1357
• ਏ. ਕਨਨ ਦੁਆਰਾ 'ਮੇਘੇ ਢਾਕਾ ਤਾਰਾ' ਵਿੱਚ 'ਲਗੀ ਲਗਾਨਾ' (ਦ੍ਰੂਤ-ਤੀਨਤਾਲ)
• ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲਤਾ ਮੰਗੇਸ਼ਕਰ ਦੁਆਰਾ 'ਜਾ ਤੋਸੇ ਨਹੀਂ ਬੋਲੁੰ ਕਨ੍ਹਈਆ' (1956)

• ਫ਼ਿਲਮ "ਮੇਘੇ ਢਾਕਾ ਤਾਰਾ" ਤੋਂ ਲਗੀ ਲਗਨ ਪੱਠੀ ਸਖੀ ਸੰਘ