Григорий Сапожников

Хезмәт итүе	Россия империясе
Туу датасы	1894
Туу урыны	Бөгелмә
Үлем датасы	5 сентябрь 1920
Үлем урыны	Запорожье, Украина Совет Социалистик Республикасы
Һөнәр төре	очучы
Әлма-матер	Санкт-Петербург политехник институты[d]
Хәрби дәрәҗә	прапорщик[d]
Сугыш	Беренче бөтендөнья сугышы һәм совет-поляк сугышы[d]
Гаскәр төре	авиация[d]
Бүләкләр

Википедиядә Сапожников фамилияле башка кешеләр турында мәкаләләр дә бар.

Сапожников Григо́рий Степа́нович^[1] (1894, Бөгелмә, Самар губернасы, Россия империясе — 5 сентябрь 1920, Запорожье, РСФСР) — Россия һәм совет хәрби очучысы-ас, Рус император армиясе прапорщигы.

Биографиясе

Григорий Степанович Сапожников 1894 елда Бөгелмә шәһәрендә вак хезмәткәр гаиләсендә туган. Гаилә Ырынбурга күчеп килә, анда Григорий Ырынбур реаль училищесын тәмамлый.

Беренче бөтендөнья сугышы башлангач, ул ирекле рәвештә армиягә языла. Ул Петроград политехника институтында техник бүлекләр студентлары һәм офицерлар (Россиядә беренче авиация мәктәбе) өчен һава йөзү курсларында укыган, 1915—1916 елларда Севастополь очу мәктәбендә укый.

1916 елда гамәлдәге армиягә җибәрелә. 16 нчы КАО составында сугыша, 1917 ел башында 9 нчы истребитель отрядына күчерелә^[2]. Беренче җиңүне, Язловец өстеннән самолетны бәреп, яулый, шуның өчен Георгий тәресе белән бүләкләнә. 1917 елның җәендә икенче немец самолётын бәреп төшерә. 1917 нче ел эчендә Сапожников өч самолётны бәреп төшерә, шуларның 2 се Румыния фронтының атналык сводкаларына эләгә (рәсми рәвештә расланган). Сугышны прапорщик чинында тәмамлый.

Гражданнар сугышы башлану белән, кайбер икеләнүләрдән соң, Сапожников РККАга үз теләге белән керә. 1918 елның язында Казан янында 1 нче Совет хәрби группасы составында (соңыннан 1 нче истребитель дивизиясе дип үзгәртелә, 1918 елның октябреннән) Халык армиясе гаскәрләре һәм ак чехлар белән сугышларда катнаша, көн саен ак гвардия позицияләрен разведкага һәм штурмлауга чыга. 16 августта бер очучы, Иске император армиясенең элеккеге офицеры дошман ягына күчкәнән соң, калган офицер-очучыларга ышанычсызлык туа. Сапожниковка акланырга туры килде:

Әтием өчен шелтәлисез... Нәкъ шулай! Әтием - бай кулак. Ләкин минем монда ни катнашым бар? Бөтенләй өзеп ташладым бит мин аның белән. Минем өчен, агай-энеләр, очу - яшәү ул! Җирдә чак хәрәкәт итәм: флегма җиңә. Күтәрелсәм -күңелгә шайтан кереп оялагандай була да, үрти башлый: «Мичкәне әйләндер әле, тагын, тагын!.. ну, бер-ике элмәк... Яле, Георгий, тагын берне!..» Һәм ышаныгызмы — барысын да онытам.. Юк, очмый булдыра алмыйм. Ә хәзер…
— Дьяченко Г.Х. Наследники Нестерова

Сапожников очуга җибәрелә, ләкин икенче көнне сугыштан кайтмый. Алдагы вакыйгалар яктылыгында очучыны хыянәттә шиклиләр, тик аның «Ньюпор» ы акгвардиячеләр уты белән янып киткәнлеге ачыклана. Григорий нейтраль полосага төшә ала, ә аннары пехотачылар ярдәме белән машинаны үз территориясенә илтә. Шул ук вакытта дошман самолётны эвакуацияләүгә көчле ут белән комачауларга тырышып карый, берничә кызылармеец һәлак була. Кыйналган самолёт соңыннан торгызыла. 1919 елда Деникин фронтында 1 нче истребитель дивизиясе составында сугыша. Сапожников 1920 елда совет-Польша сугышы вакытында аеруча аерылып тора. 1 нче истребитель дивизиясен май аенда Көнбатыш фронтка күчерәләр. Елга буенда отряд очучылары засада оештыралар һәм дошманның яраткан вакытында (иртәнге 8 дән 11 гә кадәр һәм кичке эңгер-меңгердә) һәм һавада кизү торалар, ләкин дошман гел сугыштан читкә тайпыла. 9 майда Григорий Сапожников Поляк очучыларына чакыру җибәрергә рөхсәт ала:

Бобруйск юнәлешендә белополяклар аэродромы өстендә тынып торган чорда Киселевичи авылы янында 1000 метр биеклектә «Снайп»тибындагы самолет пәйда була^[3]. Түгәрәк ясап, ул 700 метрга кадәр төшә һәм ангарда шартлаган бомбаны ташлый. Аэродромда паника барлыкка килә. Йөгергән кешеләрне тынычландыру өчен "Снайп" утырту полосасы үзәгенә чыгып, пилотажны башлый. Текә йомык сигезлекне яңадан ыргыту алыштыра (ул вакытта борылыш шулай атала иде), очучы самолетны Нестеров элмәгенә күчерә, аннары төгәл иммельман, ранверсман һәм "мичкәләр" каскады булды. Фигуралар комплексын хушлашу спирале тәмамлый.
«Снайп» маневрлары барышында җиргә якынлашканда, гаҗәеп тамашачылар аның канатларында йолдызларны аера ала^[4],ә фюзеляжда — зур пик туз. Самолетта Кызыл хәрби очучы Георгий Степанович Сапожников иде. Дошманга "Һава джигитовкасы"н сәнгатен күрсәткәч, хәбәр итү хезмәтен алып барган һәм аны күрми калган "снайп" күзәтү аэростатына һөҗүм итә. Берничә чират белән пулеметтан ул аны түбәнәйтергә мәҗбүр итә, әмма бер омтылышта үзе зыян күрә — җирдән ут белән сул канатның өске канатын тишәләр

— Бабич В. К. Воздушный бой

. Икенче көнне, 10 сәгать 30 минутта, Салтановкада кызыллар аэродромы өстендә бомбалар төялгән өч поляк "Эльфауге" (LVG C.V) самолёты пәйда була. Кызылларның дежур звеносы (Сапожников, Гвайта, Серёгин) дошманны һавада каршылый. Поляклар сугышны кабул итмәделәр һәм, бомбаларны урманга ташлап, китә башлыйлар. Гвайта самолетында пулемет шунда ук баш тарта, ә Серегин самолетында югары канат астында синхрон булмаган «Льюис» кына тора, аннан максатка эләгү бик авыр була^[5]. Сугышны бер Сапожников алып бара. Эзәрлекләү нәтиҗәсендә 12 нче эскадра командиры, элеккеге патша офицеры капитан Юргенсон идарә иткән полякларның самоелты зыян күрә һәм совет территориясенә төшә. Экипаж әсирлеккә алына^[6]. 12 майда Салтановка аэродромына барган Троцкий Сапожниковка Кызыл Байрак орденын шәхсән үзе тапшыра^[6].

20 майда Сапожнков тагын ике һава сугышы үткәрә. Беренче сугышка ул, бомба ташлаудан әйләнеп кайтканнан соң, OEFFAG D. III самолетында аны тотып алырга теләгән. поляк очучысыннан сакланып, керә. Сапожников инициативаны тотып ала һәм дошманын эләктерә, ләкин эзәрлекләүгә бензин җитми. Икенче сугыш вакытында Сапожниковның самолёты зыян күрә, ләкин дошман да бәреп төшерелә.

29 мада иң яхшы поляк ас Стефан Павликовский 1 нче авиаотряд урнашкан аэродром өстеннән көндәшен сугышка чакырып, очып уза. Сапржников чакыруны кабул итә^[7]. Бик тизлек маневрларыннан соң, полякның койрыгына керә һәм дошман машинасының радиаторын тишкән төз чират бирә. Павликовский төтенле мотор белән үз позицияләренә барып җитә ала.

7 июльгә каршы төндә 16 нчы армиянең 2, 8 һәм 10 нчы дивизияләре һөҗүмгә күчәләр. 1 нче дивизия очучылары бомба-пулемётлы тлары белән җир өсте гаскәрләренә ярдәм иттеләр. Сугышчан уңышлары өчен 1 нче истребитель авиадивизиясе Бөтенроссия Үзәк Башкарма комитетының Мактаулы Революцион Кызыл Байрагы белән бүләкләнә.

Августта 1 нче авиаотрядны Көньяк фронтка (Врангельга каршы) күчерәләр. Август уртасында Каховка өстендә аеруча кызу сугыш башлана. Сапожников һәм тагын ике иң яхшы пилот (Кожевников һәм Мельников) аерым, «аслар звеносын» тәшкил итә, аңа дошман разведчикларын тоту һәм юк итү йөкләнә. Ул вакытта ул төньякта интервентлардан алынган "Сопвич-Снайп" (Sopwith 7F.1 Snipe) өр-яңа инглиз истребителендә оча иде. Шунда Сапожников истребительләрне хәрби куллануның яңа төрен — кавалерия белән тыгыз элемтәдә штурм гамәлләрне үзләштерә (бу турыда «Вестник Воздушного Флота» журналында аның сугышчан иптәше Е. И. Гвайта яза).

4 сентябрьдә Сапожников Үзәк авиатөркемдәге дусларын бүләкләү белән котлар өчен Александровск шәһәренә (хәзерге Запорожье) очып килә. Очучылар, шул исәптән Сапожников тантаналы парад алдыннан бу вакыйганы билгеләп үтәләр. Уянып, авиатөркемнең шәхси составының шәһәргә парадка китүен ачыклагач, Сапожников парад катнашучыларына үзенең пилотаж сәнгатен күрсәтергә карар кыла. Корал янавы астында ул механикны аның самолетын һавага чыгарырга мәҗбүр итә. Ләкин җирдән аерылгач, әле күтәрелеп тә өлгермәгән килеш, ул машинаның борынын шундый текә итеп томалый ки, самолёт, тизлеген югалтып, җиргә ауа^[8]. Сапожниковны җирләү турында очучы А.К. Туманский искә ала:

Без Георгий Сапожниковны бер көннән шәһәр зиратында җирләдек. Бик күп халык җыелды. Биредә хәрбиләр дә, Александровкада яшәүчеләрнең күбесе дә булды. Сапожниковның гәүдәсе белән табутны кабергә төшерә башлагач, хәрби оркестр кинәт әкрен генә уйнап җибәрде... борынгы «Каенкай» вальсын. Мондагылар башта сискәнеп киттеләр дә аптырап бер-берсенә карашып алдылар, аннары, күрәсең, аңладылар...Без монда, анда башта әкрен генә, аннары үксеп елап торган хатын-кызлар тавышын ишеттек. Күп кенә ирләр, без дә шул исәптән, кулъяулыклар алырга кесәгә кердек...
— Туманский А. К. Полет сквозь годы

Григорий Сапожниковның үлеменә кадәр дошманның җиде ватылган самолеты санала, аларның өчесе-Беренче бөтендөнья сугышы фронтларында, бер аэростат.

Бүләкләре

Хәтер

Сапожников исеме белән Украинада Запорожье шәһәрендәге урам аталган. 2016 елның маенда Васыль Стус урамы дип үзгәртелә
1927 елда аның исеме Мәскәү хәрби округы хәрби-һава көчләре самолетларының берсе «Сапожников исемендәге хәрби очу» дип атала^[9]

Кызыклы фактлар

Григорий Сапожников үз самолетын «Нелли» исеме белән атый^[10]

Әдәбият

Бабич В.К. Воздушный бой. Зарождение и развитие. — М. Воениздат, 1991.
Березин П. Ф. Красная авиация в борьбе с белополяками. — М.: Воениздат НКО СССР, 1940.
Дьяченко Г.Х. Наследники Нестерова. — М.: Воениздат, 1963.
Митюрин Д., Медведько Ю. Летающие тузы. Российские асы Первой мировой войны. — СПб.: Новое культурное пространство, 2006
Туманский А. К.. Полет сквозь годы. — М. Воениздат, 1962.

Искәрмәләр

↑ В некоторых источниках указывается имя Георгий
↑ Russian Fighter Aces of 1914 - 1924 years
↑ Это ошибка, Сапожников тогда имел в распоряжении Ньюпор 24-бис{{подст:АИ}}.
↑ Чёрные а не красные.
↑ М. Хайрулин, В. Кондратьев. Военлеты погибшей Империи. Авиация в Гражданской войне
↑ ^6,0 ^6,1 М. Хайрулин, В. Кондратьев. Военлеты погибшей Империи. Авиация в Гражданской войне
↑ Согласно документам, это был красвоенлёт Александр Петров из 11-го истребительного отряда, хотя он показал в бою такое искусство владения машиной, что поляки действительно приняли его за Сапожникова (М. Хайрулин, В. Кондратьев. Военлёты погибшей Империи. Авиация в Гражданской войне).
↑ В некоторых источниках дата гибели указана как 8 или 9 сентября.
↑ Лашков А., Никольский М. - Из истории собственных наименований воздушных судов России. — Авиация и Космонавтика № 8, 2006.
↑ Бабич В. К. Воздушный бой. Однако по другим данным название самолета осталось от предыдущего летчика, морлёта Яковицкого, воевашего на нём у белых в 1-м авиационном отряде Северного фронта .