Уладзіслаў Шленгель

Уладзіслаў Шленгель
Władysław Szlengel
Асабістыя звесткі
Дата нараджэння	1912 або 1914
Месца нараджэння	Варшава
Дата смерці	8 мая 1943(1943-05-08)
Месца смерці	Варшава
Грамадзянства	Польшча
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	паэт, публіцыст, сатырык
Гады творчасці	1930 — 1943
Жанр	паэзія
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Уладзіслаў Шленгель (польск.: Władysław Szlengel, 1912 або 1914^[1], Варшава — 8 мая 1943, там жа) — польскі паэт яўрэйскага паходжання, аўтар кабарэтных тэкстаў і песень, журналіст, акцёр тэатра. У 1940—1943 гадах знаходзіўся ў Варшаўскім гета, дзе працягваў пісьменніцкую і мастацкую дзейнасць. За напісаныя ў той час вершы яго называюць паэтам гета.

У крыніцах яго прозвішча сустракаецца ў розных варыянтах, таксама як: Schlengel, Szchlengel, Szlengiel, Szlengl або Sztengel.

Нарадзіўся ў 1912 (паводле іншых звестак у 1914) у Варшаве ў яўрэйскай сям’і. Яго бацька, Маўрыцы Шленгель^[2], быў мастаком і сцэнографам. Памёр 7 снежня 1934 г. ва ўзросце 50 гадоў. Маці, Мала ў дзявоцтве Вэрмус, памерла 30 ліпеня 1936 г.^[3] Маўрыцый і Мала Шленгль пахаваны на яўрэйскіх могілках на вуліцы Акаповай у Варшаве, але іх надмагілле не захавалася да нашых дзён. Некралогі бацькоў Шленгеля паказваюць, што ў яго быў брат або браты.

Уладзіслаў Шленгель жыў у доме № 14 на вуліцы Валіцаў (іпатэчны нумар 6788, у 1930 г. дом належаў Зыгмунту Мінцу). Па гэтым адрасе ў варшаўскім тэлефонным даведніку за 1930 год фігуруе Маўрыцый Шленгель (мастак). Бацька Уладзіслава таксама згадваецца ў кнізе за 1938/1939 гады, хаця ён тады ўжо быў мёртвы. У 1930 г. Шленгель скончыў трохкласную Варшаўскую гандлёвую школу Купецкага сходу^[4] (гэту школу таксама скончылі Людвік Семпалінскі, які пазней будзе граць тэксты Шленгеля, і гісторык Мар’ян Фукс, які напіша пра Шленгеля ў яго навуковыя працы). У яго была жонка, імя якой невядома.

31 жніўня 1930 г. у «Nasz Przegląd» ён апублікаваў паэму Cyankali (ранейшая назва цыяністага калію) адносна драмы Фрыдрыха Вольфа, пастаўленай тады Леонам Шылерам, якая закранала праблему легалізацыі абортаў.

Пасля гэтага дэбюту ён працягваў дасылаць свае вершы ў друк. У лістападзе 1931 г. у ілюстраваным штотыднёвіку «Кіно» з’явілася кароткая нататка: п. Уладзіслаў Шленгель, добры верш, але не сучасны, таму мы не будзем яго выкарыстоўваць. У ліпені 1934 г. штодзённая газета «5-я Ранку» апублікавала ў ліку «З твораў чытачоў» яго сатыру «Я патрабую помніка Джону Дылінджэру» — верш, які спасылаўся на апошнія паведамленні пра смерць і пахаванне вядомага гангстэра. У «Кіно» друкаваліся і асобныя вершы, тэматычна звязаныя з тэматыкай тыднёвіка, у тым ліку: Маніфест гледачоў з Падмаскоўя (лістапад 1934 г.). Пасля публікацыі паэмы «Зорачка» (снежань 1934 г.) у рэдакцыю прыйшоў ліст, які апублікавала «Кіно» на сваіх старонках пад назвай Удзячнасць маладому паэту: я пасылаю 50 грошаў паштовымі маркамі на дабрачынную арганізацыю ў гонар спадара Уладзіслава Шленгеля за цудоўны верш пра маленькую Шырлі ў калядным выпуску. У другой палове 1930-х гг., асабліва з 1937 г., яго творы сталі больш рэгулярна з’яўляцца ў друку.

У 1936 годзе Шленгель звярнуўся ў суд супраць супрацоўніка Польскага радыё Генрыка Бяліцкага, абвінаваціўшы яго ў плагіяце. У кастрычніку 1934 года Шленгель перадаў Беліцкаму сцэнарый радыёспектакля «Людзі на дне», і радыёспектакль выйшаў у эфір 7 сакавіка 1936 года пад назвай «У трох мілях ад берага» ў праграме «Wesoła Syrena». Аўтарам павінна была быць асоба, схаваная пад кодавым прозвішчам Henbiel. Прадстаўніком Шленгеля ў гэтай справе быў Ян Бжэхва. Прэса паведамляла, што суд пачаўся 3 чэрвеня 1936 г. і скончыўся 28 верасня 1936 г. Яна таксама распавяла падрабязнасці інцыдэнту, паводле якога Бяліцкі спрабаваў перашкодзіць Шлэнглу праслухаць перадачу: спачатку беспаспяхова, запрасіўшы яго да сябе ў гэты час, а потым наведаў яго дома ў дзень перадачы. Справа разглядалася ў Варшаўскім акруговым судзе ў першай інстанцыі. 25 верасня 1936 г. Бяліцкі быў асуджаны на 3 месяцы арышту з адтэрміноўкай. На прысуд была пададзеная касацыйная скарга. Справа была перададзена ў апеляцыйны суд. У звароце адвакат другога боку ўзьняў пытанне пра габрэйскае паходжанне сведкаў абвінавачання, патрабуючы не верыць іх паказаньням. 5 студзеня 1937 г. апеляцыйны суд пацвердзіў прысуд першай інстанцыі. Гэта быў першы ў Польшчы суд над радыёплагіятам.

У 1937 г. Шленгель падпісаў зварот больш чым 300 польскіх пісьменнікаў да міністра народнай асветы з просьбай перагледзець рэформу правапісу 1936 г. 18 лістапада 1937 у таварыстве пісьменнікаў і журналістаў у Варшаве адбыўся мітынг пратэсту супраць новага правапісу. Гаворка ішла пра перагляд працы Правапіснай камісіі 1935—1936 гг.

У 1938 уваходзіў у таварыства аўтараў ЗАіКС

Шленгель быў аўтарам больш за 70 песень (у тым ліку каля 40 танга), якія былі запісаны на альбомах Syrena-Electro і Odeon у 1935—1939 гадах. Іх спявалі такія папулярныя спевакі 1930-х гадоў, як: Адам Астан, Януш Паплаўскі, Тадэвуш Фалішэўскі, Альберт Харыс, Мечыслаў Фог, Стэфан Вітас і Вера Гран.

Сярод яго тэкстаў важную частку займалі польскамоўныя версіі замежных хітоў і песень з кінафільмаў: Юдэль грае на скрыпцы (Jidł mit’n fidł, 1936), Ноч у оперы (A night at the opera, 1935), Міс Лілі (Fräulein Lilli), 1936), Вялікі Зігфельд (The Great Ziegfeld, 1936), Начное танга (Tango Notturno, 1937), Жыць! (Vivere, 1936).

Ён таксама высока ацаніў культурны каларыт Варшавы. Ён пісаў тэксты, стылізаваныя пад гарадскі фальклор, андруеўскія шлягеры (жулікі, хітрыкі) — пашыры настолькі пераканаўчыя, што фактычна сталі часткай фальклору, з якім атаясамлівалі сябе пакаленні сталічных жыхароў. У сваіх песнях ён ствараў паэтычныя вобразы, напоўненыя цеплынёй і сардэчнасцю, увекавечваючы ў іх вобразы дзеячаў нізу, вуліцы ці апраметнай («Панна Андзя — выходны», «Ядзем», «пан Зялёнка», «Дзяўчына з Падвалля»). Яго натхніла асяроддзе, у якім ён вырас, — разнастайнасць і каларытнасць людзей з раёна вуліц Хлоднай, Цеплы і Крохмальнай.

З самага пачатку напісання для індустрыі гуказапісу ён супрацоўнічаў з кампазітарам Баляславам Муцманам, які таксама нарадзіўся на той жа вуліцы, дзе і Уладзіслаў. Ён напісаў некалькі тэкстаў на музыку Рышарда Сяліцкага, з якім сябраваў і які тады быў звязаны з гуказапісвальным лэйблам Odeon. У першыя гады ён часцей за ўсё пісаў тэксты ў партнёрстве з Юзэфам Ліпскім.

Пісаў тэксты для кабарэ і эстрадных тэатраў. Пачынаў з супрацоўніцтва з тэатрамі на Волі. У лютым 1932 г. часопіс «Trubadur Warszawy» паведамляў, што ў кінатэатры «Італія» (вул. Вольска, 32) ідзе новая пастаноўка «Нашы дзеткі» А. Ляховіча і У. Шленгеля, у сакавіку яны паставілі «Варшава на лёдзе» і «Нас на вадзе» на тэкст З. Драбіка, А. Ляховіча і У. Шленгеля, у красавіку 1932 г. было прадстаўлена каляднае адраджэнне пад назвай «Толькі для жанатых», напісанае Марыянам Марсам, А. Ляховічам і У. Шленгель. Стварыў тэксты «Сяротка» і «Буік і Шкода» для тэатра «13 шэрагаў». Супрацоўнічаў таксама з кабарэ «Кірулік Варшаўскі». Ён напісаў праграму для адкрыцця новага сезона ў верасні 1938 года, якая адкрывалася пародыяй на ілюстраваны часопіс, разнавіднасць трылерных выданняў. Зофія Тэрнэ выканала там атмасферную песню Шленгеля пра восень. Ён быў аўтарам тэкстаў для рэвю «Шукаем зорку», пастаўленага ў студзені 1939 г. у тэатры «Вялікая рэвія». Для створанага ў 1939 годзе кабарэ Алі-Баба разам з Вітлінам напісаў песню «Апошні ганец», для якой легендарную ролю стварыў Людвік Семпалінскі. Ён таксама напісаў тэксты для Алі-Баба для рэвю Арол над Ракой, якое было выканана ў маі 1939 года з Мірай Зімінскай і Казімірам Крукоўскім. У тэатры Małe Qui Pro Quo быў суаўтарам праграм Strachy na lachy і Nic nie pozna. У жніўні 1939 г. быў адным з аўтараў інаўгурацыйнага спектакля пад назвай Хто ёсць хто ў новаствораным тэатры кабарэ Тып-Топ. Адной з лепшых палітычных песень у гэтай праграме была Ballada o King Hallu, напісаная Шленгелем у выкананні Марыі Чмуркоўскай. Верш пад назвай Вялікай сенсацыяй стала інтэрпрэтацыя Ардонкі. Рэцэнзент «Nasz Przegląd» ацаніў, што сярод шматлікіх пастаўшчыкоў тэкстаў для рэвю Шленгель вылучаўся і дасягнуў вяршынь кабарэ-паэзіі ў вершы пад назвай Вялікая сенсацыя. Публіка таксама ўдзельнічала ў небяспечнай гульні ў вайну, прапанаванай Шленглам і ажыўлена праведзенай Бодо.

У 1930—1939 гадах пісаў вершы для «Nasz Przegląd», для сатырычнага часопіса «Szpilki» і для часопісаў «Robotnik», «Sygnały», «Chochoł». Гэтыя творы, асабліва пазнейшыя, закраналі становішча яўрэяў у Польшчы. У іх ён закрануў праблему габрэйскай ідэнтычнасці, закрануў адчувальныя моманты ў польска-габрэйскіх адносінах, сутыкнуўся з антысемітызмам і адрэагаваў на актуальныя навіны з міжнароднай арэны.

У 1937 г. у артыкуле «Незакончанае інтэрв’ю з Каралем Шыманоўскім» у ілюстраваным штотыднёвіку «Кіно» Шленгель пісаў, што ў 1934 г. атрымаў ад рэдакцыі «Кіно» ўказанне правесці шэраг інтэрв’ю з прадстаўнікамі класічнай музыкі і адлюстраваць у інтэрв’ю адносіны кампазітараў класічнай музыкі да кіно.

Пасля пачатку Другой сусветнай вайны ўдзельнічаў у абароне Варшавы. Затым разам з жонкай пераехаў у Беласток, дзе працаваў у Беластоцкім тэатры мініяцюр, створаным у снежні 1939 г. Мастацкае кіраўніцтва ўзяў на сябе Казімір Крукоўскі, літаратурнае — Збігнеў Міцнер (Ян Шэлёнг), музычнае — Леан Барунскі. Рэзідэнцыяй тэатра быў Народны дом. Маршала Ю. Пілсудскага (цяпер Драматычны тэатр імя Аляксандра Венгеркі). Песня пад назвай Ліст, запісаны і адноўлены па памяці Уладзімерам Барунскім. У пачатку 1940 г. гурток аб’ехаў гарады Заходняй Беларусі: Гродна, Ліду, Баранавічы, Навагрудак, Брэст, Ваўкавыск. Пасля гэтых выступаў гурт распаўся, бо некаторыя ўдзельнікі вырашылі пакінуць зону савецкай акупацыі. Шленгель пераехаў з Беластока ў Львоў, дзе прабыў прыкладна да чэрвеня 1941 г. Выступаў там у Львоўскім тэатры мініяцюр. У канцы мая 1941 г. разам з жонкай пераехаў на кватэру кампазітара Альфрэда Шютца, а пасля пачатку савецка-германскай вайны (22 чэрвеня 1941 г.) пераехаў у Варшаву. Разам з Альфрэдам Шютцам ён напісаў драматычную мелярытацыю «Стацыя Марынка» і паса-добль пад назвай Дзяўчына з садавінай.

У 1941 годзе вярнуўся ў Варшаву ў дом на вуліцы Валіцаў і апынуўся ў варшаўскім гета. Прымаў актыўны ўдзел у дзейнасці кавярні Sztuka, дзе выступаў разам з Вацлавам Тэйтэльбаўмам, Верай Гран, Полай Браўн, Дыянай Блюменфельд, Марысяй Айзенштадт, Анджэем Властам і піяністамі Янінай Прушыцкай, Адольфам Голдфедэрам і Уладзіславам Шпільманам. Вера Гран выканала там «Яе першы баль», п’есу Уладзіслава Шпільмана на словы Шленгеля, заснаваную на вальсе майго старога сябра з оперы Людаміра Ружыцкага «Казанова», натхнёную французскім фільмам, з якога яна атрымала назву. Гэта быў найбуйнейшы хіт клубнага кабарэ, які доўжыўся пятнаццаць хвілін і найбольш моцна крануў публіку ў заключным фрагменце, у якім матывы вальса Ружыцкага перайшлі ў кампазіцыю Шапэна. Стваральнікі балю ўсведамлялі магчымыя наступствы нелегальнага выканання музыкі Шапэна ў гета, але адважыліся парушыць гэтую забарону. Шленгель стварыў на сцэне вобраз Маера Млінчыка, габрэйскага гандляра, які размаўляў па-польску. Захаваўся тэкст 15 слупкоў: Яны памятаюць мяне, песня Маера Млінчыка. У той час Шленгель быў мажны і невысокі, ён выходзіў на сцэну ў амерыканскіх акулярах, распавядаў пра гісторыю яўрэя з гета Маёра Млінчыка і выклікаў смех сваімі выступленнямі. Шленгель выконваў таксама дыялогі з Юзэфам Ліпскім, з якім перад вайной напісаў шмат тэкстаў песень. Кавярня «Sztuka» спыніла сваю дзейнасць у другой палове 1942 года.

Удзельнічаў у спектаклях для дзяцей у Доме сірот Януша Корчака. Яго тэкст «Старонка дзённіка дзеянняў» быў першым літаратурным апісаннем маршу дзяцей з сірочага дома на Умшлагплац.

У куплеце Шленгеля Résumé, гэта значыць жудасных кракаўцы, праспяваным у фінале спектакляў у кавярні Sztuka, згадваецца Жывы Часопіс польск.: Żywy Dziennik, які быў галоўнай тэмай праграм: эпіграмы, вершы, каламбуры, пародыі, сабраныя ў адным блоку навін, ператварылася ў хроніку гета. Шленгель быў адным з ініцыятараў гэтага цыклічнага відовішча, якое адносілася да формы і зместу штодзённай газеты. Ён пісаў тэксты, быў адным з акцёраў і быў вядучым. Праграма «Жывы Часопіс» складалася з па-мастацку апрацаваных жанраў, вядомых з рубрык прэсы: артыкулаў, інтэрв’ю, аб’яваў, рэпартажаў і г. д. У гумарыстычнай форме кабарэ яны з іранічным гумарам каментавалі актуальныя падзеі ў гета. Першы выступ гурта адбыўся ў сакавіку 1942 г. Рэцэнзент «Яўрэйскай газеты» з захапленнем гаварыў пра ўзровень тэкстаў і выканання Жывога Часопісу. Іншыя матэрыялы пра Жывы Часопіс друкуюцца ў тэкстах успамінаў.

Уладзіслаў Шленгель быў аўтарам вершаў, якія дакументуюць Халакост яўрэйскай нацыі ў Варшаўскім гета. Эмануэль Рынгельблюм успамінае, што творы Шленгеля, напісаныя на польскай мове, былі вельмі папулярныя ў гета, бо выказвалі настроі і думкі людзей. Яны дэкламаваліся на розных літаратурна-забаўляльных вечарах і перадаваліся з рук у рукі ў надрукаваным ці гектаграфаваным выглядзе. Яны расчулілі нас да слёз, таму што былі ў курсе падзей і гаварылі аб праблемах, якімі жыло і хвалявалася гета. Сам Шленгель пісаў пра іх, што яны падобныя на ўсмешкі, якія супакойваюць паміраючага чалавека паміж адным паторгваннем болю і другім. Найбольш вядомыя вершы: «Акно ў той бок», «Рахунак з Богам», «Дзве смерці», «Контратака», «Пашпарты», «Рэчы», «Тэлефон», «Маленькая станцыя ў Трэблінцы».

Ён быў адным з супрацоўнікаў Архіва Рынгельблюма. Быў прызначаны на працу ў т.зв хлеў для шчотачнікаў і пачаў жыць на вуліцы Свентаерскай, 34. Сам працягваў пісаць «Жывы Часопіс» і выступаў з ім на літаратурных сустрэчах. Ён стварыў дыялогі паміж двума майстрамі пэндзляў, Кімпетам і Урыненсафтам. Планаваў напісаць раман пра польскі тэатр, працаваў над п’есай «Помнік Юдзе» і над «Энцыклапедыяй Варшаўскага гета». Аднак ні адзін з гэтых тэкстаў не захаваўся.

Свае вершы друкаваў канспіратыўна ў зборніках, якія распаўсюджваліся ў выглядзе машынапісаў: Кліч у ночы, Паэтычны нанос, Зален бітце, Вершы апошніх дзён. Памятаючы пра будучага адрасата, у студзені 1943 г. ён падрыхтаваў апошні зборнік уласных вершаў, напісаных у гета, пад назвай «Што я чытаў мёртвым». Ён апярэдзіў яе словам, скіраваным да польскага чытача, у якім, між іншым, ён выказаў надзею, што калі-небудзь гэты том стане агульнадаступным і яго возьме ў рукі паляк-дэмакрат, якому не абыякавыя пакуты народа, які падзяляў з ім добрыя і цяжкія гады. У прадмове ён напісаў і пра сваю вялікую любоў да Варшавы — глыбокую, безнадзейную і аднабаковую, як ён сам яе называў.

У празаічным тэксце «Што я чытаў мёртвым» — тлумачачы сэнс назвы, якую ён даў зборніку, — ён апісаў селекцыйную аперацыю, якая адбылася ў цэху шчотачнікаў 18 студзеня 1943 г.

У студзені 1943 г. пачаў выходзіць літаратурны часопіс «Культура Заўтра», рэдактарам якога быў Ежы Браўн. Ужо ў першым выпуску быў абвешчаны конкурс на песню пра Варшаву. Тэрмін падачы вершаў быў перанесены і ўрэшце прызначаны на Вялікдзень (25 красавіка) 1943 г. На конкурс паступілі, між іншым: нелегальна вывезены з гета верш «Рэчы», аўтар якога рэдакцыі быў невядомы. Яго выкінула на вуліцу маладая яўрэйка, якую вялі ў калоне паміж кварталамі гета, якое ўжо гарэла. Пасля заканчэння вайны высветлілася, што гэты верш напісаў Уладзіслаў Шленгель. Узнагароджаныя творы (у тым ліку Ежы Загурскага і Тадэвуша Гайцы) і верш Рэчы былі надрукаваны ў «Культуры Заўтра» № 6/7 (чэрвень-ліпень 1943). На той момант Шленгель быў ужо мёртвы.

Верш «Рэчы» таксама захавалася ў архіве Рынгельблюма.

Гэты верш быў запісаны з сучаснай музыкай.

Шленгель беспаспяхова шукаў прытулку на баку арыйцаў. Падчас паўстання ў гета хаваўся ў сховішчы Шымона Каца на вуліцы Свентаерскай, 36. Пасля таго, як немцы знайшлі сховішча, ён разам з жонкай быў расстраляны 8 мая 1943 года

Найбольшы збор твораў Уладзіслава Шленгеля (копія машынапісу, прысвечаная аўтарам 8 кастрычніка 1942 г.) захаваў і перадаў Габрэйскай гістарычнай камісіі Юліян Кудасевіч, які афіцыйна быў дырэктарам пэндзлявай майстэрні, у якой працаваў Шленгель. Дзякуючы гэтаму ўдалося праверыць тэксты, якія захоўваюцца ў іншых месцах, а таксама прачытаць некалькі твораў Шленгеля, якіх не было ў камісіі. Апошні захаваны аўтарскі зборнік — зборнік тэкстаў «Вершы апошніх дзён» з рукапісным прысвячэннем Шленгеля ад 11 лютага 1943 года. Важнай крыніцай, бо яна была напісана ў Варшаўскім гета, з’яўляецца архіў Рынгельблюма. У сваім дзённіку Рынгельблюм апісвае некалькі твораў Шленгеля перыяду 1940—1943 гадоў: «Рэчы, рэчы», «Развітанне з трыма капялюшамі», «Рахунак з Богам», «Маленькая станцыя ў Трэблінцы», «Суд над Лейкіным», «Пашпарты», «Голем», «Сыны Якава». У 1947 г. некаторыя з гэтых вершаў былі апублікаваны пад рэдакцыяй Міхала Борвіча. Важным выданнем, якое змяшчае матэрыялы 1940—1943 гадоў, з’яўляецца кніга Ірэны Мацееўскай. У 1985 годзе дзякуючы артыкулам Галіны Бірэнбаўм у Ізраілі быў знойдзены згублены верш Шленгеля «Разлік з Богам» — захоўваўся ў Ізыдара Шульмана, які атрымаў яго асобнік адразу пасля вайны, не ведаючы яго аўтара. Магдалена Станчук у 2013 г. таксама змясціла выбраныя вершы Шленгеля з часопісаў «Nasz Przegląd», «Szpilki», «Robotnik» і «Sygnały», а таксама пяць тэкстаў песень і кабарэ з перыяду да канца 1939 г. аўтар больш за 70 розных песень, запісаных у 1935—1939 гг. Таксама пісаў тэксты для варшаўскіх кабарэ і рэвю. Былі сярод іх і песні, але не ўсе яны былі запісаны на грампласцінкі. У 2015 годзе ў якасці дадатку да «Gazeta Wyborcza» (19-20 мая) выйшлі кампакт-дыскі з 20 запісамі даваеннага танга на словы Уладзіслава Шленгеля: Sentimental Tangos і Andrusowskie Tangos у аранжыроўцы Катажыны Зімэк.

Ізраільскі гурт El HaMeshorer (Паэт) стварыў рок-аранжыроўку на тэксты вершаў з гета ў перакладзе Галіны Бірэнбаўм на іўрыт. Быў запісаны альбом пад назвай «Два кавалера на снезе». Гурт адыграў канцэрт у Варшаве ў кастрычніку 2017 г. і ў жніўні 2018 г., у вечар адкрыцця фестывалю «Песняра Варшавы», яшчэ адзін канцэрт у доме, дзе жыў Шленгель.

• Выбраныя вершы / Уладыслаў Шленгель. — Мінск : Зміцер Колас, 2022. — 83, [1] с. — (Паэты планеты).