Цягліцы галавы чалавека

Ніжэй прадстаўлены спіс цягліц галавы (лац.: musculi capitis, mm. capitis), якія з'яўляюцца часткай цягліцавай сістэмы чалавека. Цягліцы аб'яднаны ў спіс, паводле міжнароднага стандарту Terminologia Anatomica (TA), які быў распрацаваны Федэратыўным камітэтам па анатамічнай тэрміналогіі (FCAT) і Міжнароднай федэрацыяй асацыяцыі анатамаў (IFAA). У сваю чаргу, цягліцы галавы падзяляюцца на мімічныя (цягліцы твару) і жавальныя цягліцы^{[1][2][3][4][5]}. Беларускія назвы прыведзены паводле лацінска-руска-беларускага анатамічнага слоўніка^[6].

Мімічныя цягліцы, ці цягліцы твару (лац.: mm. faciei) развіваюцца з другой жабравай дугі. Ад іншых шкілетных цягліц яны адрозніваюцца шэрагам асаблівасцей сваёй будовы^[7]. Мімічныя цягліцы не маюць падвойнага прымацавання да касцей — яны пачынаюцца ад касцей тваравага чэрапа і прымацоўваюцца двума ці адным канцом да скуры ці слізістых абалонак, дзякуючы чаму пры іх скарачэнні змяняецца міміка твару (рэльеф скуры). Мімічныя цягліцы з'яўляюцца параўнальна тонкімі, пазбаўлены фасцый і размяшчаюцца ў пласце тлушчавай клятчаткі непасрэдна пад скурай. Яшчэ адной асаблівасцю мімічных цягліц з'яўляецца тое, што прымацоўваючыся да скуравага покрыва, яны сваімі асобнымі пучкамі злучаюцца адна з адной. Адзінкавае скарачэнне мімічных цягліц назіраецца рэдка, звычайна адбываецца скарачэнне цэлай групы цягліц, але пры гэтым толькі адна з цягліц з'яўляецца вызначальнай. Ад камбінацый гэтых скарачэнняў залежыць разнастайнасць мімікі^[7]. Змяняючы форму адтулін і перасоўваючы скуру з утварэннем складак, мімічныя цягліцы надаюць твару пэўны выраз, які адпавядае таму ці іншаму перажыванню. Акрамя асноўнай функцыі — выражаць эмоцыі — мімічныя цягліцы таксама бяруць удзел у маўленні, жаванні. Для зручнасці апісання мімічныя цягліцы ў адпаведнасці з трыма аддзеламі твару часта дзеляць на тры групы: верхнюю (цягліцы, якія займаюць верхнюю частку твару і размяшчаюцца ў вобласці вачніцы і лба), сярэднюю (размешчаны паміж вачніцамі і ротам) і ніжнюю (цягліцы, якія групуюцца вакол рота і падбародка)^[7]. У адпаведнасці з размяшчэннем вылучаюць наступныя групы цягліц^[1][4][8][9]:

1. Цягліцы скляпення чэрапа;
2. Цягліцы акружнасці вушной ракавіны;
3. Цягліцы акружнасці вока;
4. Цягліцы акружнасці рота і шчакі;
5. Цягліцы акружнасці ноздраў.

Выява	Назва (часткі, брушкі)			Прымацаванне		Кровазабеспячэнне	Інервацыя	Функцыя	Заўвагі
				Пачатак	Канец
Цягліцы скляпення чэрапа
	Надчэрапная цягліца (лац.: m. epicranius)	Патыліцава-лобная цягліца (лац.: m. occipitofrontalis)	Патыліцавае брушка (лац.: venter occipitalis)	Латаральная частка верхняй каркавай лініі патыліцавай косці (лац.: pars lateralis linea nuchae superior ossis temporalis) і соскападобны адростак скроневай косці (лац.: processus mastoideus ossis temporalis)	Сухажыльны шлем, ці надчэрапны апанеўроз (лац.: galea aponeurotica, seu aponeurosis epicranialis)	Патыліцавая, задняя вушная артэрыі (лац.: aa. occipitalis, auricularis posterior)	Задні вушны нерв тваравага нерва (лац.: n. auricularis posterior nervi facialis)	Падымае бровы і скуру над коранем носа, або цягне скуру галавы наперад, утвараючы на лбе папярочныя складкі	FMA: 9624 TA: A04.1.03.002 Gray [9][10][11][12][13]
			Лобнае брушка (лац.: venter frontalis)	Скура броў на ўзроўні надброўных дуг (лац.: arcus superciliaris)		Паверхневая скроневая, надвачніцавая, слёзная артэрыі (лац.: aa. temporalis superficialis, supraorbitalis, lacrimalis)	Скроневыя галіны тваравага нерва (лац.: rr. temporales nervi facialis)	Цягне скуру галавы назад
		Скронева-цемевая цягліца (лац.: m. temporoparietalis)		Унутраны бок храстка вушной ракавіны (лац.: pinna) паміж пярэдняй і верхняй вушнымі цягліцамі		Паверхневая скроневая і задняя вушная артэрыі (лац.: aa. temporalis superficialis, auricularis posterior)		Ссоўвае вушную ракавіну наперад і ўверх
Цягліцы акружнасці вока
	Кругавая цягліца вока (лац.: m. orbicularis oculi)	Вачніцавая частка (лац.: pars orbitalis)		Насавая частка лобнай косці (лац.: pars nasalis ossis frontalis), лобны адростак верхняй сківіцы (лац.: processus frontalis maxillae), медыяльная звязка павека (лац.: lig. palpebrale mediale)	Акружаючы вачніцу, вяртаецца на месца; уплятаецца ў лобнае брушка патыліцава-лобнай цягліцы (лац.: venter frontalis musculi occipitofrontalis) і ў цягліцу-сцягвальніцу брыва (лац.: m. corrugator supercilii)	Тваравая, паверхневая скроневая, надвачніцавая, падвачніцавая артэрыі (лац.: aa. facialis, temporalis superficialis, infraorbitalis, supraorbitalis)	Скроневыя і скулавыя галіны тваравага нерва (лац.: rr. temporales et zygomatici nervi facialis)	Зачыняе вочную шчыліну, утварае складкі ў акружнасці вачніцы, разгладжвае складкі ў вобласці скуры лба	FMA: 46779 TA: A04.1.03.013 Gray [12][13][14][15][16]
		Павекавая частка (лац.: pars palpebralis)	Верхняя частка (лац.: pars superior)	Верхні край медыяльнай звязкі павека (лац.: lig. palpebrale mediale)	Латаральная звязка павека (лац.: lig. palpebrale laterale)			Зводзіць павекі
			Ніжняя частка (лац.: pars inferior)	Ніжні край медыяльнай звязкі павека (лац.: lig. palpebrale mediale)
		Слёзная частка (лац.: pars lacrimalis), ці глыбокая частка (лац.: pars profunda)		Заднi слёзны грэбень (лац.: crista lacrimalis posterior)	Слёзны мяшок (лац.: saccus lacrimalis), павекавая частка кругавой цягліцы вока (лац.: pars palpebralis musculi orbicularis oculi)			Пашырае слёзны мяшок, спрыяе паступленню ў яго слёзнай вадкасці
	Цягліца-сцягвальніца брыва (лац.: m. corrugator supercilii)			Медыяльная частка надброўнай дугі (лац.: arcus superciliaris)	Аснова вушной ракавіны (лац.: pinna) і скура броў	Лобная, надвачніцавая, скроневая артэрыі (лац.: aa. frontalis, supraorbitalis, temporalis superficialis)	Скроневыя галіны тваравага нерва (лац.: rr. temporales nervi facialis)	Збліжае бровы, выклікае ўтварэнне вертыкальных складак у міжброўным прамежку	FMA: 46841 TA: A04.1.03.018 Gray [13][15][17][18][19]
	Цягліца ганарліўцаў (лац.: m. procerus)[заўв 1]			Медыяльны аддзел насавой косці (лац.: os nasale) ці апанеўроз насавой цягліцы (лац.: aponeurosis musculi nasalis)	Скура надпераноссі (лац.: glabella) паміж бровамі	Вуглавая, надвачніцавая артэрыі (лац.: aa. angularis, supraorbitalis)	Шчочныя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales nervi facialis)	Апускае скуру надпераносся ўніз, утварае папярочныя складкі ў вобласці кораня носа	FMA: 46769 TA: A04.1.03.008 Gray [13][14][15][20][21]
няма даступнай ілюстрацыі	Цягліца-апускальніца брыва (лац.: m. depressor supercilii)			Верхняя траціна бакавой часткі насавой косці (лац.: os nasale)	Медыяльная вобласць скуры над бровамі	Вуглавая, надвачніцавая артэрыі (лац.: aa. angularis, supraorbitalis)	Скроневыя і скулавыя галіны тваравага нерва (лац.: rr. temporales et zygomatici nervi facialis)	Апускае брыво ўніз і трохі ўнутр, утварае папярочныя складкі ў вобласці кораня носа	FMA: 46798 TA: A04.1.03.019 [14][16][21]
Цягліцы акружнасці вушной ракавіны[заўв 2]
	Пярэдняя вушная цягліца (лац.: m. auricularis anterior)			Скроневая фасцыя (лац.: fascia temporalis) і сухажыльны шлем, ці надчэрапны апанеўроз (лац.: galea aponeurotica, seu aponeurosis epicranialis)	Скура вушной ракавіны вышэй за казельчык (лац.: tragus)	Паверхневая скроневая артэрыя (лац.: a. temporalis superficialis)	Скроневыя галіны тваравага нерва (лац.: rr. temporales nervi facialis)	Ссоўвае вушную ракавіну наперад і ўверх	FMA: 46856 TA: A04.1.03.020 [13][17][22]
	Верхняя вушная цягліца (лац.: m. auricularis superior)			Сухажыльны шлем, ці надчэрапны апанеўроз (лац.: galea aponeurotica, seu aponeurosis epicranialis), над вушной ракавінай	Скура вушной ракавіны (лац.: pinna)	Паверхневая скроневая і задняя вушная артэрыі (лац.: aa. temporalis superficialis, auricularis posterior)	Задні вушны нерв тваравага нерва (лац.: n. auricularis posterior nervi facialis)	Ссоўвае вушную ракавіну ўверх, нацягвае сухажыльны шлем	FMA: 46855 TA: A04.1.03.021 [13][17][22]
	Задняя вушная цягліца (лац.: m. auricularis posterior)			Каркавая фасцыя (лац.: fascia nuchae), соскападобны адростак скроневай косці (лац.: processus mastoideus ossis temporalis)	Скура вушной ракавіны (лац.: pinna)	Задняя вушная артэрыя (лац.: a. auricularis posterior)	Задні вушны нерв тваравага нерва (лац.: n. auricularis posterior nervi facialis)	Ссоўвае вушную ракавіну назад і ўверх	FMA: 46857 TA: A04.1.03.022 [13][17][22]
Цягліцы акружнасці носа
	Насавая цягліца (лац.: m. nasalis)	Папярочная частка (лац.: pars transversa), ці цягліца-сціскальніца ноздры (лац.: m. compressor naris)		Альвеалярнае ўзвышша верхняга медыяльнага разца верхняй сківіцы (лац.: jugi alveolaria maxillae)	Злучаецца з процілеглай цягліцай вышэй носа	Верхняя губная і вуглавая артэрыі (лац.: aa. labialis superior, angularis)	Шчочныя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales nervi facialis)	Сціскае храстковы аддзел, звужваючы адтуліну носа	FMA: 46770 TA: A04.1.03.009 Gray [20][21][23][24][25]
		Крылавая частка (лац.: pars alaris), ці цягліца-пашыральніца ноздры (лац.: m. dilatator naris)			Вялікі храсток крыла носа (лац.: cartilago alaris major), скура крылаў носа вакол ноздраў			Апускае крыло носа, звужваючы ноздры
	Цягліца-апускальніца перагародкі носа (лац.: m. depressor septi nasi)			Альвеалярнае ўзвышша верхняга медыяльнага і латаральнага разцоў (лац.: jugi alveolaria maxillae)	Ніжняя частка храстковай часткі насавой перагародкі (лац.: cartilago septi nasi)	Верхняя губная артэрыя (лац.: a. labialis superior)	Шчочныя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales nervi facialis)	Цягне перагародку і кончык носа ўніз, разам з крылавай часткай насавой цягліцы пашырае ноздры перад удыхам	FMA: 46777 TA: A04.1.03.012 Gray [20][21][23]
Цягліцы акружнасці рота і шчакі
	Кругавая цягліца рота (лац.: m. orbicularis oris)		Губная частка (лац.: pars labialis)	Залягае ў тоўшчы губ і шчыльна зрошчана са скурай		Верхняя і ніжняя губныя, падбародкавая артэрыі (лац.: aa. labiales superior et inferior, mentalis)	Шчочныя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales nervi facialis)	Звужвае ротавую шчыліну і выцягвае губы наперад	FMA: 46841 TA: A04.1.03.023 Gray [20][21][23][24][25]
			Краевая часть (лац.: pars marginalis)	Аблямоўвае вобласць рота, пераходзячы ў прылеглыя цягліцы
	Вялікая скулавая цягліца (лац.: m. zygomaticus major)			Латаральная паверхня скулавай косці, спераду ад скуласкроневага шва (лац.: sutura zygomaticotemporalis)	Уплятаецца ў кругавую цягліцу рота (лац.: m. orbicularis oris)	Падвачніцавая і шчочная артэрыі (лац.: aa. infraorbitalis, buccalis)	Шчочныя і скулавыя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales et zygomatici nervi facialis)	Цягне вугал рота ўверх і вонкі (латаральна)	FMA: 46810 TA: A04.1.03.029 Gray [15][21][23][25][26]
	Малая скулавая цягліца (лац.: m. zygomaticus minor)			Вачніцавая паверхня скулавай косці, ззаду ад скуласкроневага шва (лац.: sutura zygomaticotemporalis)	Уваходзіць у верхнюю губу і пераплятаецца там з іншымі цягліцамі, скура вугла рота (лац.: commissura labiorum), слізістая абалонка шчакі	Падвачніцавая і шчочная артэрыі (лац.: aa. infraorbitalis, buccalis)	Шчочныя і скулавыя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales et zygomatici nervi facialis)	Цягне вугал рота ўверх і вонкі (латаральна)	FMA: 46811 TA: A04.1.03.030 Gray [15][21][23][25][26]
	Цягліца-падымальніца верхняй губы (лац.: m. levator labii superioris)			Падвачніцавы край (лац.: margo infraorbitalis) вышэй падвачніцавай адтуліны (лац.: foramen infraorbitale)	Уплятаецца ў кругавую цягліцу рота (лац.: m. orbicularis oris), скура насагубнай баразны (лац.: philtrum)	Падвачніцавая, верхняя губная і шчочная артэрыі (лац.: aa. infraorbitalis, labialis superior, buccalis)	Шчочныя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales nervi facialis)	Падымае верхнюю губу, змяняе глыбіню насагубнай баразны	FMA: 46805 TA: A04.1.03.031 Gray [15][21][23][25][26]
	Цягліца-падымальніца верхняй губы і крыла носа (лац.: m. levator labii superioris aleque nasi)			Верхняя частка лобнага адростка верхняй сківіцы (лац.: processus frontalis maxillae), медыяльней уваходу ў вачніцу	Медыяльны пучок — вялікі храсток крыла носа (лац.: cartilago alaris major) і скура над ім, латаральны пучок — скура насагубнай баразны (лац.: philtrum)	Падвачніцавая, верхняя губная і шчочная артэрыі (лац.: aa. infraorbitalis, labialis superior, buccalis)	Шчочныя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales nervi facialis)	Падымае верхнюю губу і падцягвае крыло носа, дапамагае крылавай частцы насавой цягліцы пашыраць ноздру	FMA: 46802 TA: A04.1.03.032 Gray [15][21][23][26]
	Цягліца-падымальніца вугла рота (лац.: m. levator anguli oris)			Ніжэй падвачніцавай адтуліны (лац.: foramen infraorbitale) ад іколавай ямкі (лац.: fossa canina)	Скура і слізістая абалонка верхняй губы, уплятаецца ў кругавую цягліцу рота (лац.: m. orbicularis oris)	Падвачніцавая і шчочная артэрыі (лац.: aa. infraorbitalis, buccalis)	Шчочныя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales nervi facialis)	Цягне вугал рота ўверх і вонкі (латаральна), паглыбляе насагубную баразну	FMA: 46822 TA: A04.1.03.034 Gray [15][21][23][25][27]
	Цягліца смеху (лац.: m. risorius)[заўв 3]			Скулавая дуга (лац.: arcus zygomaticus), калявушная і жавальная фасцыі (лац.: fascia parotideomasseterica)	Скура вугла рота (лац.: commissura labiorum), можа мець прамежкавае мацаванне да скуры шчакі[заўв 4]	Тваравая, папярочная тваравая і шчочная артэрыі (лац.: aa. facialis, transvera faciei, buccalis)	Шчочныя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales nervi facialis)	Цягне вугал рота вонкі (латаральна)	FMA: 46838 TA: A04.1.03.028 Gray [15][23][25][28][29]
	Цягліца-апускальніца вугла рота (лац.: m. depressor anguli oris)			Пярэдняя паверхня ніжняй сківіцы ў вобласці падбародкавага грудка (лац.: protuberantia mentalis) і косай лініі (лац.: linea oblique), ніжэй падбародкавай адтуліны (лац.: foramen mentale)	Скура вугла рота, уплятаецца ў тоўшчу верхняй губы і цягліцы-падымальніцы вугла рота (лац.: m. levator anguli oris)	Ніжняя губная, падбародкавая і падпадбародкавая артэрыі (лац.: aa. labialis inferior, mentalis, submentalis)	Ніжняскiвіцавая галіна тваравага нерва (лац.: ramus marginalis mandibularis nervi facialis)	Цягне вугал рота ўніз і вонкі (латаральна)	FMA: 46828 TA: A04.1.03.026 Gray [15][23][25][28]
	Цяглiца-апускальнiца нiжняй губы (лац.: m. depressor labii inferioris)			Пярэдняя паверхня ніжняй сківіцы ў вобласці косай лініі (лац.: linea oblique), паміж ніжняскiвіцавым сімфізам (лац.: symphysis mandibulae) і падбародкавай адтулінай (лац.: foramen mentale)	Скура і слізістая абалонка ніжняй губы, уплятаецца ў цягліцу-падымальніцу верхняй губы (лац.: m. levator labii superioris)	Ніжняя губная і падбародкавая артэрыі (лац.: aa. labialis inferior, mentalis)	Ніжняскiвіцавая галіна тваравага нерва (лац.: ramus marginalis mandibularis nervi facialis)	Цягне скуру падбародка ўверх, цягне ніжнюю губу ўніз і трохі латаральна	FMA: 46816 TA: A04.1.03.033 Gray [15][23][28][29][30]
	Падбародкавая цягліца (лац.: m. mentalis)			Альвеалярныя ўзвышшы ў вобласці разцоў і іклоў ніжняй сківіцы (лац.: jugi alveolaria mandibulae)	Скура падбародка	Ніжняя губная і падбародкавая артэрыі (лац.: aa. labialis inferior, mentalis)	Ніжняскiвіцавая галіна тваравага нерва (лац.: ramus marginalis mandibularis nervi facialis)	Падымае ці высоўвае наперад ніжнюю губу, цягне скуру падбародка ўверх, зморшчваючы яе	FMA: 46825 TA: A04.1.03.037 Gray [23][24][28][29][31]
	Папярочная цягліца падбародка (лац.: m. transversus menti)[заўв 5]			Часта з'яўляецца працягам цягліцы-апускальніцы вугла рота, злучае пункты пачатку гэтых цягліц		Ніжняя губная і падбародкавая артэрыі (лац.: aa. labialis inferior, mentalis)	Ніжняскiвіцавая галіна тваравага нерва (лац.: ramus marginalis mandibularis nervi facialis)	Бярэ ўдзел у апусканні вугла рота	FMA: 49080 TA: A04.1.03.027 Gray [23]
	Шчочная цягліца (лац.: m. buccinator), ці «цягліца трубачоў»			Шчочны грэбень ніжняй сківіцы (лац.: crista buccinatoria mandibulae), крыланіжнясківіцавае шво (лац.: raphe pterygomandibulare), вонкавая паверхні верхняй і ніжняй сківіцы ў вобласці альвеол маляраў	Слізістая абалонка і скура вугла рота (лац.: commissura labiorum), верхняй і ніжняй вуснаў, уплятаецца ў кругавую цягліцу рота (лац.: m. orbicularis oris)	Шчочная артэрыя (лац.: a. buccinator)	Шчочныя галіны тваравага нерва (лац.: rr. buccales nervi facialis)	Адцягвае вугал рота ў бок, пры двухбаковым скарачэнні — расцягвае ротавую шчыліну, прыціскае ўнутраную паверхню шчок да зубоў, засцерагае слізістую абалонку шчакі ад прыкусвання	FMA: 46834 TA: A04.1.03.036 Gray [23][24][29][31][32]

Жавальныя цягліцы (лац.: mm. masticatorii) развіваюцца з мезадэрмы першай жабравай дугі, звязаны адна з адной марфалагічна (прымацоўваюцца да ніжняй сківіцы) і функцыянальна (здзяйсняюць жавальныя рухі ніжняй сківіцы)^[2][5]. Жавальныя цягліцы, у адрозненне ад мімічных, пакрыты шчыльнымі фасцыямі, маюць двухбаковае мацаванне да касцей і выконваюць наступныя функцыі: закрыванне рота, рух ніжняй сківіцы наперад, назад і ў бакі, артыкуляцыя^[29]. Некаторыя аўтары^[33] дзеляць жавальныя цягліцы на асноўныя (жавальная, скроневая, медыяльная і латаральная крылападобныя цягліцы) і дапаможныя (цягліцы шыі).

Выява	Назва (часткі, галоўкі)		Прымацаванне		Кровазабеспячэнне	Інервацыя	Функцыя	Заўвагі
			Пачатак	Канец
	Жавальная цягліца (лац.: m. masseter)	Паверхневая частка (лац.: pars superficialis)	Верхняскiвіцавы адростак (лац.: processus maxillaris) скулавай косці, пярэднія дзве траціны вонкавай паверхні скулавай дугі (лац.: arcus zygomaticus)	Жавальная грудаватасць (лац.: tuberositas masseterica) у вобласці вугла ніжняй сківіцы (лац.: angulus mandibulae)	Жавальная і папярочная тваравыя артэрыі (лац.: aa. masseterica, transversa faciei)	Жавальны нерв ад трайчастага нерва (лац.: n. massetericus)	Падымае ніжнюю сківіцу, паверхневая частка цягліцы ўдзельнічае ў высоўванні сківіцы наперад	FMA: 48996 TA: A04.1.03.002 Gray [2][5][33][34][35]
		Глыбокая частка (лац.: pars profunda)	Унутраная паверхня скулавай дугі (лац.: arcus zygomaticus)	Верхняя частка латаральнай паверхні галіны ніжняй сківіцы (лац.: ramus mandibulae) і вянцовы адростак (лац.: processus coronoideus)
	Скроневая цягліца (лац.: m. temporalis)		Паверхня скроневай ямкі (лац.: fossa temporalis), скроневая лінія на лобнай косці (лац.: linea temporalis), вялікае крыло (лац.: ala major) клінаватай косці і лускаватая частка (лац.: pars squamosa) скроневай косці	Вянцовы адростак (лац.: processus coronoideus) і пярэдні край галіны ніжняй сківіцы (лац.: ramus mandibulae), сустаўнай дыск (лац.: discus articularis) скронева-ніжнясківіцавага сустава	Глыбокая і паверхневая скроневыя артэрыі (лац.: aa. temporales profunda et superficialis)	Глыбокія скроневыя нервы ад трайчастага нерва (лац.: nn. temporalis profundi)	Пры скарачэнні ўсіх пучкоў — падымае ніжнюю сківіцу, пры скарачэнні задніх пучкоў — цягне назад ніжнюю сківіцу	FMA: 49006 TA: A04.1.03.005 Gray [2][29][36][37][38]
	Латаральная крылападобная цягліца (лац.: m. pterygoideus lateralis)	Верхняя галоўка (лац.: caput superius)	Падскроневая паверхня і падскроневы грэбень вялікага крыла клінападобнай косці (лац.: facies infratemporalis et crista infratemporalis alae majoris ossis sphenoidalis)	Медыяльная паверхня сустаўнай капсулы скронева-ніжнясківіцавага сустава і сустаўнай дыск (лац.: discus articularis)	Ніжняя луначкавая і тваравыя артэрыі (лац.: aa. alveolares inferiores, facialis)	Латаральны крылападобны нерв ад трайчастага нерва (лац.: n. pterygoideus lateralis)	Пры аднабаковым скарачэнні — ссоўвае ніжнюю сківіцу ў процілеглы бок, пры двухбаковым скарачэнні — высоўвае ніжнюю сківіцу наперад	FMA: 49015 TA: A04.1.03.006 Gray [2][38][39][40][41]
		Ніжняя галоўка (лац.: caput inferius)	Вонкавая паверхня латаральнай пласцінкі крылападобнага адростка клінападобнай косці (лац.: facies externa laminae lateralis processus pterygoideus ossis sphenoidalis)	Крылападобная ямка ніжняй сківіцы (лац.: fovea pterygoidea mandibulae)
	Медыяльная крылападобная цягліца (лац.: m. pterygoideus medialis)	Паверхневая галоўка (лац.: caput superficialis)	Груд верхняй сківіцы (лац.: tuber maxillae) і пірамідальны адростак паднябеннай косці (лац.: processus pyramidalis ossis palatini)	Крылападобная грудаватасць ніжняй сківіцы (лац.: tuberosita pterygoidea mandibulae)	Верхняя луначкавая і тваравыя артэрыі (лац.: aa. alveolares superiores, facialis)	Медыяльны крылападобны нерв ад трайчастага нерва (лац.: n. pterygoideus medialis)	Пры аднабаковым скарачэнні — ссоўвае ніжнюю сківіцу ў процілеглы бок, пры двухбаковым скарачэнні — высоўвае і падымае ніжнюю сківіцу	FMA: 49011 TA: A04.1.03.009 Gray [2][13][37][41][42]
		Глыбокая галоўка (лац.: caput profunda)	Унутраная паверхня латаральнай пласцінкі крылападобнага адростка клінападобнай косці (лац.: facies interna laminae lateralis processus pterygoideus ossis sphenoidalis)-->

• Синельников Р. Д. Учение о костях, соединении костей и мышцах // Атлас анатомии человека. — 7-е изд. — М.: Новая волна, 2009. — Т. 1. — 344 с. — 4 000 экз. — ISBN 978-5-7864-0199-9. — ISBN 978-5-94368-050-2. — ББК 28.706. — УДК 611+611.1/.8(075.8)(084.42).
• Пивченко П. Г., Трушель Н. А., Ковалева Д. В. Анатомия опорно-двигательного аппарата. Учебное пособие. — 2-е изд. — Минск: БГМУ, 2011. — 147 с. — 552 экз. — ISBN 978-985-528-429-2. — ББК 54.18 я73. — УДК 611.73(075.8).
• Гайворонский И. В., Ничипорук Г. И. Анатомия мышечной системы (мышцы, фасции и топография). Учебное пособие. — СПб: ЭЛБИ–СПб, 2005. — 84 с. — 552 экз. — ISBN 5-93979-123-9.
• Привес М. Г., Лысенков Н. К., Бушкович В. И. Анатомия человека. — 12-е изд. — СПб.: СПбМАПО, 2006. — 720 с. — 5 000 экз. — ISBN 5-98037-028-5. — ББК 28.86. — УДК 611(075.8).
• Обухова Л. А. Функциональная анатомия мышечной системы // Анатомия человека / под. ред. Шмугурова К. В.. — Новосибирск: НГУ, 2012. — 102 с. — 150 экз.
• Амвросьев А. П., Амвросьева С. П., Гусева Е. А. Пластическая анатомия: учебное пособие. — Минск: Вышэйшая школа, 2015. — 107 с. — ISBN 978-985-06-1737-8.

• Gray, Henry. 1918. Anatomy of the Human Body (нявызн.). www.bartleby.com. Праверана 13 жніўня 2018.
• FMA browser (нявызн.)(недаступная спасылка). xiphoid.biostr.washington.edu. Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 13 жніўня 2018.
• International Federation of Associations of Anatomists (нявызн.). www.unifr.ch. Праверана 13 жніўня 2018.

Гэты спіс уваходзіць у лік выдатных спісаў беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі.