នគរសុធម្ម

នគរសុធម្ម သထုံခေတ် သုဝဏ္ဏဘူမိ
ម.គ. ៣០០–១៧ ឧសភា ១០៥៧
ស្ថានភាព	{{#if: | |រាជាណាចក្រ
ធានី	សុធម្ម
ភាសាទូទៅ	មន
សាសនា	ពុទ្ធសាសនាថេរវាទ
រដ្ឋាភិបាល	រាជានិយម
ប្រវត្តិសាស្រ្ត
▪ បង្កើតសន្តតិវង្ស	ម.គ. ៣០០
▪ ទីបញ្ចប់នៃនគរ	១៧ ឧសភា ១០៥៧
Preceded by ទ្វារវត្តី

ប្រវត្តិសាស្ត្រមន
បណ្ដានគរមន
ភូមា នគរសុធម្ម (សតវត្សទី៩-១០៥៧) រាមញ្ញទេស (១២៨៧-១៥៣៩) នគរហង្សាវត្តីបាគូ (១៧៤០-១៧៥៧)
ថៃ ស្រីគោត្តបុរ (ម.គ.ស ១៥០០-គ.ស ៥០០) ទ្វារវត្តី (ចនសបុរ) (២០០-៦០០) ហរិបុញ្ជយ (៦៦១-១២៩២) នគរលវោ (៤៥០-១៣៨៨)
លាវ ស្រីគោតបុរ (សតវ្សទី៨-ទី១១) ចន្ទបុរី (ទីក្រុងរណប)
អត្ថបទទាក់ទង ភាសាមន ជនជាតិមន រដ្ឋមន បញ្ជីព្រះមហាក្សត្រមន
v t e

ប្រវត្តិសាស្ត្រភូមា
បុរេប្រវត្តិភូមា ម.គ. ១១០០០–២០០ ពួកមឿងប្យូ ម.គ.២០០–គ.ស.១០៥០ (សេរីក្សេត្រាប្រន៑ តកោង៑ប្រន៑) ពួកនគរមន ៨២៥?–១០៥៧ ពួកនគររក្ខៈ ៧៨៨?–១៤០៦
បុកាំក្សេត្រ ៨៤៩–១២៩៧ នគរបុកាំដើមដំបូង ៨៤៩–១០៤៤ សម័យនគរច្បាំងគ្នា ភូមាលើ ១២៩៧–១៥៥៥ ម្រង៑ចិុង៑ះ និង បង៑ះយ ១២៩៧–១៣៦៤ ចច៑កិុង៑ះ ១៣១៥–១៣៦៤ អង៑ះវ ១៣៦៤–១៥៥៥ សេរីក្សេត្រាទី២ ១៤៨២–១៥៤២ នគរហង្សាវតី ១២៨៧–១៥៣៩, ១៥៥០–១៥៥២ ពួកមឿងឝាន ១២១៥–១៥៦៣ ម្រោក៑ឩះ ១៤២៩–១៧៨៥ រាជវង្សតោង៑ងូ ១៥១០–១៧៥២ តោង៑ងូក្សេត្រ ១៥១០–១៥៩៩ ប្រត្យាស្ថាប័នញោង៑រម៑ះ ១៥៩៩–១៧៥២ ហង្សាវតីស្ដារ ១៧៤០–១៧៥៧ រាជវង្សកុន៑ះភោង៑ ១៧៥២–១៨៨៥
សម័យអាណានិគមប៊្រីថេន ១៨២៤–១៩៤៨ សង្គ្រាមអង់គ្លេសភូមា ១៨២៤–៨៥ ចលនាជាតិនិយម ១៩០០–៤៨ ការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន ១៩៤២–១៩៤៥
សម័យទំនើប ១៩៤៨–បច្ចុប្បន្ន សហភាពភូមា ១៩៤៨–៦២ សាធារណរដ្ឋសង្គមនិយម ១៩៦២–១៩៨៨ សហភាពមីយ៉ាន់ម៉ា ១៩៨៨–២០១០ កំណែទំរង់នយោបាយ ២០១១–២០១៥
របាកាល បញ្ជីធានី បញ្ជីអ្នកដឹកនាំ រាជពង្សាវតារ ប្រវត្តិយោធា
v t e

នគរសុធម្ម រឺ សុវណ្ណភូមិ (ភូមា: သထုံခေတ် [θətʰòʊɴ kʰɪʔ] រឺ သုဝဏ္ဏဘူမိ [θṵwəna̰ bʊ̀mḭ]) ធ្លាប់ជានគរមនមួយ ដែលត្រូវបានគេគិតថាមានអត្ថិភាពនៅភូមាក្រោមយ៉ាងហោចណាស់ក៏ចាប់ពីសតវត្សទី៤ ម.គ. ម៉្លេះ មកដល់ពាក់កណ្ដាលនៃសតវត្សទី១១ នៃគ.ស.នេះដែរ។^[១] ជានគរមួយនៅក្នុងចំណោមបណ្ដានគរមនជាច្រើនដែលធ្លាប់មាននៅភូមាក្រោម និង ថៃសម័យទំនើប នគរនេះធ្លាប់ជារដ្ឋបុរីមួយសំខាន់ស្ថិតនៅចំកណ្ដាលនៃទីក្រុងសុធម្មសព្វថ្ងៃនេះ។ នគរនេះបានធ្វើពាណិជ្ជកម្មដោយផ្ទាល់ជាមួយឥណ្ឌាខាងត្បូង និង ស្រីលង្កា ហើយបានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលនៃពុទ្ធសាសនាថេរវាទទីមួយនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ សុធម្ម ក៏ដូចជាបណ្ដានគរមនដទៃទៀតបានប្រឈមនឹងការរំលោភទន្ទ្រានបន្តិចម្ដងៗពីអធិរាជាណាចក្រខ្មែរ។ ក៏ប៉ុន្តែក៏ធ្លាប់មាននគរបាកានដែលផុសចេញមកពីភាគខាងជើងបានសញ្ជ័យនគរនេះតាមរឿងព្រេងនិទានក្នុងឆ្នាំ ១០៥៧ ផងដែរ។

តាមប្រពៃណីរបស់មនមានជំនឿតោងថា នគរនេះត្រូវបានគេហៅថាសុវណ្ណភូមិ (ភូមា: သုဝဏ္ဏဘူမိ) ជាឈ្មោះមួយដែលបានអះអាងនៅថៃភាគខាងក្រោមផងដែរ ហើយថាត្រូវបានបង្កើតកំឡុងសម័យពុទ្ធកាលនៅសតវត្សទី៦ ម.គ។ ថាទនជាឈ្មោះភាសាភូមា នៃ សាឌូអ៊ិម ជាភាសាមន ដែលយកចេញពី សុធម្មបុរ ជាភាសាបាលី មកពីពាក្យ សុធម៌ បើតាមអត្ថន័យនៅក្នុងវចនានុក្រមជួនណាតបានបកស្រាយថា សុធម្ម គឺធម៌​ឬ​ច្បាប់​ត្រឹមត្រូវ, យុត្តិធម៌។ ^[២]

ក្នុងទំនៀមប្រពៃណីរបស់មន នគរសុធម្មត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅកំឡុងសម័យពុទ្ធកាល និងត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយរាជវង្សមួយមានព្រះមហាក្សត្រ ៥៩ អង្គ។ តាមទំនៀមអះអាងថាក្រុមជនភៀសខ្លួនខាងនយោបាយបានបង្កើតទីក្រុងនៅបាគូ (បាហ្គោ) នៅឆ្នាំ៥៧៣។^[៣] ប៉ុន្តែនគរជាប្រវត្តិសាស្ត្រមួយនេះ ប្រហែលជាមានអត្ថិភាពក្នុងគ្រាណាមួយនៅសតវត្សទី៩ក៏មិនដឹង ក្រោយពីលំហូរចូលនៃជនជាតិមនចូលទៅកាន់ភូមាភាគខាងក្រោមដែលចេញមកពីប្រទេសថៃភាគខាងជើង (សំដៅលើទឹកដីថៃក្នុងសម័យថ្មីនេះ)។ ប្រវត្តិសាស្ត្រភូមាររបស់លោកហ្កឹ-ហាវ៉េ បានទាញយកអាគតដ្ឋានពី ឝ្វេម៉-ដថាម៉ាំង បានផ្ដល់នូវឆ្នាំនៃការបង្កើតបាគូនៅឆ្នាំ ៨២៥ ទោះបីយ៉ាងណាកាលបរិច្ឆេទនេះនៅតែមិនប្រាកដប្រជា។^[៤] តាមពិត ការវែកញែកអំពីបាគូដំបូងបង្អស់គឺនៅឆ្នាំ ១២៦៦ ជាភាសាភូមាបុរាណ។^[៥]

ការរៀបរៀងពង្សាវតារឡើងវិញរបស់ភូមា និងមនពីបុរាណ យល់ថាសុធម្មត្រូវបានលុកលុយរាតត្បាតដោយនគរបាកានពីភូមាភាគខាងលើនៅឆ្នាំ១០៥៧។ ព្រះបាទអនិរុទ្ធត្រូវបានផ្លាស់ជំនឿមកកាន់ពុទ្ធសាសនាថេរវាទវិញ ដោយព្រះភិក្ខុជាតិមនមួួយអង្គ ព្រះតេជគុណអរហន្ត តាមដឹងមកថាស្ដេចអង្គនេះបានសូមរាជទានគម្ពីរបិដកខាងពុទ្ធសាសនាហីនយានពីព្រះបាទមនុហនៃសុធម្ម។ ការបដិសេធរបស់ស្ដេចមនត្រូវបានយកលេសដោយព្រះអនិរុទ្ធដើម្បីលុកលុយ និងសញ្ជ័យនគរមន ដែលប្រពៃណីទំនៀមទំលាប់ខាងអក្សរសាស្ត្រ និង សាសនារបស់ព្រះអង្គបានជួយឱ្យសូនជារូបរាងឡើងនូវអរិយធម៌បាកានកាលពីដំបូង។^[៦] តាមរយៈពង្សាវតារ ព្រះបាទមនុហបានចុះចាញ់ក្រោយពីការឡោមព័ទ្ធអស់រយៈពេល ៣ ខែជុំវិញបុរីដោយកងទ័ពបាកាននៅថ្ងៃ ១៧ ឧសភា ១០៥៧ (១១ កើត ណាយ៉ុន ភ.ស. ៤១៩)។^[៧] រវាងឆ្នាំ ១០៥០ និងប្រហែល ១០៨៥ ពួកសិប្បករ និង សិល្បករមន តាមដឹងមកថាបានជួយកសាងភាគខ្លះនៃបូជនីយដ្ឋានពីរពាន់នៅបាកាន សំណល់បុរាណទាំងនេះដែលសព្វថ្ងៃជាគូប្រជែងនឹងភាពរុងរឿងនៃអង្គរវត្ត។^[៨] អក្សរមនត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាប្រភពនៃអក្សរភូមា ភស្តុតាងដំបូងបង្អស់នូវអ្វីម្យ៉ាងដែលគេកំណត់កាលបរិច្ឆេទថានៅឆ្នាំ១០៥៨ មួយឆ្នាំក្រោយការសញ្ជ័យសុធម្ម។^[៩]

យ៉ាងណាមិញ ការស្រាវជ្រាវសម័យថ្មីមួយចំនួនបានលើកឡើងថា ឥទ្ធិពលមននៅផ្ទៃខាងក្នុងមានក្រោយពីការសញ្ជ័យរបស់អនិរុទ្ធទេ វាគឺជាការដកស្រង់ចេញពីរឿងព្រេងនិទានសម័យក្រោយបាកានដែលនិយាយពន្លើសបន្ថែមបន្ថយ ហើយក្នុងនោះរឿងនិទាននោះបានពោលអះអាងថាភូមាភាគខាងក្រោមគ្មានបុរីរដ្ឋឯករាជ្យរឹងមាំនៅឡើយទេមុនពេលការពង្រីកទឹកដីរបស់បាកាន។^[១០] ប្រហែលជានៅក្នុងសម័យនោះ ដីល្បប់កករនៃដីសណ្ដដែលបច្ចុប្បន្នលាតសន្ធឹងជាខ្សែឆ្នេរប្រមាណ ៤,៨២៤ គម.ក្នុងមួយសតវត្ស នៅតែមិនគ្រប់គ្រាន់ ហើយសមុទ្រកាន់តែឃ្លាតទៅឆ្ងាយពីដីគោក បានជួយទ្រទ្រង់ដល់អត្រាប្រជាជនច្រើនបន្ថែមទៀតដែលស្មើនឹងប្រជាជនល្មមនៅចុងសម័យមុនអាណានិគម។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ លក្ខណៈនៃឆ្នេរនេះ គ្រប់អ្នកប្រាជ្ញបានយល់ស្របគ្នាថា សតវត្សទី១១ បាកានបានបង្កើតរដ្ឋអំណាចរបស់ខ្លួននៅភូមាភាគខាងក្រោមនិងការសញ្ជ័យនេះបានជួយសំរួលដល់ការបង្កើនការដោះដូរវប្បធម៌គ្នា បើទោះបីជាមិនមែនជាមួយមនអ្នកនៅក្នុងតំបន់ក៏ដោយ ក៏គង់តែមានការដោះជាមួយឥណ្ឌានិងជាមួយស្រីលង្កាដែលជាទីអាស្រ័យនៃថេរវាទ។ ដោយសារតែជាចំណុចឈរជើងភូមិសាស្ត្រនយោបាយ ការសញ្ជ័យសុធម្មរបស់អនិរុទ្ធបានបង្អង់ការរុលចូលមករបស់ខ្មែរទៅក្នុងឆ្នេរតនាវស្រី។^[១០]

តាមរយៈពង្សាវតារមន នគរសុធម្មមានរាជវង្សមួយខ្សែដែលមានក្សត្រ ៥៩ អង្គ ដែលចាប់ផ្ដើមពីសម័យពុទ្ធកាល។

• ពួកនគរមន
• នគរហង្សាវត្តី
• នគរហង្សាវត្តីស្ដារ

• Aung-Thwin, Michael (2005). The Mists of Rāmañña: the Legend that was Lower Burma. University of Hawaii Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-8248-2886-8. 
• Hall, D.G.E. (1960). Burma (3rd រ.រ.). Hutchinson University Library. ល.ស.ប.អ. 978-1-4067-3503-1. 
• Harvey, G. E. (1925). History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. London: Frank Cass & Co. Ltd. 
• Htin Aung, Maung (1967). A History of Burma. New York and London: Cambridge University Press. 
• Kyaw Thet (1962) (ជាBurmese). History of Burma. Yangon: Yangon University Press. 
• Lieberman, Victor B. (2003). Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context, c. 800–1830, volume 1, Integration on the Mainland. Cambridge University Press. ល.ស.ប.អ. 978-0-521-80496-7. 
• Phayre, Lt. Gen. Sir Arthur P. (1883). History of Burma (1967 រ.រ.). London: Susil Gupta. 
• Shorto, H.L. (2002). "The 32 Myos in the medieval Mon Kingdom". ជា Vladimir I. Braginsky. Classical civilisations of South East Asia: an anthology of articles. Routledge. ល.ស.ប.អ. 9780700714100. 
• South, Ashley (2003). Mon nationalism and civil war in Burma: the golden sheldrake. Routledge. ល.ស.ប.អ. 978-0-7007-1609-8.