សមុទ្រកាសព្យែន
សមុទ្រកាសព្យែន ឈ្មោះជាភាសាអង់គ្លេស Caspian Sea គឺជាផ្ទៃទឹកបិទធំជាងគេនៅលើផែនដី គិតតាមចំណាត់ថ្នាក់ផ្សេងៗ សមុទ្រកាសព្យែន ជាបឹងធំជាងគេបំផុត។ បឹងនេះ មានផ្ទៃ ៣៧១០០០ គីឡូម៉ែត្រក្រឡា និងចំណុះ ៧៨២០០ គីឡូម៉ែត្រគុប។ សមុទ្រកាសព្យែន ជាសមុទ្របិទ ពុំមានទឹកហូរចេញឡើយ ស្ថិតនៅខាងជើងសហព័ន្ធរុស្ស៊ី និងខាងត្បូងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ និងមានជម្រៅអតិបរមារហូតដល់ ១០២៥ ម៉ែត្រ។ បឹងនេះត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាសមុទ្រដោយ ប្រជាជនរស់នៅតាមឆ្នេរសម័យបុរាណ ព្រោះតែជាតិអំបិល និងដោយមើលឃើញនូវវិសាលភាពដ៏ល្វឹងល្វើយគ្មានកោះគ្មានត្រើយដាច់កន្ទុយភ្នែក។ សមុទ្រកាសព្យែន មានកំហាប់អំបិលប្រហែល ១.២% គឺតិចជាងទឹកសមុទ្រធម្មតាជិតបីដង។ ឈ្មោះរបស់វា ត្រូវបានដាក់តាមមនុស្សបុរាណ ដែលហៅថា Caspians ។ ប្រវត្តិភូមិសាស្ត្រសមុទ្រកាសព្យែន ក៏ដូចសមុទ្រខ្មៅ និងសមុទ្រមេឌីទែរ៉ានេដែរ ធ្លាប់ជាប់នឹងមហាសមុទ្រ។ វាបានក្លាយទៅជាផ្ទៃទឹកបិទប្រហែល ៥.៥ លានឆ្នាំមកហើយ ដោយសារចលនារសាត់នៃទ្វីប ហើយកំហាប់អំបិលបានថយចុះក្រោយពេលដាច់ចេញពីមហាសមុទ្រ។ នៅកំលុងពេលអាកាសធាតុក្ដៅហួតហែង សមុទ្របិទ ក៏បានរីង ប៉ុន្តែគ្រាប់អំបិលដ៏ច្រើនត្រូវបានខ្យល់បក់យកចេញពីផ្ទៃសមុទ្រ ដែលបានស្ងួត ហើយក្នុងពេលដែល អាកាសធាតុត្រជាក់សើម អាងនៃសមុទ្រត្រូវបានបំពេញឡើងវិញ។ ដោយសារលំហូរទឹកសាបនាពេលបច្ចុប្បន្ន បានធ្វើឱ្យសមុទ្រកាសព្យែន ក្លាយជាបឹងទឹកសាបនៅផ្នែកខាងជើង។ វាមានជាតិអំបិលខ្ពស់នៅច្រាំងសមុទ្រខាងអ៊ីរ៉ង់ ដែលជាកន្លែងអាងស្តុកទឹកដែលធ្វើឱ្យមានលំហូរទឹកសាបតិចតួច។ បច្ចុប្បន្ននេះ កំហាប់អំបិលនៃទឹកសមុទ្រកសព្យែន មានប្រហែលមួយភាគបីនៃមហាសមុទ្រនៅលើផែនដី។ ភូមិសាស្ត្រសមុទ្រកាសព្យែន គឺជាផ្ទៃទឹកធំជាងគេបង្អស់ស្ថិតនៅក្នុងដីទ្វីប នៅលើពិភពលោក ដោយមានពី ៤០ ទៅ ៤៤ ភាគរយនៃទឹកបឹងទាំងអស់ក្នុងលោក។ ឆ្នេរសមុទ្រកាសព្យែន ជាប់ទៅនឹងប្រទេស អាហ្សែបែហ្សង់ អ៊ីរ៉ង់ កាហ្សាក់ស្ថាន រុស្ស៊ី និងតូមិននីស្ថាន។ សមុទ្រកាសព្យែន ត្រូវបានជាតំបន់រូបសាស្ត្របីផ្សេងគ្នាគឺ៖ តំបន់ខាងជើង តំបន់កណ្ដាល និងតំបន់ខាងត្បូង។ ខ្សែបន្ទាត់រវាងតំបន់ខាងជើង និងតំបន់កណ្ដាល គឺ ច្រក Mangyshlak ដោយរត់កាត់ កោះ Chechen និង ជ្រោយ Tiub-Karagan ។ ខ្សែបន្ទាត់រវាងតំបន់កណ្ដាល និងខាងត្បូង គឺ ច្រកApsheron (threshold) រត់កាត់ កោះ Zhiloi និង ជ្រោយ Kuuli ។ .JPG) ការបែងចែករវាងតំបន់ទាំងបី មានលក្ខណៈប្លែកគ្នាយ៉ាងខ្លាំង។ តំបន់ខាងជើង រួមបញ្ចូលតែល្បាក់ខាងលើប៉ុណ្ណោះ មានជម្រៅរាក់ខ្លាំងត្រឹមតែ ៥ ទៅ ៦ ម៉ែត្រ ហើយបរិមាណទឹកមានប្រហែល ១% នៃចំណុះទឹកក្នុងបឹងទាំងមូលប៉ុណ្ណោះ។ នៅតំបន់កណ្ដាលនៃសមុទ្រកាសព្យែន មានជម្រៅមធ្យមប្រហែល ១៩០ ម៉ែត្រ។ តំបន់ខាងត្បូង គឺជាតំបន់ដែលមានជម្រៅជ្រៅជាងគេគឺជ្រៅជាង ១០០០ ម៉ែត្រ។ តំបន់កណ្ដាល និងខាងត្បូង មានបរិមាណទឹកដល់ទៅ ៣៣% និង ៦៦% នៃបរិមាណសរុបនៃសមុទ្រកាសព្យែន។ ផ្នែកខាងជើងនៃសមុទ្រកាសព្យែន ជាតំបន់កំណកនៅសិសិររដូវ ហើយនៅពេលត្រជាក់បំផុតនៃសិសិររដូវ ដុំទឹកកកនឹងកើតឡើងនៅភាគខាងត្បូងផងដែរ។ មានទន្លេច្រើនជាង ១៣០ ហូរចាក់ទៅក្នុងសមុទ្រកាសព្យែន ក្នុងនោះទន្លេវ៉ុលកា (Volga) គឺជាទន្លេធំជាងគេបង្អស់។ សមុទ្រកាសព្យែន មានកោះតូចៗជាច្រើន ដែលភាគច្រើនស្ថិតនៅភាគខាងជើង ហើយបើរួមបញ្ចូលគ្នាមានជិត ២០០០ គីឡូម៉ែត្រក្រឡា។ នៅជាប់ភាគខាងជើងនៃសមុទ្រកាសព្យែន គឺជាទំនាបកាសព្យែន ជាតំបន់ដែលទាបជាងនីវ៉ូទឹកសមុទ្រ ២៧ ម៉ែត្រ។ តំបន់វាលរាបហួតហែង នៃអាស៊ីកណ្ដាល លាតសន្ធឹងឆ្លងកាត់ឆ្នេរប៉ែកឦសាន ឯជួរភ្នំកាវកាស (Caucasus Mountains) បានក្ដោបយកច្រាំងខាងលិច។ ជីវសហព័ន្ធ នៅខាងជើង និងខាងកើត ត្រូវបានអាស្រ័យដោយភាពត្រជាក់នៃវាលលំហក្នុងដីទ្វីប។ ភាពខុសគ្នារវាងអាកាសធាតុ នៅភាគនិរតី និង ខាងត្បូង ដែលទទួលកម្ដៅមិនស្មើគ្នា អាស្រ័យដោយ តំបន់ដីខ្ពស់ៗ និងជួរភ្នំចម្រុះ។ បម្រែបម្រួលអាកាសធាតុដ៏គំហុក នៅជុំវិញសមុទ្រកាសព្យែន បាននាំឱ្យមានជីវចម្រុះប្លែកៗគ្នាយ៉ាងច្រើន នៅក្នុងតំបន់។ ពពួកសត្វសមុទ្រកាសព្យែន ប្រមូលផ្ដុំទៅដោយប្រភេទត្រី Sturgeon យ៉ាងច្រើន ដែលបានផ្ដល់ពងសម្រាប់ប្រឡាក់។ ប៉ុន្មានឆ្នាំថ្មីៗនេះ ដោយការនេសាទហួសប្រមាណ បានបណ្ដាលឱ្យបរិមាណត្រី Sturgeon ធ្លាក់រហូតដល់ចំណុចមួយ ដែលពួកអ្នកការពារបរិស្ថានចាត់វិធានការហាមឃាត់ការនេសាទត្រី Sturgeon រហូតដល់ពេលណាដែលបរិមាណត្រីប្រភេទនេះកើនឡើងវិញសិន។ ទោះជាយ៉ាងណាតម្លៃដ៏ខ្ពស់នៃពងត្រី Sturgeon បានជំរុញឱ្យអ្នកនេសាទ ធ្វើការសូកប៉ាន់ដល់អាជ្ញាធរ ដោយមធ្យោបាយផ្សេងៗ ជាហេតុបណ្ដាលឱ្យវិធានការនេះគ្មានប្រសិទ្ធភាព។ ពងត្រីដែលប្រមូលបានពីការនេសាទ បានបន្ថែមនូវគ្រោះថ្នាក់ថែមទៀតដល់បរិមាណត្រីដែលនៅសេសសល់ តាំងតែពីត្រី Sturgeon ញីក្លាយជាគោលដៅនៃការនេសាទ ដែលបណ្ដាលឱ្យមានការថយចុះនូវបរិមាណត្រីយ៉ាងច្រើន។ ប្រភេទឆ្មាទឹកកាសព្យែន (Caspian seal) ដែលមានតែនៅតំបន់សមុទ្រកាសព្យែនប៉ុណ្ណោះ ជាប្រភេទមួយក្នុងចំណោមប្រភេទឆ្មាទឹកដ៏កម្របំផុត ដែលរស់នៅក្នុងផ្ទៃទឹកក្នុងទ្វីបដូចជាប្រភេទឆ្មាទឹកបៃហ្គាល់ជាដើម។ តំបន់នេះ ក៏បានផ្ដល់កំណើតដល់ប្រភេទបក្សីជាច្រើនដូចជា សត្វរំពេកាសព្យែន (Caspian gull) និងបក្សីមួយប្រភេទដែលតូចជាង (Caspian tern) ។ មានប្រភេទនិងអំបូរត្រីជាច្រើនទៀតដែលរស់នៅតែក្នុងសមុទ្រកាសព្យែន រួមមាន៖ Kktum (ដែលត្រូវគេស្គាល់ថាជា ត្រីកាសព្យែនស) Caspian roach, Caspian bream និង Caspian Salmon ដែលបីប្រភេទចុងក្រោយនេះសុទ្ធសឹងជាអំបូរត្រីទឹកសាប។ Caspian Salmon កំពុងស្ថិតនៅក្នុងចំណុចគ្រោះថ្នាក់។ លក្ខណៈជលសាស្ត្រសមុទ្រកាសព្យែន មានលក្ខណៈជាសមុទ្រផង និងជាបឹងផង។ ជារឿយៗវាត្រូវបានគេចាត់ថ្នាក់ថាជា បឹងធំបំផុតក្នុងលោក ថ្វីបើវាពុំមែនជាបឹងទឹកសាបក៏ដោយ។ សមុទ្រកាសព្យែន បានក្លាយទៅជាផ្ទៃទឹកបិទប្រហែល ៥.៥ លានឆ្នាំមកហើយ ដោយសារចលនារសាត់នៃទ្វីប។ ទន្លេវ៉ុលកា (ប្រហែល៨០% នៃបរិមាណលំហូរទឹកចូល) និងទន្លេអ៊ូរ៉ាល់ (Ural River) បានហូរចាក់ទៅបំពេញសមុទ្រ ប៉ុន្តែពុំមានលំហូរទឹកចេញជាលក្ខណៈធម្មជាតិណាមួយជាជាងការរំហួតទេ។ លើសពីនេះទៅទៀត ប្រព័ន្ធសមុទ្រកាសព្យែន គឺជាអាងទឹកបិទ ដែលមានកម្ពស់ទឹកផ្ទាល់ជាប្រវត្តិសាស្ត្រមិនអាស្រ័យនឹងកម្ពស់ទឹកនៃមហាសមុទ្រឡើយ។ កម្ពស់ទឹកសមុទ្រកាសព្យែន បានឡើងស្រកយ៉ាងឆាប់រហ័សជាច្រើនដង ក្នុងរយៈពេលច្រើនសតវត្សកន្លងមកនេះ។ អ្នកប្រវត្តិសាស្ត្ររុស្ស៊ីជាច្រើនបានអះអាងថា ការឡើងនៅយុគកណ្ដាលនៃកម្ពស់ទឹកសមុទ្រកាសព្យែន បានបណ្ដាលឱ្យទីក្រុងឆ្នេរសមុទ្រ Khazaria ក៏ដូចជា Atil ដែរបានទទួលរងការលិចលង់។ នៅឆ្នាំ ២០០៤ កម្ពស់ទឹកមាន -២៨ ម៉ែត្រ ឬ ២៨ ម៉ែត្រក្រោមនីវ៉ូទឹកសមុទ្រ។ ជាច្រើនសតវត្សកន្លងមកនេះ កម្ពស់ទឹកសមុទ្រកាសព្យែន បានប្រែប្រួល ស្របគ្នានឹងការចាក់បំពេញដោយទន្លេវ៉ុលកា ដែលអាស្រ័យទៅនឹងកម្ពស់ទឹកភ្លៀងនៅក្នុងតំបន់តម្រងដ៏ធំ។ កម្រិតទឹកភ្លៀង មានទំនាក់ទំនងទៅនឹងបម្រែបម្រួលក្នុងតំបន់ទំនាបអាត្លង់ទិកខាងជើង ដែលនាំទឹកភ្លៀងទៅក្នុងផ្ទៃនៃតំបន់តម្រង ហើយរងឥទ្ធិពលដោយដំណើរវិវដ្ដនៃតំបន់អាត្លង់ទិកខាងជើងនេះ។ លើសពីនេះទៅទៀត កម្ពស់ទឹកសមុទ្រកាសព្យែន ក៏មានទំនាក់ទំនងទៅនឹងលក្ខខណ្ឌសម្ពាធបរិយាកាសនៅតំបន់អាត្លង់ទិចខាងជើងក្នុងចម្ងាយរាប់ពាន់ម៉ាយទៅខាងជើង និងខាងលិច។ កត្តាទាំងនេះ ធ្វើឱ្យសមុទ្រកាសព្យែនក្លាយទៅជាកន្លែងដ៏សក្ដិសមដល់ការសិក្សាពីមូលហេតុ និងឥទ្ធិពលនៃបម្រែបម្រួលអាកាសធាតុសកល។ វដ្ដនៃកម្ពស់ទឹកក្នុងរយៈពេលខ្លីចុងក្រោយ បានចាប់ផ្ដើមជាមួយការស្រកចុះអស់ ៣ ម៉ែត្រពីឆ្នាំ ១៩២៩ ដល់ឆ្នាំ ១៩៧៧ ហើយបានឡើង ៣ ម៉ែត្រមកវិញពីឆ្នាំ ១៩៧៧ ដល់ ឆ្នាំ ១៩៩៥។ ចាប់តាំងពីពេលនោះមក ត្រូវបានជំនួសដោយបម្រែបម្រួលក្នុងទ្រង់ទ្រាយតូចជាង។ ប្រវត្តិប្រជាកររបកគំហើញនៅក្នុងរូងភ្នំហ៊ូតូ (the Huto cave) ក្បែរក្រុង Behshar ខេត្ត Mazandaran ភាគខាងត្បូងសមុទ្រកាសព្យែនក្នុងប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ ដែលគេសន្មតថា មានមនុស្សរស់នៅក្នុងតំបន់នេះ តាំងតែពីសម័យដើមមកម្ល៉េះ គឺប្រហែល ៧៥.០០០ ឆ្នាំមកហើយ។ នៅសម័យបុរាណ ចំណោមពួកក្រិច និងពែក វាត្រូវបានគេហៅថា Hyrocanian Ocean ។ នៅសម័យពែកបុរាណ (សព្វថ្ងៃជាប្រទេសអ៊ីរ៉ង) វាត្រូវបានគេស្គាល់ថា Khazar Sea ឬ Mazandaran Lake ។ នៅបណ្ដាប្រទេសនិយាយភាសាតួគី (Turkic) វាត្រូវបានគេស្គាល់ថា Khanzar Sea ។ ប្រភពរុស្ស៊ីបុរាណ បានហៅវាថា Khvalyn (Khvalynian) Sea ក្រោយសម័យ Khvalis (ជនជាតិដើមនៃ Khvawarezmia) ។ ប្រភពអារ៉ាប់បុរាណ ហៅថា Bahr-e-Qazavin- the Caspian/Quazavin sea ។ ពាក្យ Caspian បានមកពីឈ្មោះ Caspi ជាក្រុមមនុស្សបុរាណ ដែលរស់នៅភាគខាងលិចនៃសមុទ្រនៅ Transcaucasia ។ Strabo បានសរសេរថា បណ្ដាប្រទេសនៃអំបូរអាល់បានី (Albanians) ក៏ជាអាណាខេត្តដែលហៅថា Caspiane ដែលត្រូវបានគេដាក់ឈ្មោះឱ្យក្រោយសម័យនៃកុលសម្ព័ន្ធកាសព្យែន (Caspian Tribe) ដូចគ្នានឹងឈ្មោះសមុទ្រដែរ ប៉ុន្តែបច្ចុប្បន្នកុលសម្ព័ន្ធបានផ្លាស់ប្ដូរហើយ។ បន្ថែមលើនេះទៅទៀត the Caspian Gate ដែលជាឈ្មោះនៃតំបន់មួយក្នុងខេត្ត Tehran ប្រទេសអ៊ីរ៉ង់ គឺជាបំណែកមួយទៀតនៃភស្តុតាង ដែលពួកគេបានផ្លាស់ទីលំនៅទៅកាន់ភាគខាងត្បូងនៃសមុទ្រកាសព្យែន។ ទីក្រុងជិតសមុទ្រ ទីក្រុងសំខាន់ៗដែលស្ថិតនៅក្បែរសមុទ្រកាសព្យែន:
បណ្ដាកោះសមុទ្រកាសព្យែន មានកោះជាច្រើន។ ភាគច្រើននៃកោះទាំងនោះ មានទំហំតូចៗ និងពុំមានប្រជាជនដើមរស់នៅឡើយ ដែលស្ថិតនៅសមុទ្រកាសព្យែនខាងជើង។ បើទោះជា កោះទាំងនោះ ពុំមានប្រជាជនដើមរស់នៅ តែមានខ្លះក្នុងចំណោមពួកគេ បានបោះទីលំនៅទីនោះ។ កោះជាច្រើន ដែលនៅក្បែរអាហ្សែបែហ្សង់ ផ្ដុំទៅដោយកត្តា ភូមិសាស្ត្រនយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ច ដ៏សំខាន់ ដោយសារធនធានប្រេងរបស់វា។ កោះប៊ូឡា (Bulla) ស្ថិតនៅដាច់ពីឆ្នេរអាហ្សែបែហ្សង់ ជាកន្លែងសម្បូរទៅដោយធនធានប្រេងដ៏ច្រើន។ កោះពីរ៉ាឡាហ៊ី (Parallahi) ដែលនៅដាច់ពីឆ្នេរអាហ្សែបែហ្សង់ ក៏សម្បូរប្រេងផងដែរ វាគឺជាកន្លែងទីមួយ ដែលត្រូវបានគេរកឃើញថាមានប្រេងនៅអាហ្សែបែហ្សង់ ហើយក៏ជាកន្លែងទីមួយផងដែរ ដែលគេបានខួងយកប្រេងនៅក្នុងសមុទ្រកាសព្យែន។ ណារហ្ស៊ីន (Nargin) ធ្លាប់ត្រូវបានគេប្រើជាមូលដ្ឋាន អតីតសហភាពសូវៀត ហើយគឺជាកោះធំជាងគេនៅក្នុងឈូងសមុទ្របាគូ (Baku Bay) ។ Ashuradeh បានតាំងនៅជាប់នឹងចុងខាងកើតបំផុត នៃឧបទ្វីប Miankaleh ទៅប៉ែកឦសាន នៃឈូងហ្គ័រហ្គាន (Gorgan Bay) ក្បែរឆ្នេររបស់អ៊ីរ៉ង់។ វាត្រូវបានកាត់ផ្ដាច់ចេញពីឧបទ្វីប Miankaleh ក្រោយពេលដែល ប្រជាជនដែលរស់នៅលើកោះ បានបង្កើតច្រកសមុទ្រ។ កោះជាច្រើន ជាពិសេសនៅជិតអាហ្សែបែហ្សង់ បានរងនូវផលប៉ះពាល់បរិស្ថានយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ដោយសារការផលិតប្រេង។ ជាឧទាហរណ៍ កោះវ៉ុល (Vulf) បានបាត់បង់នូវភាវៈរស់អស់យ៉ាងច្រើន ដោយសារការផលិតប្រេងនៅលើកោះក្បែរខាង ទោះជានៅមាន សត្វឆ្មារទឹក និងប្រភេទសត្វដទៃទៀតបានបន្តរស់នៅក៏ដោយ។ ធនធានអ៊ីដ្រូកាបូនប្រវត្តិនៃការអភិវឌ្ឍផ្ទៃសមុទ្រកាសព្យែន ជាកន្លែងសម្បូរទៅដោយធនធានថាមពល។ អណ្ដូងជាច្រើន ត្រូវបានគេជីកជាដំបូងនៅសតវត្សទី១០។ រហូតដល់ទសវត្សឆ្នាំ ១៥០០ ពួកអឺរ៉ុបបានដឹងពីស្រទាប់ប្រេង និងឧស្ម័ន ដ៏សម្បូរបែបនេះ នៅជុំវិញសមុទ្រកាសព្យែន។ ពាណិជ្ជករអង់គ្លេស Thomas Bannister និង Jeffrey Duckett បានពណ៌នាអំពីតំបន់ជុំវិញឈូងសមុទ្របាគូថា៖ «វត្ថុចម្លែកដែលបានប្រទះ នៅទីនេះ បានបញ្ចេញឱ្យដឹង នូវបរិមាណប្រេងក្រោមដីដ៏អស្ចារ្យ ដែលអាចផ្ដល់ឱ្យប្រទេសទាំងអស់ដុតប្រើប្រាស់នៅក្នុងផ្ទះរបស់គេ»។ ប្រេងនេះ មានពណ៌ខ្មៅ ហើយហៅថា Nefte ។ ក៏មានផងដែរនូវប្រភេទប្រេងដទៃទៀត ដែលមានពណ៌ស និងមានតម្លៃ នៅក្នុងក្រុងបាគូ។ អណ្ដូងប្រេងក្នុងសមុទ្រ និងម៉ាស៊ីនខួងដំបូងបង្អស់ ត្រូវបានផលិតឡើងនៅឈូងប៊ីប៊ី-ហេយបាត (Bibi-Heybat Bay) អាហ្សែបែហ្សង់។ ក្នុងឆ្នាំ ១៨៧៣ ការរុករក និងការអភិវឌ្ឍបានចាប់ផ្ដើម នៅកន្លែងខ្លះនៃតំបន់ប្រេងដ៏ធំបំផុតនៅលើពិភពលោក ដែលត្រូវបានគេស្គាល់នាសម័យនោះ ស្ថិតនៅឧបទ្វីប Absheron ក្បែរភូមិ villages of Balakhanli, Sabunchi, Ramana និង Bibi Heybat ។ លទ្ធភាពនៃការផ្គត់ផ្គង់ប្រេងនាពេលនោះ មានច្រើនជាង ៥០០ លានតោន។ មកដល់ឆ្នាំ ១៩០០ បាគូមានអណ្ដូងប្រេងជាង ៣០០០ ក្នុងនោះ មាន ២០០០ ត្រូវបានដំណើរការក្នុងកម្រិតឧស្សាហកម្ម។ នៅចុងសតវត្សទី១៩ កិត្តិនាមនៃបាគូ ត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា រាជធានីមាសខ្មៅ បានចែកចាយប្រេងទៅស្ទើរពេញពិភពលោក ដែលបានឱ្យកម្មករជំនាញ និងអ្នកឯកទេសជាច្រើន ប្រមូលផ្ដុំនៅក្នុងទីក្រុង។ មកដល់សតវត្សទី២០ បាគូជាមជ្ឈមណ្ឌលសកល សម្រាប់ឧស្សាហកម្មប្រេងអន្តរជាតិ។ នៅឆ្នាំ ១៩២០ នៅពេលដែលពួកបុលសេវិក (Bolsheviks) បានគ្រប់គ្រងអាហ្សែបែហ្សង់ ទ្រព្យសម្បត្តិឯកជនទាំងអស់ ត្រូវបានដកហូត ដោយរួមបញ្ចូលទាំងអណ្ដូងប្រេង និងរោងចក្រ។ ក្រោយមកទៀត ឧស្សាហកម្មប្រេងទាំងអស់នៃសាធារណរដ្ឋសូវៀតមួយនេះ ត្រូវបានគ្រប់គ្រងផ្ទាល់ដោយគោលការណ៍ នៃសហភាពសូវៀត ។ នៅឆ្នាំ ១៩៤១ អាហ្សែបែហ្សង់ ផលិតបាន ២៣.៥ លានតោន ហើយតំបន់បាគូ បានផ្ដល់ជិត ៧២% នៃផលិតផលប្រេងសរុបនៃសហភាពសូវៀត ។ នៅឆ្នាំ ១៩៩៤ កិច្ចសន្យាសតវត្ស ត្រូវបានចុះហត្ថលេខា ដែលបើកផ្លូវឱ្យមានការអភិវឌ្ឍជាលក្ខណៈអន្តរជាតិដ៏សំខាន់ នៃតំបន់ប្រេងបាគូ។ បំពង់បង្ហូរប្រេង Baku-Tbilisi-Ceyhan គឺជាបំពង់ក្រោមដីដ៏សំខាន់អនុញ្ញាតឱ្យអាហ្សែបែហ្សង់បង្ហូរប្រេងទៅកាន់កំពង់ផែ Ceyhan នៅសមុទ្រមីឌីទែរ៉ានេរបស់តួគី ដែលបើកឱ្យដំណើរការកាលពីឆ្នាំ ២០០៦។ បញ្ហាបច្ចុប្បន្នប្រេងដែលមាននៅក្នុងសមុទ្រកាសព្យែន ត្រូវបានគេប៉ាន់ស្មានថាអាចមានតម្លៃរហូតដល់ ១២ ពាន់លានដុល្លារ។ ការរលំរលាយនៃសហភាពសូវៀត នាពេលថ្មីៗនេះ បានបើកផ្លូវឱ្យមានការវិនិយោគ និងការអភិវឌ្ឍយ៉ាងខ្លាំងក្លា ដោយក្រុមហ៊ុនប្រេងអន្តរជាតិជាច្រើន។ នៅឆ្នាំ ១៩៩៨ លោក Dick Cheney បានមានប្រសាសន៍ថា៖ "ខ្ញុំមិនអាចគិតសោះ នៅខណៈមួយដែលយើងមានតំបន់ទើបងើបផុតថ្មីៗនេះ ក្លាយទៅជាគោលដៅដ៏សំខាន់ដូចជាសមុទ្រកាសព្យែននេះឡើយ"។ ដំណោះស្រាយក្នុងការអភិវឌ្ឍនៅក្នុងតំបន់ គឺជាទស្សនវិស័យនៃសមុទ្រកាសព្យែន ហើយនិងការកំណត់ព្រំដែនទឹកនៃរដ្ឋជាប់ដែនទឹកទាំង៥។ ជម្លោះបច្ចុប្បន្នជុំវិញព្រំដែនទឹករវាង តូមិននីស្ថាន និងអ៊ីរង់អាចបណ្ដាលឱ្យជះឥទ្ធិពលដល់ផែនការអភិវឌ្ឍនាពេលអនាគត។ វាទប្បដិវាទទំនាស់ជាច្រើន បច្ចុប្បន្នមានលើបញ្ហាសំណើបង្កើតបំពង់បង្ហូរប្រេង និងឧស្ម័នចេញទៅក្រៅសមុទ្រកាសព្យែន។ គម្រោងទាំងនេះ អនុញ្ញាតឱ្យទីផ្សារលោកខាងលិចងាយស្រួលទទួលយកប្រេងពីកាហ្សាក់ស្ថាន និងអាចឈានដល់ អ៊ូបេគីស្ថាន តូមិននីស្ថាន។ សហរដ្ឋអាមេរិក បានផ្ដល់ការគាំទ្រដល់គម្រោងទាំងនេះ។ រុស្ស៊ី បានជំទាស់ជាផ្លូវការដោយសំអាងលើការវិភាគបរិស្ថានក្រោមដី ចំណាំថា បំពង់បង្ហូរប្រេង និងឧស្ម័នទាំងនេះនឹងបំផ្លាញដល់ភាពផ្ដាច់មុខរបស់រុស្ស៊ីក្នុងការនាំអ៊ីដ្រូកាបូនចេញឆ្ពោះទៅព្រំដែនខាងលិចពីក្នុងតំបន់។ ថ្មីៗនេះទាំងកាហ្សាក់ស្ថាន និងតូមិននីស្ថាន បានបង្ហាញការគាំទ្រចំពោះគម្រោងបង្កើតបំពង់បង្ហូរប្រេង និងឧស្ម័នទៅក្រៅសមុទ្រកាសព្យែន។ ប្រព័ន្ធប្រឡាយថ្វើបើ សមុទ្រកាសព្យែនពុំមានលំហូរចេញក៏ពិតមែន តែលំហូរចូលដ៏សំខាន់របស់វា (ទន្លេវ៉ុលកា) ត្រូវបានភ្ជាប់ដោយផ្លូវនាវាចរដ៏សំខាន់ជាមួយទន្លេដុន (និងសមុទ្រខ្មៅថែមទៀត) និងជាមួយសមុទ្របាល់ទិក (Baltic Sea) ជាមួយដៃប្រឡាយ ទៅភាគខាងជើង Dvina និងទៅកាន់សមុទ្រស (the White Sea) ។ លំហូរចូលផ្សេងទៀតដូចជា ទន្លេគូម៉ា (Kuma River) ត្រូវបានភ្ជាប់ដោយប្រឡាយសម្រាប់ស្រោចស្រពជាមួយអាងទន្លេដុនបានយ៉ាងប្រសើរ។ ប្រឡាយដែលបានស្នើក្នុងអតីតកាលប្រឡាយគោលរបស់តូមិននីស្ថាន ដែលបានគ្រោងចាប់ដំណើរការសាងសង់នៅទសវត្សឆ្នាំ ១៩៥០ អាចនឹងរត់ពី Nukus នៃទន្លេ Amu-Darya ទៅ Krasnovodsk នៃសមុទ្រកាសព្យែន។ វានឹងមិនត្រឹមតែប្រើសម្រាប់ការស្រោចស្រពប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែក៏សម្រាប់នាវាចរផងដេរ ដោយភ្ជាប់ទន្លេ Amu-Darya និងសមុទ្រអារ៉ាល់ ទៅ សមុទ្រកាសព្យែន។ គម្រោងត្រូវបានគេបោះបង់ចោលភ្លាមៗ ក្រោយមរណភាពរបស់ចូសែហ្វ ស្តាលីន ក្នុងការគាំទ្រដល់ប្រឡាយ Qaraqum ដែលបាញ់ឆ្ពោះទៅកាន់ទិសខាងត្បូង ដែលបច្ចុប្បន្នមិនបានទៅដល់សមុទ្រកាសព្យែនទេ។ នៅទសវត្សឆ្នាំ ១៩៣០ ដល់ ទសវត្សឆ្នាំ ១៩៨០ គម្រោងសម្រាប់ប្រឡាយ Pechora-Kama ត្រូវបានគេដាក់ពិភាក្សាជាចំហ ហើយការពិសោធសាងសង់ ដោយការបន្ទុះនុយក្លេអ៊ែរខ្លះ ត្រូវបានប្រព្រឹត្តទៅនៅឆ្នាំ ១៩៧៩។ សម្រាប់គម្រោងនេះ នាវាចរគឺជាគោលដៅទីពីរ គោលដៅចម្បងនៃគម្រោងនេះគឺការទាញយកទឹកខ្លះពីទន្លេ Pechora (ដែលហូរចាក់ទៅមហាសមុទ្រអាកទិក) ដោយឆ្លងកាត់ Kam ទៅក្នុងទន្លេវ៉ុលកា។ គោលដៅនេះ គឺមានទាំងការស្រោចស្រព និងការរក្សាកម្ពស់ទឹកសមុទ្រកាសព្យែន ដែលបានត្រូវគេគិតថានឹងធ្លាក់ចុះយ៉ាងលឿនប្រកបដោយគ្រោះថ្នាក់នៅពេលណាមួយ។ ប្រឡាយអឺរ៉ាស៊ីនៅខែ មិថុនា ឆ្នាំ ២០០៧ ដើម្បីលើកកម្ពស់ទីផ្សារនៃប្រទេសដ៏សម្បូរប្រេងរបស់គាត់ ប្រធានាធិបតីកាហ្សាក់ស្ថាន Nurzarbaev បានដាក់សំណើនូវប្រឡាយ ៧០០ គ.ម ដោយភ្ជាប់ពីសមុទ្រកាសព្យែនទៅសមុទ្រខ្មៅ។ ដោយសង្ឃឹមថា ប្រឡាយអឺរ៉ាស៊ី នឹងនាំប្រទេសដីគោកកាហ្សាក់ស្ថាន និងប្រទេសអាស៊ីកណ្តាលផ្សេងទៀត អាចចូលទៅកាន់រដ្ឋជាប់ដែនសមុទ្រ ដែលផ្ដល់លទ្ធភាពដល់ពួកគេក្នុងការបង្កើនការធ្វើពាណិជ្ជកម្មដ៏សំខាន់។ នៅខណៈដែលប្រឡាយនឺងត្រូវទម្លុះទឹកដីរុស្ស៊ី វានឹងផ្ដល់អត្ថប្រយោជន៍ដល់កាហ្សាក់ស្ថានដោយត្រូវឆ្លងកាត់ពីកំពង់ផែសមុទ្រកាសព្យែនរបស់ខ្លួន។ គម្រោងដូចគ្នានេះសម្រាប់ប្រឡាយយ៉ាងច្រើន ត្រូវបានគណៈកម្មាធិការធនធានទឹក នៃក្រសួងកសិកម្មកាហ្សាក់ស្ថាន និយាយថា នឹងកាត់តាមទំនាប Kuma-Manych ដែលបច្ចុប្បន្ន ចំណងរវាងទន្លេនិងបឹងជាច្រើន ត្រូវបានភ្ជាប់រួចរាល់ហើយ ដោយប្រឡាយសម្រាប់ស្រោចស្រព (ប្រឡាយ Kuma-Manych) ។ ការអភិវឌ្ឍបន្ថែមទៅលើប្រឡាយ វ៉ុលកា-ដុន នឹងក្លាយទៅជាជម្រើសមួយផ្សេងទៀត។ ជម្លោះអន្តរជាតិការចរចាពាក់ព័ន្ធនឹងការកំណត់ព្រំដែន នៃសមុទ្រកាសព្យែនបានអូសបន្លាយពេលវេលាអស់ជិតមួយទសវត្សមកហើយរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន រវាងរដ្ឋជាប់ដែនទឹកទាំងប្រាំគឺ៖ អាហ្សែបែហ្សង់ រុស្ស៊ី កាហ្សាក់ស្ថាន តូមិននីស្ថាន និង អ៊ីរ៉ង់។ តួនាទីនៃសមុទ្រកាសព្យែន គឺជាគន្លឹះនៃដំណោះស្រាយបញ្ហា។ មានបញ្ហាចម្បងបី ដែលអាចធ្វើឲ្យរៀបរយដោយតួនាទីនៃសមុទ្រកាសព្យែនគឺ៖ សិទ្ធិទាញយកធនធានខនិជ (ប្រេង និងឧស្ម័នធម្មជាតិ) សិទ្ធិលើការនេសាទ និងសិទ្ធិចូលទៅកាន់ដែនទឹកអន្តរជាតិ (ដោយត្រូវឆ្លងកាត់ទន្លេវ៉ុលហ្ការបស់ រុស្ស៊ី និងប្រព័ន្ធប្រឡាយដែលតភ្ជាប់ទៅកាន់សមុទ្រខ្មៅ និងសមុទ្របាលទិក)។ សិទ្ធិក្នុងការឆ្លងកាត់ទន្លេវ៉ុលហ្កា គឺជាកត្តាដ៏សំខាន់សម្រាប់រដ្ឋដីគោកដូចជា៖ អាហ្សែបែហ្សង់ កាហ្សាក់ស្ថាន និង តូមិននីស្ថាន។ បញ្ហានេះអាស្រ័យលើប្រទេស រុស្ស៊ី ព្រោះចរាចរដ៏សំខាន់នេះស្ថិតនៅក្នុងទឹកដីរុស្ស៊ី។ ប្រសិនបើ ផ្ទៃទឹកត្រូវបានគេកំណត់ថាជាសមុទ្រ នោះនឹងមានសន្ធិសញ្ញាអន្តរជាតិមួយចំនួនចាប់បង្ខំឲ្យទទួលស្គាល់សិទ្ធិធ្វើនាវាចរសម្រាប់នាវាបរទេស។ ប្រសិនបើ ផ្ទៃទឹកត្រូវបានគេកំណត់ថាជាបឹង នោះនឹងពុំមានសន្ធិសញ្ញាអន្តរជាតិណាមួយ ដែលអាចចាប់បង្ខំឲ្យទទួលស្គាល់សិទ្ធិនៃការធ្វើនាវាចរសម្រាប់នាវាបរទេសឡើយ។ បញ្ហាបរិស្ថាន ក៏ត្រូវបានគេភ្ជាប់ទៅនឹងតួនាទី និងបញ្ហាព្រំដែននៃសមុទ្រកាសព្យែនផងដែរ។ វាត្រូវបានគេសម្គាល់ឃើញថា ប្រទេសរុស្ស៊ីបានទទួលមរតកយ៉ាងច្រើនលើសលប់ពីកងទ័ពជើងទឹកនៃសមុទ្រកាសព្យែនរបស់អតីតសហភាពសូវៀត (បច្ចុប្បន្នប្រទេសរុស្ស៊ីនៅតែមានកងទ័ពខ្លាំងពូកែជាងគេបំផុតនៅក្នុងសមុទ្រកាសព្យែនដដែល)។ ទ្រព្យសម្បត្តិមួយចំនួនតូចទៀត ត្រូវបានប្រគល់ទៅឲ្យ អាហ្សែបែហ្សង់ កាហ្សាក់ស្ថាន និងជាពិសេសតូមិននីស្ថាន ដោយសារពួកគេពុំមានទីក្រុងកំពង់ផែសំខាន់ៗ។
កាហ្សាក់ស្ថាន អាហ្សែបែហ្សង់ និងតូមិននីស្ថាន បានប្រកាសច្រានចោលសន្ធិសញ្ញានេះ។
ប្រទេសរុស្ស៊ី កាហ្សាក់ស្ថាន និង តូមិននីស្ថាន បានឯកភាពគ្នាលើដំណោះស្រាយអំពីការបែងចែកមណ្ឌលរបស់ពួកគេហើយ។ ពុំមានបញ្ហាចោទឡើយរវាង កាហ្សាក់ស្ថាន និង តូមិននីស្ថាន ប៉ុន្តែក្រោយមកពុំមានការចូលរួមឡើយ ដូច្នេះលែងមានការឯកភាពគ្នាទៀតឡើយ។ អាហ្សែបែហ្សង់ និងអ៊ីរ៉ង់ បានទាស់ទែងគ្នាលើបញ្ហាតំបន់ប្រេងខ្លះ ដែលរដ្ឋទាំងពីរបានទាមទារ។ ជាច្រើនលើកច្រើនគ្រា ដែលកងនាវាល្បាតរបស់អ៊ីរ៉ង់បានបាញ់ប្រហារទៅលើនាវាអាហ្សែបែហ្សង់ ដែលបានចូលទៅធ្វើការរុករកប្រេងនៅក្នុងតំបន់ទំនាស់។ ហើយក៏មានភាពតានតឹងស្រដៀងគ្នានេះដែររវាង អាហ្សែបែហ្សង់ និងតូមិននីស្ថាន។ ទំនាស់ខ្លះទៀតគឺបញ្ហារវាង តូមិននីស្ថាន និងអ៊ីរ៉ង់។ ដោយមិនអើពើអំពីជម្លោះនៅផ្នែកខាងត្បូងនៃសមុទ្រកាសព្យែន កិច្ចព្រមព្រៀងទ្វេភាគីបានធ្វើឡើងជាបន្តបន្ទាប់នៅសមុទ្រកាសព្យែនភាគខាងជើងដូចខាងក្រោម៖
ក្រោយពីរុស្ស៊ីបានយល់ព្រមយកខ្សែមេដ្យានដើម្បីបែងចែកមណ្ឌលរួចមក ហើយនិងសន្ធិសញ្ញាចំនួន ០៣ ត្រូវបានចុះហត្ថលេខារវាងរដ្ឋជាប់ដែនទឹកខ្លះនោះ ហាក់ដូចជារូបមន្តប្រាកដនិយមមួយសម្រាប់កំណត់ព្រំដែននៃសមុទ្រកាសព្យែន។ មណ្ឌលរបស់រុស្ស៊ីបានកំណត់រួចរាល់ហើយ។ មណ្ឌលរបស់កាហ្សាក់ស្ថានមិនទាន់ត្រូវបានកំណត់រួចរាល់ទាំងស្រុងនៅឡើយទេ ក៏ប៉ុន្តែពុំមានជម្លោះជាមួយរដ្ឋដទៃទេ។ មណ្ឌលរបស់ អាហ្សែបែហ្សង់ តូមិននីស្ថាន និង អ៊ីរ៉ង់ នៅពុំទាន់បានកំណត់រួចរាល់ទាំងស្រុងនៅឡើយទេ។ គេមិនបានដឹងច្បាស់ទេ ថាតើបញ្ហានៃសិទ្ធិធ្វើនាវាចរពីអាហ្សែបែហ្សង់ និងកាហ្សាក់ស្ថាន ឆ្លងកាត់ទន្លេវ៉ុលហ្កាត្រូវបានបញ្ចូលទៅក្នុងកិច្ចព្រមព្រៀងរបស់ពួកគេជាមួយរុស្ស៊ីដែរឬទេ ហើយអ្វីទៅជាលក្ខខណ្ឌសម្រាប់នាវាពីតូមិននីស្ថាន និងអ៊ីរ៉ង់។ ការជួបពិភាក្សារវាងបណ្ដារដ្ឋនៃសមុទ្រកាសព្យែននៅឆ្នាំ ២០០៧ បានចុះហត្ថលេខាលើកិច្ចព្រមព្រៀងមួយ ដែលរារាំងនាវាណាមួយដែលមិនបានប្រើទង់ជាតិរបស់រដ្ឋនៃសមុទ្រកាសព្យែន ពីការមកដល់នៅដែនទឹកសមុទ្រកាសព្យែន។ ការដឹកជញ្ជូនមានសេវាកម្មនៃការដឹកជញ្ជូនតាមនាវាចម្លងជាច្រើន ដែលដំណើរការនៅលើសមុទ្រកាសព្យែនរួមមាន៖
 |
||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
