Сан-Томе жана Принсипи

Сан-Томе жана Принсипи Демократиялык Республикасы порт. República Democrática de São Tomé e Príncipe
Туу Герб
Урааны: «Unidade, Disciplina, Trabalho (Биримдик, тартип, эмгек)»
Гимн: «Independência total»
Эгемендүүлүк күнү	12-июль 1975-жыл ( Португалиядан)
Расмий тили	португал тили
Борбор шаары	Сан-Томе
Ири шаарлар	Сан-Томе, Триндади, Невеш
Башкаруу формасы	президенттик республика
Президент Премьер-министр	Карлуш Вила-Нова Америку Рамуш
Мам. дини	динден тышкары мамлекет
Аянты • Жалпы • Суу бетинин %.	170-орун - дүйнөдө 1001 км² 0
Калкы • Бааланган (2023) • Жыштыгы	220 372 адам (175-орун) 199,7 ад./км²
ИДӨ (САМ)   • Бардыгы (2024)   • Ар бир жанга	1 млрд $ (155-орун) 4 238 $
ИДӨ (номинал)   • Бардыгы   • Ар бир жанга	751 млн $ (180-орун) 3 167 $
АДӨИ	▲0,618 (орточо) (138-орун)
Акча бирдиги	Сан-Томе жана Принсипи добрасы
Домени	.st
ISO коду	ST
ЭОК коду	STP
Телефон коду	+239
Убакыт аралыгы	UTC ±00:00

Сан-Томе жана Принсипи (порт. São Tomé e Príncipe), расмий түрдө Сан-Томе жана Принсипи Демократиялык Республикасы (порт. República Democrática de São Tomé e Príncipe) — Борбордук Африкадагы аралда мамлекети^[1].

Африкадагы Гвинея булуңундагы ушундай эле аталыштагы архипелагда жайгашкан. Мамлекеттин курамына жанар тоо активдүүлүгүнүн негизинде пайда болгон, бири-биринен 140 км аралыкта жайгашкан Сан-Томе жана Принсипи аралдары, аянты жагынан чоң эмес 6 арал кирет^[1].

Африкадагы аянты жагынан эң кичинекей өлкөлөрдүн катарына кирет жана дуйнөдөгү португал тилдүү мамлекеттер арасынан эң кичинекейи.

Бул аралдарды португал деңиз саякатчылары тарабынан 1471-1472-жылдары ачылып^[2], касиеттүү делген диний адамдардын ысымдары менен аталган. Мисалы, 1471-жылдын 21-декабрында, Ыйык Апостол Фоманын күнү ачылган арал «Ыйык Фома аралы» (порт. São Tomé) деп аталган. Бул арал мурда «Ыйык Фома аралы» деп аталып келгенине карабастан^[3], 1920-жылдардан тартып «Сан-Томе аралы» деген аталыш колдонулуп келет. 1472-жылдын 17-январында, Ыйык Антонийдин күнү коңшу арал ачылып, алгач «Ыйык Антоний аралы» (порт. Santo Antão) деп аталган. 1502-жылы аралга Португалиянын тактысынын мураскери урматына «Канзаада аралы» (порт. Ilha do Principe) деген жаңы аталыш берилген, анткени аралда өндүрүлгөн кумшекер үчүн алынган салык мураскердин пайдасына колдонулган. 1920-жылдардан тартып бул арал үчүн «Принсипи аралы» деген расмий аталыш колдонулуп келет.

Африканын эң кичинекей мамлекеттеринин бири, Сан-Томе жана Принсипи аталышындагы жанар тоо тектүү аралдарда жайгашкан. Бул мамлекет Сан-Томе (836 км²) жана Принсипи (128 км²) аралдарынан, ошондой эле Гвинея булуңунда жайгашкан Кабраш, Гаго-Каунтино, Ролаш жана Педраш-Тиньозаш сыяктуу кичинекей аралдардан турат^[4].

Аралдар бири-биринен 140 км алыстыкта жайгашып, Борбордук Африканын жээгинен 300 км алыстыкта (Габондун жээгинен 300 км жана Нигериядан 400 км аралыкта), дээрлик так экватордо (түндүк кеңдиктин 1°, чыгыш узундуктун 7°) орун алган^[4].

Сан-Томе аралынын 2/3 бөлүгүн тоолор ээлейт, ал эми Принсипи аралында тоолор түштүк тарабында жайгашкан. Жээк түздүктөрү Сан-Томенин батышында жана Принсипинин түндүгүндө орун алган^[4].

Сан-Томе аралынын эң бийик жери – Пику-де-Сан-Томе чокусу (2 024 м), ал эми Принсипи аралынын эң бийик жери – Принсипи чокусу (948 м)^[4].

Жээкте көптөгөн тайыз булуңдар бар, аларга чоң океан кемелери кире албайт. Өлкөнүн жээк сызыгынын жалпы узундугу 209 км. Башка мамлекеттер менен чек арасы жок^[4].

Өлкөнүн борбору – Сан-Томе шаары.

Сан-Томе жана Принсипи экватордук аймакта жайгашкандыктан, климаттык шарттары тропикалык деңиздик мүнөзгө ээ болуп, жыл бою ысык жана нымдуу аба ырайы менен мүнөздөлөт. Деңиз жээгинде абанын орточо жылдык температура +26—27°C түзөт. Эң ысык айларда, өзгөчө январь айында, абанын температурасы +30°C ашышы мүмкүн, ал эми эң салкын мезгилде, июль айында, абанын температурасы +20°C чейин төмөндөшү мүмкүн^[5].

Жаан-чачындын көлөмү аралдардын аймактарына жараша өзгөрүлүп турат. Сан-Томе аралынын түндүк-чыгыш бөлүгүндө жылдык жаан-чачындын көлөмү 1000 ммге чейин жетсе, түштүк-батыш бөлүгүндө бул көрсөткүч 5000 ммге чейин жетет. Принсипи аралында жаан-чачындын көрсөткүчү Сан-Томе аралына окшош мүнөзгө ээ, ал эми Аннобон аралында жаан-чачындын көлөмү бир аз азыраак. Негизги жаан-чачын мезгили октябрдан май айына чейин созулат, бул мезгилде нымдуулук жогору болуп, жаан-чачын көп жаайт. Калган айларда жаан-чачын азыраак болуп, салыштырмалуу кургак аба ырайы байкалат^[5].

Аралдардын географиялык жайгашуусу жана рельефи климаттык шарттарга олуттуу таасир этет. Тоолуу аймактарда температуралар деңиз жээгиндеги аймактарга караганда төмөнүрөөк болушу мүмкүн, ал эми жаан-чачындын көлөмү көбүнчө тоолуу райондордо жогору болот. Мындай климаттык шарттар Сан-Томе жана Принсипинин бай жана ар түрдүү экосистемаларынын калыптанышына өбөлгө түзөт^[5].

Өлкөнүн аймагы Сан-Томе, Принсипи жана Аннобон нымдуу түздүк токойлорунун экологиялык аймагына кирет^[6]. 2019-жылы токой ландшафттарынын бүтүндүгү боюнча индексинде өлкө 6,64/10 упай алып, 172 мамлекеттин ичинен 68-орунга ээ болгон^[7]. Сан-Томе жана Принсипиде жергиликтүү сүт эмүүчүлөрдүн саны көп эмес, бирок Сан-Томе жер чукууру жана бир нече жарганаттардын түрлөрү эндемик болуп эсептелет.

Арарлдар эндемикалык канаттуулар жана өсүмдүктөрдүн көп түрүнө бай, алардын ичинде дүйнөдөгү эң кичинекей ибис (Сан-Томе ибиси), дүйнөдөгү эң чоң күн чымчыгы, сейрек кездешүүчү борбаш (ала дуңкан) кушу жана бегоня гүлүнүн көп түрлөрү бар.

Сан-Томе жана Принсипи деңиз таш бакасынын, анын ичинде бисса (накта каретта) таш бакасынын уялоочу маанилүү жери болуп саналат.

• Сан-Томе жана Принсипинин парламенти
• Сан-Томе жана Принсипинин борбордук банкы

Бул бүтүрүлбөгөн, Макаланын даярдамы макала. Сиз, муну оңдоп жана толуктап Уикипедияга долбоорго жардам бере аласыз.

Африка өлкөлөрү
Эгемендүү мамлекеттер	Алжир • Ангола • Бенин • Ботсвана • Борбордук Африка Республикасы • Буркина-Фасо • Бурунди • Габон • Гамбия • Гана • Гвинея • Гвинея-Бисау • Жибути • Замбия • Зимбабве • Кабо-Верде • Камерун • Кения • Коморлор • Конго Демократиялык Республикасы • Конго Республикасы • Кот-д'Ивуар • Лесото • Либерия • Ливия • Маврикий • Мавритания • Мадагаскар • Малави • Мали • Марокко • Мисир • Мозамбик • Намибия • Нигер • Нигерия • Руанда • Сан-Томе жана Принсипи • Свазиленд • Сейшел Аралдары • Сенегал • Сомали • Судан • Сьерра-Леоне • Танзания • Того • Тунис • Түштүк-Африка Республикасы • Түштүк Судан • Уганда • Чад • Экваториалдык Гвинея • Эритрея • Эфиопия
Таанылбаган жана жарым-жартылай таанылган мамлекеттер	Азавад • Сахара Араб Демократиялык Республикасы¹ • Сомалинин аймагындагы мамлекеттик түзүлүштөр (Авдаленд • Азания • Галмудуг • Жубаленд • Пунтленд • Сомалиленд • Хатумо • Химан жана Хеб)
Көз каранды аймактар	Британиянын Инди океанындагы жерлери • Батыш Сахара¹ • Канар аралдары • Мадейра • Майотта • Мелилья • Реюньон • Эпарсе аралдары • Сеута
¹ Батыш Сахара, БУУнун документтерине ылайык, деколонизацияланбаган аймак катары эсептелет. Анын аймагында жарыяланган Сахара Араб Демократикалык Республикасы, Африка бирлигинин мүчөсү. Аймагынын көпчүлүк бөлүгү Марокко тарабынан басып алынган.