Мадейра

Майдера
порт. *Região Autónoma da Madeira*
Герб;	Желек;
Өлкө	Португалия
Статусу	Автономдуу аймак
Административдик борбор	Фуншал
Республиканын өкүлү	Иринеу Баррето
Мадейра аймактык Өкмөтүнүн президенти	Мигел Албукерке
Мыйзам чыгаруу жыйынынын төрагасы	Рубина Леал
ИДП ; ИДП калк жанына жараша	6,989 млн € ; 273 69 €
Расмий тили	Португал тили
Калкы (11-орун);	267 785 (11-орун-орунда)
Жыштыгы	341,13 адам/км² (3-орун-орунда)
Аянты	801 км² (20- орунда)
Деңиз; денгээлинен бийиктиги; • Бийик чекити; • Эң төмөнкү чекити	; ; 1862 м; 0 м
Тууралыгы	24 км
Узундук	55,8 км
Убакыт аралыгы	±00:00
Коду ISO 3166-2	PT-30
Телефон коду	+351 291
Интернет-домени	.pt, .eu
Автоунаа номурунун коду	P
Расмий сайты
Майдера Уикиказынада

Мадейра (порт. Madeira — кыргыз тилине «токой» деп которулат) — Португалиянын автономиялуу аймагы болуп саналат. Аймак, Атлантика океанынын түндүк бөлүгүндө ушундай эле аталыштагы архипелагда жайгашкан. Португалиянын жээгинин түштүк-батыштында болжол менен 1000 км алыстикта, ал эми Африканын жээгинин батышында 500 км алыстыкта орун алган^[1]^[2]. Мадейра Европа бирлигине өзгөчө алыс жайгашкан аймак катары кирет.

Архипелагдын курамына эл жашаган негизги Мадейра жана Порту-Санту аралдары, ошондой эле Ильяш-Дезерташ деп аталган элсиз аралдар тобу жана башка майда аралчалар, жарлар кирет. Бул аймактан 300 км түштүктө, Канар аралдарына жакын жайгашкан Селваженш аралдары да Мадейранын курамында.

Бул аймактын борбору жана эң чоң шаары — башкы деп саналган Мадейра аралынын түштүк жээгинде жайгашкан Фуншал шаары.

Этимологиясы

Бул архипелаг байыркы Рим доорунда эле белгилүү болгон, римдиктер аралдарды «Кочкул кызыл аралдары» (лат. Purpurariae insulae) деп аташкан. Мындай аталып калышынынын себептери бири катары римдиктер бул аймактагы суулардагы үлүлдөрдөн кочкул кызыл боёкторду өндүргөн деген божомол саналат.

1351-жылга таандык италиялык картада бул архипелаг көрсөтүлгөн жана эң чоң аралы «Токойлуу арал»(итал. Isola de Legname) деп белгиленген.

Португалдыктар архипелагды 1420-жылы басып алып, бул аралды «Мадейра» деп аташкан. Бул аталыш италия тилиндеги аталыштын португал тилиндеги аталышы (порт. madeira).

Азыркы учурда, ушул аталыш менен эң ири арал, жалпы архипелаг жана анда жайгашкан Португалиянын автономиялуу аймагы аталып келет^[3].

Тарыхы

Мадейра болжол менен 1418–1420-жылдары португалиялык деңизчи Жуан Гонсалвиш Зарку тарабынан ачылган. Аралдын ачылышы Португалия ханзаадасы Генрих Деңизчи тарабынан демилгеленген жана бул окуя улуу географиялык ачылыштар доорунун алгачкы этаптарынын бири болуп эсептелет^[4]^[5].

Наполеондук согуштар мезгилинде, 1807-жылдан 1814-жылга чейин Мадейра согушсуз негизде Улуу Британия тарабынан убактылуу оккупацияланган, кийинчерээк арал кайра Португалияга кайтарылган^[4].

Географиясы

Мадейра – Португалиянын Атлантика океанындагы автономиялуу аймагы болуп саналат жана географиялык жактан Түндүк Атлантиканын түндүк-батыш бөлүгүндө жайгашкан. Архипелаг Португалиянын материктик бөлүгүнөн болжол менен 1000 чакырым түштүк-батыш тарапта, ал эми Африка жээгинен болжол менен 500 чакырым батышта орун алган. Мадейра архипелагы Европа менен Африка континенттеринин ортосунда, кыйла обочолонгон, бирок стратегиялык жактан маанилүү аймак болуп эсептелет. Географиялык жактан алганда, бул аймакка негизги эки эл жашаган арал – Мадейра жана Порту-Санту, ошондой эле ээн Ильяш-Дезерташ (Desertas) жана Селваженш (Selvagens) арал топтору кирет^[6].

Мадейра аралы – архипелагдагы эң чоң жана эң көп калк жашаган арал. Ал батыштан чыгышты көздөй созулган, узундугу болжол менен 57 км, туурасы 22 км. Арал толугу менен жанар тоолук тектен түзүлгөн жана анын рельефи тоолуу, тик капталдуу. Мадейра аралынын ички бөлүгүндө бийик тоо кыркалары жана өрөөндөр жайгашкан. Эң бийик жери Пику-Руйву (Pico Ruivo) тоосу, анын бийиктиги 1862 метрди түзөт. Аралда мындан тышкары дагы бир нече ири чокулар бар, мисалы, Пику-ду-Ариейру (1818 м) жана Пику-даш-Торрес (1851 м). Аралдын борбордук бөлүгүнөн агып чыккан көптөгөн суулар деңизге куюшат жана бийик тоолордон башталган терең капчыгайлар аркылуу агат^[4].

Мадейранын жээги негизинен тик жана жарлуу, бул аралда табигый порттор аз. Бирок айрым жээк аймактарында, айрыкча аралдын түштүк жана чыгыш бөлүктөрүндө, табигый жайылма жээктер жана адам колунан жасалган порттор бар. Аралдын эң ири шаары жана административдик борбору – Фуншал шаары, ал аралдын түштүк жээгинде жайгашкан жана ошол жээк тилкесинин салыштырмалуу тегиз жана ыңгайлуу болушу аны өнүктүрүүгө өбөлгө түзгөн.

Порту-Санту – архипелагдагы экинчи ири эл жашаган арал. Ал Мадейрадан 40 чакырым түндүк-чыгышта жайгашкан жана анча бийик эмес, салыштырмалуу түздүктүү, кургакчыл климаттуу арал. Порту-Сантунун негизги өзгөчөлүгү – анын узун жана кумдуу пляждары, бул аралды туристтер үчүн жагымдуу жайга айланткан^[7]. Аралдын климаты Мадейрага караганда кургак жана күнөстүү.

Ильяш-Дезерташ жана Селваженш – ээн, кичинекей, тик жарлуу жээктүү жана кургакчыл аралдар. Алар экологиялык жактан маанилүү аймактар болуп саналат жана биосфералык корук катары коргоого алынган. Бул аралдар деңиз куштарынын уялоо жайлары катары маанилүү роль ойнойт.

Географиялык жайгашуусу, жанар тоолук түзүлүшү, ар түрдүү табият шарты жана уникалдуу экосистемасы менен Мадейра архипелагы Европанын жана Африканын ортосундагы мейкиндикте өзгөчө мааниге ээ аймак болуп эсептелет^[4].

Климаты

Мадейранын климаты субтропикалык, океандын таасири астында жумшак келет. Абанын температурасы жыл бою салыштырмалуу туруктуу, жайында орточо температура 24–25°C, ал эми кышында 16–18°C тегерегинде болот^[8]. Мындай климат айыл чарбасы үчүн, айрыкча жүзүм өстүрүү, банан, тропикалык мөмө-жемиштер жана гүл өстүрүү үчүн абдан ыңгайлуу^[8]. Мадейра дүйнөгө атактуу Мадера шарабы менен таанылган, ал жергиликтүү жүзүм сорторунан жасалат. Климаттын нымдуу болушу жана тоолор менен жээктин ортосундагы бийиктик айырмасы өсүмдүктөрдүн түрдүүлүгүнө да шарт түзөт^[8].

Флорасы жана фаунасы

Мадейра аралы токойлору менен да өзгөчөлөнөт^[9]. Айрыкча аралдын батыш жана борбордук бөлүгүндө жайгашкан лавр токойлору (Laurisilva) ЮНЕСКОнун Дүйнөлүк мурастар тизмесине киргизилген. Бул токойлор Европанын эң байыркы субтропикалык токойлорунун катарына кирет жана өзүнүн биологиялык ар түрдүүлүгү менен өзгөчөлөнөт^[9]. Лавр токойлору көп сандаган эндемикалык өсүмдүк жана жаныбар түрлөрүн камтыйт, алардын айрымдары дүйнөнүн башка жеринде кездешпейт^[4].