ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ

ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ
ਜਨਮ	ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ (1947-06-02)2 ਜੂਨ 1947 Rode, ਪੰਜਾਬ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ)
ਮੌਤ	6 ਜੂਨ 1984(1984-06-06) (ਉਮਰ 37) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਪੰਜਾਬ , ਭਾਰਤ
ਨਾਗਰਿਕਤਾ	ਸਿੱਖ
ਪੇਸ਼ਾ	ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁੱਖੀ
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ
ਬੱਚੇ	ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
Parent	ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਿਹਾਲ ਕੌਰ
ਪੁਰਸਕਾਰ	ਸ਼ਹੀਦ (ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਦੁਆਰਾ)

ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ (ਜਨਮ: ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ^[1]; 2 ਜੂਨ, 1947 - 6 ਜੂਨ, 1984)^[2][3] ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ 14ਵੇਂ ਮੁਖੀ ਸਨ।^[4] 1974 ਦੇ ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਮਿਲੀ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁੜ-ਸੁਰਜੀਤੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਬਾਗ਼ੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣੇ।^[5] ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਮੰਦਿਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਗਿਆ ਸੀ।

ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ, ਨਸ਼ੇ ਕਰਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਕੇਸ ਕਟਾਉਣ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ।^[6] ਉਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 25 ਦੀ ਸਖਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ, ਜੈਨ ਅਤੇ ਬੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ।^{[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ]}

ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿਰਲੇਖ ਵਜੋਂ ਮਿਸ਼ਨਰੀ "ਸੰਤ" ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਦੇ ਨੇਤਾ ਵਜੋਂ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ।^[7] ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਤਕਰੇ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪਹਿਚਾਣ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਬਿਆਨਿਆ।^[8] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ।^[7] 1970 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸਿੱਖ ਵੋਟਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।^[9] ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ 1978 ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਾਲੇ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੱਖਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਲਈ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿੱਤ ਦਿੱਤੇ।^[10] 1980 ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੇ 1980 ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਨੇਤਾ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਿਸਾਬ ਗਲਤ ਸਾਬਿਤ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਦੇ ਜਟ ਸਿੱਖਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਏ।^[7]

1982 ਦੀ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਰਾਜ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਮੰਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੈ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਸਿੰਜਾਈ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ।^[9][11] ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਮਤੇ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕੀਤਾ।^{[12][13][14][15]} ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ 1980 ਵਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਖਾੜਕੂਵਾਦ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ।^[16] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਵੀ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਉੱਤੇ ਕਥਿਤ "ਹਮਲੇ" ਬਾਰੇ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੱਕਿਆ।

1982 ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਮੂਹ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਬਣਾਇਆ । ਉਥੋਂ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ । ^[17] ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੁਆਰਾ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲਿਊਸਟਾਰ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।^[18] ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਰਿਹਾ ਹੈ।^[19] ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਰਵਉਚ ਸਥਾਈ ਅਧਿਕਾਰ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਉਸ ਨੂੰ 'ਸ਼ਹੀਦ' ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੱਤਵਾਦੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[20][21][22]

ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਦਾ ਜਨਮ 2 ਜੂਨ, 1947 ਵਿਚ, ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ^[23] ਵਿੱਚ, ਮਾਲਵਾ ਖੇਤਰ 'ਚ ਸਥਿਤ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਦੇ ਰੋਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।^[24] ਸਰਦਾਰ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਦਾ ਪੋਤਰਾ, ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਨਿਹਾਲ ਕੌਰ ਸੀ।^[1] ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਸੱਤ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭੈਣ ਵਿਚੋਂ ਸੱਤਵਾਂ ਸੀ।^[25] ਉਸ ਨੂੰ 6 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 1953 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।^[26]

ਉਸਨੇ 19 ਵੀਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਦੇ ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ।^[23][27] ਇਸ ਜੋੜੇ ਦੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 1971 ਅਤੇ 1975 ਵਿੱਚ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਨ।^[1] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਮੋਗਾ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਪਿੰਡ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਰਹੀ। 15 ਸਤੰਬਰ 2007 ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਦਿਲ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।^[28]

ਜੂਨ 1984 ਵਿਚ, ਗੱਲਬਾਤ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਅਸਫਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲਿਊਸਟਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ,ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਲਈ 1 ਤੋਂ 8 ਜੂਨ, 1984 ਤੱਕ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਗਈ।^[29][30] ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੋਰਾਨ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸੀ।^[31][32]

ਉਪਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੀ ਪਛਾਣ ਪੁਲਿਸ, ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਬਿਊਰੋ ਸਮੇਤ ਕਈ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਫੌਜ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ।^[31] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਵੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ।^[26][33] ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਦੇਹ, ਜੋ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਿਤਾਬਾਂ - "ਟ੍ਰੈਜੈਡੀ ਆਫ਼ ਪੰਜਾਬ: ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ" ਅਤੇ "ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ: ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ" ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਦੇ ਪੱਤਰ ਪ੍ਰੇਰਕ ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੌਰਾਨ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਵੇਖਣ ਦੀ ਖਬਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।

ਸਾਲ 2016 ਵਿੱਚ, 'ਦਾ ਵੀਕ' ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਖੋਜ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੰਗ ਦੇ ਗੁਪਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੂਹ (ਐਸ.ਜੀ.) ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਐਸਜੀ ਜੀ ਨੇ ਪੈਰਾ ਐਸ.ਐਫ. ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲਿਊਸਟਾਰ ਦੌਰਾਨ ਏ.ਕੇ.-47 ਰਾਈਫਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ 37 ਸਾਲ ਵਾਅਦ ਵੀ ਉਹਨਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕੋਲੋਂ ਡਰਦੀ ਹੈ।^[34]

"ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ" ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਸੰਨ. 2016 ਵਿੱਚ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਜੋ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਵਿਵਾਦ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਫਿਲਮ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਔਨਲਾਈਨ ਪਲੇਟਫਾਰਮ' ਤੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲਬਧ ਹੈ।

• ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ
• ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ
• 1984 ਦੇ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਦੰਗੇ

1. ↑ ^{1.0 1.1 1.2} Singh, Sandeep. "Saint Jarnail Singh Bhindranwale (1947–1984)". Sikh-history.com. Archived from the original on 24 March 2007. Retrieved 18 March 2007.
2. ↑ "Sant Jarnail Singh ji Bhindrenwale". web.archive.org. 2007-03-24. Archived from the original on 2007-03-24. Retrieved 2019-07-01. {{cite web}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (help)
3. ↑ Singh, Sandeep. "Jarnail Singh Bhindranwale (1947) Archived 2007-03-24 at the Wayback Machine.". Sikh-history.com. Retrieved on 2007-03-18
4. ↑ "Why Osama resembles Bhindranwale". Rediff. Retrieved 2019-03-22.
5. ↑ Crenshaw, Martha (2010). Terrorism in Context. Penn State Press. p. 381. Archived from the original on 8 ਜੁਲਾਈ 2018. Retrieved 8 ਜੁਲਾਈ 2018.
6. ↑ Leveling Crowds: Ethnonationalist Conflicts and Collective Violence in South Asia by Stanley Jeyaraja Tambiah (1996). University of California Press. Page 143-144.।SBN 978-0-520-20642-7.
7. ↑ ^{7.0 7.1 7.2} Fair 2005.
8. ↑ Van Dyke 2009.
9. ↑ ^{9.0 9.1} Akshayakumar Ramanlal Desai (1991). Expanding Governmental Lawlessness and Organized Struggles. Popular Prakashan. pp. 64–66. ISBN 978-81-7154-529-2.
10. ↑ Stanley Jeyaraja Tambiah (1996). Leveling crowds: ethnonationalist conflicts and collective violence in South Asia. University of California Press. p. 106. ISBN 978-0-520-20642-7.
11. ↑ Akshayakumar Ramanlal Desai (1 January 1991). Expanding Governmental Lawlessness and Organized Struggles. Popular Prakashan. pp. 64–66. ISBN 978-81-7154-529-2.
12. ↑ "Bhindranwale firm on Anandpur move". The Hindustan Times. 5 September 1983.
13. ↑ "Bhindranwale, not for Khalistan". The Hindustan Times. 13 November 1982.
14. ↑ "Sikhs not for secession: Bhindranwale". The Tribune. 28 February 1984.
15. ↑ Joshi, Chand (1985). Bhindranwale: Myth and Reality. New Delhi: Vikas Publishing House. p. 129. ISBN 0-7069-2694-3.
16. ↑ Mahmood, Cynthia Keppley (1996). Fighting for Faith and Nation: Dialogues with Sikh Militants. University of Pennsylvania Press. p. 77. ISBN 978-0812215922. Archived from the original on 8 ਜੁਲਾਈ 2018. Retrieved 8 ਜੁਲਾਈ 2018.
17. ↑ Robert L. Hardgrave; Stanley A. Kochanek (2008). India: Government and Politics in a Developing Nation. Cengage Learning. p. 174. ISBN 978-0-495-00749-4.
18. ↑ Swami, Praveen (16 January 2014). "RAW chief consulted MI6 in build-up to Operation Bluestar". Chennai, India: The Hindu. Archived from the original on 18 January 2014. Retrieved 31 January 2014.
19. ↑ "BBC documentary 'provokes furious response from Sikhs". The Times of India. 18 January 2010. Retrieved 11 January 2019.
20. ↑ "Akal Takht declares Bhindranwale 'martyr'". Archived from the original on 20 October 2012. Retrieved 13 April 2012.
21. ↑ Crenshaw, Martha (2010). Terrorism in Context. Penn State Press. Archived from the original on 8 ਜੁਲਾਈ 2018. Retrieved 8 ਜੁਲਾਈ 2018.
22. ↑ "An echo of terrorism". A martyr is declared in Punjab. The Economist. 12 June 2003. Retrieved 11 January 2019. FOR most Indians, Jarnail Singh Bhindranwale was a terrorist. But to Sikhs he was a powerful leader who led a violent campaign for an independent state called Khalistan
23. ↑ ^{23.0 23.1} Mahmood, Cynthia Keppley (1996). Fighting for Faith and Nation: Dialogues with Sikh Militants. University of Pennsylvania Press. p. 75. ISBN 978-0812215922. Archived from the original on 8 ਜੁਲਾਈ 2018. Retrieved 8 ਜੁਲਾਈ 2018.
24. ↑ "The Sant's Son".
25. ↑ Singh, Tavleen (14 January 2002). "100 People Who Shaped India". India Today. Archived from the original on 20 June 2008. Retrieved 28 October 2006.
26. ↑ ^{26.0 26.1} Rode, Harcharan Singh (2 June 2014). "My brother Bhindranwale".
27. ↑ "The Sant's Son". outlookindia.com. Outlook. 19 October 2009. Retrieved 19 May 2019.
28. ↑ "Bhindranwale's widow dead". The Tribune. 16 September 2007. Archived from the original on 8 October 2007. Retrieved 19 March 2008.
29. ↑ "Operation Blue Star: India's first tryst with militant extremism - Latest News & Updates at Daily News & Analysis". Dnaindia.com. 5 November 2016. Archived from the original on 3 November 2017. Retrieved 29 October 2017.
30. ↑ "Sikh Leader in Punjab Accord Assassinated". LA Times. Times Wire Services. 21 August 1985. Archived from the original on 29 January 2016. Retrieved 14 June 2018.
31. ↑ ^{31.0 31.1} Brar, K. S. (1993). Operation Blue Star: The True Story. New Delhi: UBS Publishers. p. 114. ISBN 81-85944-29-6.
32. ↑ Kaur, Naunidhi (23 June 2001). "The enigma of Bhindranwale". Frontline. Archived from the original on 21 February 2007. Retrieved 17 March 2007.
33. ↑ Akbar, M. J. (1996). India: The Siege Within: Challenges to a Nation's Unity. New Delhi: UBS Publishers. p. 196. ISBN 81-7476-076-8.
34. ↑ "Close encounters of the covert kind". The Week. October 9, 2016. Archived from the original on 21 August 2019. Retrieved 2019-11-21.