Ішчална

Вёска Ішчална Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Шчучынскі Сельсавет Мажэйкаўскі Каардынаты 53°39′50″ пн. ш. 24°53′19″ у. д.HGЯO Насельніцтва ▼47 чал. (2009) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1514 Паштовы індэкс 231517 Аўтамабільны код 4 Ішчална на карце Беларусі ±

Ішчална на Вікісховішчы

І́шчална^[1] (трансліт.: Iščalna, руск.: Ищелно) — вёска ў Шчучынскім раёне Гродзенскай вобласці, на рацэ Ішчалнянка. Уваходзіць у склад Мажэйкаўскага сельсавета. Насельніцтва 76 чал. (2001). Знаходзіцца за 12 км на паўночны ўсход ад Шчучына, за 8 км ад чыгуначнай станцыі Скрыбаўцы.

За 0,4 км на паўднёвы ўсход ад вёскі знаходзіцца Ішчальнянскае радовішча мелу. Паклад у выглядзе адорвеня залягае ў тоўшчы марэнных адкладаў сожскага зледзянення (пяскі, супескі).

Першы пісьмовы ўспамін пра Ішчалну датуецца 1515 годам, калі падкаморы надворны, староста эйшышкаўскі Андрэй Давойнавіч заснаваў тут касцёл Найсвяцейшай Тройцы. Мясцовасць уваходзіла ў склад Лідскага павета Віленскага ваяводства. У 1547 годзе Станіслаў Давойнавіч паводле прывілея вялікага князя Жыгімонта Старога заклаў у Iшчалне мястэчка^[2]. У 1573 годзе ваявода полацкі Станіслаў Давойна (сын Станіслава Давойнавіча) перадаў касцёлу тры вёскі з 380 прыгоннымі і абавязаў маёнтак аплачваць працу трох святароў.

На працягу XVII ст. маёнткам і мястэчкам валодалі Лімонты, Вішнявецкія, Палупяты, Радзімінскія-Францкевічы, Скарбек-Важынскія. Станам на 1690 год тут налічвалася 53 двары.

У часы Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1708 годзе Ішчалну занялі шведскія войскі, якія паразбівалі касцельныя званы. У 1711 годзе пачалася перабудова касцёла. Да яе заканчэння ў Вільні заказалі сонечны гадзіннік, які захаваўся да нашых дзён.

У 1740 годзе Ішчална перайшла ў валоданне Яна Вала, які збудаваў тут сядзібу. У 1758 годзе яго сын гарадзенскі харунжы Ю. Вал збудаваў мураваны касцёл у барочным стылі, асвечаны ў 1761 годзе ў імя Найсвяцейшай Тройцы (на 1781 лічыў 1255 парафіян). У 1770 годзе адкрыўся шпіталь для нямоглых і калек. У часы паўстання Тадэвуша Касцюшкі (1794) у ваколіцах Ішчалны дзейнічаў аддзел паўстанцаў пад камандай Хлявінскага. На шляху з мястэчка ў Шчучын адбылося некалькі баёў паміж паўстанцамі і царскімі войскамі, у якіх апошнія панеслі значныя страты.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Ішчална апынулася ў складзе Расійскай імперыі, у Шчучынскай воласці Лідскага павета Віленскай губерні. Існавалі аднайменныя мястэчка і вёска, якімі валодалі Скарбек-Важынскія. Станам на 1863 год тут было 5 жылых будынкаў, на 1885 — касцёл, вінакурны завод, 2 карчмы. Паводле вынікаў перапісу (1897) — 14 двароў, паштовая станцыя. На 1905 існавалі аднайменныя вёска (75 дзесяцін зямлі) і маёнтак (1112 дзесяцін зямлі).

У Першую сусветную вайну ў 1915 годзе Ішчалну занялі кайзераўскія войскі.

У 1919—1920 гадах Ішчална знаходзілася пад уладай бальшавікоў, затым польскага войска. Згодна з Рыжскім мірным дагаворам (1921) мястэчка апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Шчучынскай гміне Лідскага павета Навагрудскага ваяводства.

У гэты час існавалі аднайменныя вёска (7 двароў) і фальварак (16 будынкаў). У 1930 годзе адкрылася пачатковая польская школа і шавецкае вучылішча для дзяўчат, у 1932 годзе — цагельны завод. Апошнімі ўладарамі Ішчалны да 1939 года былі шляхціцы Ласковічы. Пан Ласковіч на старым месцы збудаваў новы палац у класічным стылі, заклаў парк. Вакол палаца было шмат гаспадарчых пабудоў: вінакурня, млыны, дзве карчмы. Да нашага часу захаваліся толькі некалькі гаспадарчых пабудоў, ад палаца засталіся толькі руіны.

У 1939 годзе Ішчална ўвайшла ў БССР, з 12 кастрычніка 1940 года ў складзе Гардзеевіцкага сельсавета Жалудоцкага раёна (з 17 красавіка 1962 года ў Шчучынскім раёне). Статус паселішча панізілі да вёскі. Станам на 1940 год існавалі фальварак (18 дамоў) і колішні маёнтак (28 пабудоў). У 1965 годзе вёска перададзена са скасаванага Вялікабаярскага сельсавета ў Шчучынскі сельсавет^[3], у 1965—1966 гадах — у складзе Шчучынскага сельсавета^[4], з 1966 года вёска ў Мажэйкаўскім сельсавеце. На 1995 год у вёсцы было 38 двароў, на 1 студзеня 2001 года — 76.

• XIX стагоддзе: 1863 — 38 чал.; 1866 — 319 чал.^[5]; 1897 — 118 чал.^[6]
• XX стагоддзе: 1921 — 60 чал. у вёсцы Ішчална і 140 чал. у фальварку Ішчална; 1939 — 423 чал.; 1940 — 65 чал. у фальварку Ішчална і 87 чал. у колішнім маёнтку Ішчална; 1995 — 90 чал.
• XXI стагоддзе: 1 студзеня 2001 — 76 чал.^[7]

• Касцёл Найсвяцейшай Тройцы (1758). З паўднёвага боку Траецкага касцёла знаходзіцца сонечны гадзіннік.
• Ішчальнянскі парк закладзены ў 19 ст. Спалучаў пейзажны і рэгулярны стылі. Пейзажны парк займаў жывапісную ўзгорыстую тэрыторыю. У аснову кампазіцыі быў пакладзевы прынцып далёкіх перспектыў; уздоўж паўднёвай мяжы парку размяшчаліся вадаёмы. 3 паўночнага боку перад сядзібным домам (не збярогся) разбіты рэгулярны парк — 4 прамавугольныя тэрасы (80X30—35 м), акружаныя лінейнымі пасадкамі ліпы. Да парку далучаўся сад. Пераважаюць мясцовыя пароды дрэў — 12 відаў экзотаў, у т. л. ліпа гібрыдная, гардавіна, каштан горкі, бэз венгерскі, карагана, глог аднаслупковы (дае самасеў), парасткавыя экземпляры таполі шэрай, вялікая курціва птушанца сірыйскага і інш. Парк збярогся часткова, асталіся сажалкі, тэрасы.

• 
  Касцёл Найсвяцейшай Тройцы
• 
  Касцёл. Сонечны гадзіннік
• 
  Плябанія
• 
  Ля касцёла

• Сядзібна-паркавы комплекс Ласковічаў (XVIII ст.)
• Могілкавая капліца. Тут былі пахаваныя Аляксандра з Алендскіх^[d], жонка Роха Брахоцкага (1819-68), Аліна з Мінейкаў^[d] Брахоцкая (памерла ў 1911 г. ва ўзросце 76 гадоў), Катажына з Балінскіх Брахоцкая (памерла ў 1929 г. ва ўзросце 63 гадоў), Уладзіслава, жонка Аляксандра Брахоцкага (1857 — 22.02.1932 у М. Мажэйкаве), Сафія з граф. Маглоў (Mohlow) Брахоцкая (памерла 3 чэрвеня 1903 г. ва ўзросце 42 гадоў). Капліца была разбурана, а цынкавыя труны разбітыя^[8].

• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Шчучынскага раёна. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2001.— 592 с.: іл. ISBN 985-11-0218-0.
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 3: Гімназіі — Кадэнцыя / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1996. — 527 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0041-2.
• Круцікаў У., Лаўрэш Л. Гісторыя парафіі ў Ішчалне // «Наша Слова» № 22 (708), 15 чэрвеня 2005 г.
• Федарук А. Т Ішчальнянскі парк // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 2. Гатня — Катынь / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 522 с. — 10 000 экз.
• Iszczołna // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom III: Haag — Kępy (польск.). — Warszawa, 1882. S. 307—308.
• Лаўрэш Лявон, Круцікаў Уладзімір, Пастухоў Віктар. Сонечны гадзіньнік у в. Ішчална // Cпадчына. 2000. №2. С. 139—141. // на pawet.net
• Лаўрэш Леанід. Страчаная цывілізацыя. Гістарычныя хронікі: Маёнтак Ішчална // Новы замак. 2022. Выпуск 10. С. 179—200. // на pawet.net
• Лясковіч Караль. Красовы двор і яго суседзі. (Пераклад і каментаванне Леаніда Лаўрэша) // Лідскі Летапісец. 2021. № 3—4(95—96). С. 85—104.; 2022. № 1—2(97—99). С. 43—84.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ішчална
• Жыгамонт, Юры. Адзіны ў Беларусі сонечны гадзіннік знаходзіцца ў вёсцы Ішчална (нявызн.)(недаступная спасылка). Новыя падарожжы дылетанта. Тэлекампанія «Сталічнае тэлебачанне» (11 верасня 2010). Архівавана з першакрыніцы 1 кастрычніка 2010. Праверана 5 студзеня 2013.
• «Радзіма майго духу»