Аляксандр Усеваладавіч (князь пскоўскі)

Аляксандр Усеваладавіч
Князь Аляксандр Усеваладавіч вядзе пскавічоў у паход супраць немцаў (мініяцюра Ліцавога зводу, 1560-я).
Нараджэнне	не пазней за 1327
Смерць	не раней за 1367
Род	Расціславічы Смаленскія
Бацька	Усевалад Глебавіч[d]

Аляксандр Усеваладавіч (пачатак XIV ст. — пасля 1367) — князь пскоўскі (зг. 1341). Імаверны продак маскоўскага баярскага роду Усевалажых^[ru].

Князь Аляксандр Усеваладавіч згаданы летапісамі толькі двойчы. У 1341 годзе як пскоўскі князь, незадаволены заключэннем саюза паміж пскавічамі і Вялікім Княствам Літоўскім, ён пакінуў княжанне і ад’ехаў да Ноўгарада^[1]. Згаданы ў Ноўгарадзе пад 1367 годам^[2].^[3]

Пра службу Аляксандра Усеваладавіча вялікім князям маскоўскім няма звестак.^[3]

Летапісы нічога не кажуць пра паходжанне пскоўскага князя Аляксандра Усеваладавіча. Даследчыкі ў асноўным згодны, што князь Аляксандр імаверна паходзіць з роду смаленскіх князёў Расціславічаў, але іх версіі разыходзяцца наконт больш пэўнага сваяцтва.

Першым вызначыць пэўнае сваяцтва спрабаваў даследчык маскоўскай арыстакратыі Сцяпан Весялоўскі ў межах даследавання генеалогіі Усевалажых^[ru]. Весялоўскі называў Аляксандра Усеваладавіча «Аляксандрам Глебавічам», сынам бранскага князя Глеба Святаславіча^[4], адначасова атаясняў яго з Аляксандрам Усевалажым, родапачынальнікам Усевалажых. Версію Весялоўскага прыняў і іншы даследчык роду — Аляксандр Зімін^[5].

На думку Весялоўскага, Аляксандр Усеваладавіч пакінуў свае радавыя ўладанні ў 1360-я гады «як многія іншыя смаленскія князі» з прычыны экспансіі Вялікага Княства Літоўскага^[6]. Аднак, паводле саміх летапісаў ён быў пскоўскім князем значна раней, да 1341 года. Тым часам, наўгародскае і пскоўскае служэбныя княжанні былі фактычна спадчыннымі для смаленскіх Расціславічаў у дадатак да ўдзелаў, якія яны мелі ў Смаленскай зямлі.

Пазней, Андрэй Кузьмін адзначыў, што пскоўкі князь Аляксандр Усеваладавіч ні адной крыніцай не названы «Глебавічам» і прапанаваў іншую гіпотэзу паходжання Усевалажых^[7][8], даследчык таксама атаясняе князя Аляксандра з Аляксандрам Усевалажым, але лічыць яго ўнукам смаленскага князя Глеба Расціславіча. Як заўважае Кузьмін, у сінодзіку Успенскага сабора Маскоўскага Крамля згаданы шэраг бранскіх князёў канца XIII — пачатку XIV ст., сярод іх названы князь Усевалад Глебавіч, які, на думку даследчыка, мог быць сынам смаленскага князя Глеба Расціславіча і бацькам пскоўскага князя Аляксандра Усеваладавіча^[3].

Гіпотэзу Кузьміна крытыкаваў Дзмітрый Аляксандраў^[9], які аддаваў перавагу версіі Весялоўскага. У адказ Кузьмін адзначаў, што высновы Аляксандрава не пацверджаны ніякімі крыніцамі^[10]. Шэраг гісторыкаў добра прынялі гіпотэзу Кузьміна^[11].

Таксама Кузьмін адзначае, што ў сінодзіку Успенскага сабора Маскоўскага Крамля сярод баяр 2-й паловы XIV ст. згадана імя Аляксандра Усеваладавіча, але без княжацкага тытулу, таксама няма звестак пра баярства Аляксандра Усевалажа, таму не выключана, што гэта ўсё ж розныя асобы.^[3]

Маскоўскія радаслоўцы называюць у Аляксандра Усевалажа трох сыноў^[3]:

• Дзмітрый (пам. да 1406) — маскоўскі баярын, першы ваявода перадавога палка у паходзе на Кулікова поле, намеснік у Ніжнім Ноўгарадзе (1392—1393), бацька вядомага баярына вялікіх князёў Васіля Дзмітрыевіча і Васіля Цёмнага, «намесніка вялікага маскоўскага» Івана Усевалажа.
• Іван (пам. пасля 1392) — родапачынальнік Забалоцкіх
• Уладзімір (паводле Кузьміна, пазнейшая ўстаўка ў генеалогію Усевалажых) — другі ваявода перадавога палка ў Кулікоўскай бітве.

• Александров Д. Н. Источниковедение и историография Средневековой Руси. Вып. 1. — М., 1999.
• Веселовский С. Б. Исследования по истории класса служилых землевладельцев. — М.: Наука, 1969. — 584 с. — 4 500 экз.
• Зимин А. А. Формирование боярской аристократии в России во второй половине XV — первой трети XVI в.. — М.: Наука, 1988. — 350 с. — 16 000 экз. — ISBN 5-02-009407-2.
• Кузьмин А. В. К истории формирования московского боярства XIV – начала XV века: «Родъ Всеволож Заболоцкихъ» // Вестник Литературного института имени А. М. Горького. — М.: 1999.
• Кузьмин А. В. Начало рода Всеволожей // История московского боярства XIV-XVII вв.: тезисы докладов и выступлений научной конференции / сост. Аверьянов К. А.. — М.: 1997.
• Кузьмин А. В. Фамилии, потерявшие княжеский титул в XIV — 1-й трети XV в. (Ч. 1: Всеволож Заболоцкие, Волынские, Липятины) // Герменевтика древнерусской литературы. Выпуск 11. — М.: Языки славянской культуры; Прогресс-традиция, 2004. — С. 701—783. — ISBN 5-9551-0030-X.
• Родословная книга Князей и Дворян российских и выезжих (Бархатная книга). — М.: Университетская Типография у Н. Новикова, 1787.
• Шокарев С. Ю. К проблеме исследования родословной потомков смоленских князей // Русский родословец : Альманах. Вып. 3. — М.: Территория, 2001.