Галшка Гулевічаўна

Галшка Гулевічаўна
укр.: Єлизавета Василівна Гулевич польск.: Halszka (Halżbieta) Hulewicz)
Дата нараджэння	1575 ці 1577
Месца нараджэння	Затурці, Q9270447?, Уладзімірскі павет[d], Валынская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	1642
Месца смерці	Луцк, Валынскае ваяводства, Рэч Паспалітая
Месца пахавання	Луцк
Бацька	Васіль Гулевіч[d]
Муж	Крыштаф Пацей[d] і Стэфан Лозка[d]
Дзеці	Кацярына з Пацеяў[d] і Міхаіл Лозка[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Лізавета (таксама Галшка, Гальшка, Гельжбета ад польск.: Halszka, Halżbieta) Васільеўна Гулевіч, вядомая як Галшка Гулевічаўна (нар. каля 1575 або 1577—1642, Луцк, Валынь) — прадстаўніца старадаўняга ўкраінскага шляхецкага роду Гулевічаў^{[k 1]}, мецэнатка, фундатар Кіеўскага брацкага Богаяўленскага манастыра і Кіева-брацкай школы, ад якой вядзе гісторыю Кіева-Магілянская акадэмія. Завяшчала таксама грошы Луцкаму братэрству. Клапацілася аб развіцці духоўнасці і асветы. Праваслаўная святая.

Паходзіла з уплывовага шляхецкага роду Гулевічаў, вядомага з XV стагоддзя, прадстаўнікі якога займалі розныя пасады на Валыні і іншых землях Рэчы Паспалітай, дасягалі высокіх царкоўных пасад, валодалі населенымі пунктамі. Верагодна паходзілі з Галіцыі^[1].

Дзед Галшкі Гулевічаўны, Фёдар (Феадосій) Гулевіч, быў валынскім зямянінам, пазней пасвечаны ў праваслаўнага Луцкага і Астрожскага біскупа^[1], меў пяць сыноў. Бацька Галшкі Васіль Гулевіч-Затурэцкі быў уладзімірскім падстарастам і валынскім войскім. Ад трох яго жонак, акрамя дачкі Галшкі, у яго былі сыны Андрэй, Міхаіл, Васіль і Бенедыкт, дочкі Марыя і Ганна. Галшка нарадзілася, верагодна, у яго вёсцы Затурці на Валыні ў 70-х гадах XVI стагоддзя^[2][3][4].

У 1594 годзе Галшка выйшла замуж за Крыштафа Пацея, сына Іпація Пацея — Бэрэстэцкага земскага суддзі (1580—1588) і кашталяна (1588—1593), праваслаўнага епіскапа Уладзімірскага і Берасцейскага (з 1593), аднаго з галоўных ініцыятараў Берасцейскай уніі, пасля уніяцкага мітрапаліта Кіеўскага і Галіцкага. Пасля ранняй смерці мужа Галшка Гулевічаўна выхоўвала дачку Кацярыну, у 1615 годзе аддала яе замуж за аршанскага харунжага Мікалая Млечка^[2].

У 1601 ці 1602 годзе выйшла замуж другі раз за Стэфана Лозка, мазырскага маршалка. Галшцы на той момант было каля 30 гадоў, Стэфану — 60. Муж і жонка мелі сына Міхаіла, жылі ў сямейнай сядзібе ў Кіеве на Падоле, недалёка ад гарадской ратушы^[2].

У канцы XVI — пачатку XVII стагоддзяў на ўкраінскіх землях узнікаюць друкарні і школы. У іх падтрымку разгортваецца дабрачыннасць, да якой, як лічыцца, далучылася і Галшка^[5][6].

14 кастрычніка 1615 склала і падпісала дароўную (фундуш), якая 15 кастрычніка была ўнесена ў кіеўскія гродскія кнігі. Такім чынам дароўная ўступіла ў юрыдычную сілу. У дароўнай яна адпісала свой дом з землямі ў Кіеве для заснавання новага манастыра, шпіталя і школы для дзяцей усіх саслоўяў. У дароўнай адзначалася:

Я, Галшка Гулевічаўна, жонка Яго Міласці пана Стэфана Лозкі, маршалка Мазырскага, са згоды Яго Міласці на ўсё наступнае, будучы здаровым целам і духам, ясна добраахвотна ўсведамляю ў гэтым сваім добраахвотным лісце, што я, пастаянна жывучы ў старажытнай святой праваслаўнай веры Усходняй Царквы і палаючы пабожнай руплівасцю да яе, з любові і дабрыні да братоў маіх - рускага народа і дзеля выратавання душы яе з даўніх часоў намерылася чыніць дабро Царкве Божай... у паветах Кіеўскім, Валынскім і Брацлаўскім духоўна-свецкім дзяржавам: манахі, святары і дыяканы манаскага і свецкага сану, прамяністыя князі, знатныя паны, дваранства і ўсе іншыя чыны і статусы рускага народа...

Як і належыць, у дароўнай паказваліся межы дараванага маёнтка, размешчанага недалёка ад Кантрактовай плошчы. У дароўнай Галшка агаворвала прызначэнне ўкладу:

Усё пасеяна — у стаўрапійскі манастыр паспалітага жыцця ў чыне Васіля Вялікага, а таксама ў школу для дзяцей, як шляхецкіх, так і мяшчанскіх, і ў любы іншы лад жыцця пабожнага, які б <...> служаць для выхавання і навучання ветлівых дзяцей хрысціянскіх людзей, а разам з тым і карчмы вандроўнага духавенства <...> каб і манастыр, і школа, і ўвесь чын кіраваліся законам усходняй царквы грэчаскага абраду.

Дзякуючы ахвяраванню Галшкі Гулевічаўны ініцыятары Кіеўскага братэрства атрымалі сядзібу з зямлёй у Ніжнім Кіеве, то бок на Падоле, для заснавання манастыра і школы. Развіццём манастыра займаўся Пячэрскі манах, заснавальнік шэрагу манастыроў на ўкраінскіх землях Ісая Капінскі, імя якога згадвае Галшка ў сваёй дароўнай. Школа магла размясціцца ў доме Галшкі Гулевічаўны і Стэфана Лозкі, аднак у самой дароўнай аб будынку на «двары з пляцам» не згадана. Ахвяраваннем сваёй сядзібы Галшка Гулевічаўна зрабіла магчымым адкрыццё Кіева-брацкай школы, якой пасля рэформы Пятра Магілы давялося адыграць важную ролю ў гісторыі ўкраінскай адукацыі і культуры^[2].

Арыгінал дароўнага дакумента гісторыкам невядомы, гэтак жа не выяўленыя копіі Галшкінай дароўнай XVII стагоддзя. Самы старажытны дакумент — гэта рукапісная копія з капіарыя Кіева-брацкага манастыра другой паловы XVIII стагоддзя, якая захоўваецца ў Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве. Яго ў 1774 годзе Кіеўскі мітрапаліт Гаўрыіл перадаў Свяцейшаму сіноду разам з копіямі іншых дакументаў, якія захоўваліся ў Кіева-Магілянскай акадэміі. З гэтых копій кіеўскі мітрапаліт Яўген склаў зборнік, які захоўваўся да пачатку XX стагоддзя ў бібліятэцы Кіеўскай духоўнай акадэміі. Спіс з дароўнай упершыню быў апублікаваны ў 1846 годзе. Пазней ён неаднаразова перадрукоўваўся і аналізаваўся гісторыкамі (напрыклад, у працах Віктара Аскочанскага^[7], Сцяпана Голубева^[8], Мікалая Мухіна^[9], Фёдара Цітова^[10].

Даследчык Максім Яраменка^[uk] адзначыў, што да сярэдзіны XVIII стагоддзя заснаванне акадэміі звязвалі не з ёй, а з мітрапалітам Пятром Магілай і гетманам Пятром Сагайдачным. Пра Галшку ўпершыню «узгадалі» у сярэдзіне 1760-х гадоў, калі прафесары акадэміі сутыкнуліся з праблемай — імкненнем казацкай старшынскай эліты кардынальна рэфармаваць акадэмію, ператварыўшы яе ва ўніверсітэт. Сваё ўмяшанне ў справы ўстановы, якая знаходзілася ў царкоўнай юрысдыкцыі, казакі тлумачылі тым, што яе заснаваў Сагайдачны. Гэта прымусіла магілянцаў звярнуцца да больш глыбокіх пошукаў сваіх каранёў, адным з вынікаў гэтага і стала з’яўленне ў гісторыі Кіеўскай акадэміі фігуры Галшкі, як заснавальніцы школы. Гісторыя з дароўнай магла дапамагчы даказаць, што акадэмія была заснавана не гетманам, што яе заснавальнікамі былі не казакі, а высакародная дама. Яраменка таксама звярнуў увагу на тое, што няма ніякіх доказаў, акрамя запэўнівання прафесараў, што арыгінальная дароўная фігуравала ў нейкіх справах, якія патрабавалі прыцягнення дакументаў акадэміі і брацкага манастыра^[11].

Пасля смерці другога мужа, у 1618 годзе, Галшка Гулевічаўна стала апякункай свайго сына. Міхаіл стаў уладальнікам бацькоўскага Рожава пасля 1628 года^[12]. Пакінуўшы ўсе маёнткі свайму сыну, Галшка Гулевічаўна вярнулася ў Луцк, дзе прайшлі апошнія гады яе жыцця. Захаваліся дакументы аб судова-зямельных справах Галшкі, аб маёнтках, пра тое, што сын Міхаіл перайшоў у каталіцтва. У Луцку Галшка Гулевічаўна актыўна ўдзельнічала ў жыцці Луцкага Крыжа-Узвіжанскага братэрства, а ў 1641 годзе — незадоўга да смерці — склала завяшчанне, у якім завяшчала амаль усе свае сродкі і тыя, што ёй запазычылі, на патрэбы Луцкага брацкага манастыра і яго царквы^[13].

Галшка Гулевічаўна памерла ў 1642 годзе. Пахавана ў крыпце Луцкай брацкай Крыжаўзвіжанскай царквы^[2].

На думку даследчыцы Зоі Хіжняк, школа, якую фінансавала Галшка Гулевічаўна, магла размясціцца непасрэдна ў доме, які належаў Галшцы. Даследчыкі Юрый Ласіцкі і Ларыса Талочка лакалізуюць «Камяніцу» Галшкі Гулевічаўны на месцы Благавешчанскай царквы і кухарні брацкага манастыра, якія з наступнымі перабудовамі захаваліся да нашых дзён, размешчаны на Падоле на тэрыторыі Нацыянальнага ўніверсітэта «Кіева-Магілянскай акадэміі» па адрасе вуліца Рыгора Скаварады, 2^[14][15]. На думку даследчыкаў, дом з’яўляецца тыповым узорам украінскай архітэктуры XVI стагоддзя — домам «на дзве паловы». Будынак — цагляны, атынкаваны, са скляпеністым склепам, прамавугольны ў плане. Аднак археалагічнае вывучэнне «кухні» не выявіла будаўнічых матэрыялаў, старэйшых за XVI—XVII стагоддзі, яго падмурак і сцены выкладзеныя з аднолькавай чырвонай цэглы^[16].

• Адзін з юнацкіх пластунскіх куранёў станіцы Трускавец названы імем Галшкі Гулевічаўны^[17].
• 1992 год — усталяваны барэльеф Галшкі Гулевічаўны на фасадзе Стараакадэмічнага корпуса Кіева-Магілянскай акадэміі^[18].
• Пасля смерці Галшкі Гулевічаўны не засталося ніводнага яе жывапіснага або графічнага партрэта. Па ініцыятыве мужа і жонкі Наталлі і Івана Даніленка са Злучаных Штатаў Амерыкі ў 1997 годзе ў Нацыянальным універсітэце «Кіева-Магілянская акадэмія» быў праведзены конкурс на стварэнне ўяўнага партрэта Галшкі Гулевічаўны, удзельнікі якога прадставілі свае творы на выставе «Вобраз жанчыны — вобраз нацыі». У конкурсе прынялі ўдзел каля 30 мастакоў, сярод якіх прафесійныя майстры і студэнты Кіева-Магілянскай акадэміі^[19].
• 1999 год — уведзеная ў абарачэнне марка «Галшка Гулевічаўна» з серыі «Слаўныя жанчыны Украіны» аўтарства Аляксея Штанко^[uk][20] .
• 2001 год — па ініцыятыве Саюза украінак^[uk] на сцяне Крыжаўзвіжанскай царквы ў Луцку ўсталяваная мемарыяльную дошку ў гонар Галшкі Гулевічаўны^[21].
• 2007 год — старажытную Армянскую вуліцу Луцка перайменавалі ў гонар Галшкі^[22].
• 2015 год — Нацыянальным банкам Украіны ўведзена ў зварот манета наміналам 2 грыўны, прысвечаная Галшцы Гулевічаўне^[23]
• 2015 год — быў уведзены ў зварот паштовы блок «Нацыянальны ўніверсітэт „Кіева-Магілянская акадэмія“. 400 гадоў», выраблены Укрпоштай. На марцы намаляваная Галшка Гулевічаўна ў коле спудзеяў Кіева-Магілянскай акадэміі, а таксама іншых дзеячаў акадэміі. Аўтар — Мікалай Качубей^[24].
• 15 кастрычніка, дзень падпісання дароўнай, з’яўляецца акадэмічным святам Нацыянальнага ўніверсітэта «Кіева-Магілянскай акадэміі» — Днём акадэміі. Ад гэтай падзеі ўніверсітэт вядзе сваю храналогію^[25][26].

22 лістапада 2021 года Галшка Гулевічаўна была кананізавана як святая, Святы Сінод Праваслаўнай Царквы Украіны падаў блаславенне на мясцовае шанаванне Галшкі ў епархіях на тэрыторыі гістарычнай Валыні і ў Кіеве^[27]. 3 лютага 2022 Праваслаўная Царква Украіны здзейсніла прылічэнне Галшкі Гулевічаўны да ліку святых як святой праведнай Лізаветы Гулевіч. Днём святкавання ўстаноўлена 18 верасня (5 верасня па старым стылі)^[28]. Член Сінадальнай камісіі па пытаннях кананізацыі святых, протаіерэй Віталь Клос, назваў Галшку прыкладам рэўнасці вызнання праваслаўнай веры, следствам чаго з’яўляецца яе мецэнацтва^[29].

• У 1930-х гадах Зінаіда Тулуб прыступіла да напісання гістарычнага рамана «Людаловы», які выходзіў таксама ў скарочанай версіі пад назвай «Сагайдачны». Галшка і яе сын з’яўляюцца героямі першага тома рамана^[30].
• 1968 год — выйшла кніга Сяргея Плачынды «Неапалімая купіна», дзе таксама па-мастацку асэнсоўваецца фігура Галшкі Гулевічаўны.
• 1992 год — выйшаў раман украінскай пісьменніцы Аляксандры Багданавай «Каханая патрыярха», дзе Галшка з’яўляецца лірычнай гераіняй^[31].

1. ↑ Не блытаць з Ганнай Гулевічаўнай, пляменніцай Галшкі, якая была замужам за братам Сцяпана Лозкі і таксама жыла на Кіеўшчыне.

• Аскоченскій В. И. Кіевъ с древнѣйшимї его училищемъ Академіею (руск.). — Кіевъ: Въ Университетской типографіи, 1856. — Т. 1. — 566 с.
• Голубевъ С. Т. К биографии Елизаветы Васильевны Гулевичивны(руск.) // Труды Киевской духовной академии. — 1886. — С. 233–254.
• Ільченко О. Біля витоків благодійності: діяльність Галшки Острозької і Галшки Гулевичівни в розбудові освітньої галузі України(укр.) // Педагогічні науки. — 2010. — № 2. — С. 130—138. — ISSN 2312-5993.
• Літвін, Генрик. З народу Руського. Шляхта Київщини, Волині та Брацлавщини (1569—1648) (укр.) / Переклад з польської Лесі Лисенко. — Київ: Дух і Літера, 2016. — С. 616. — ISBN 978-966-378-430-4.
• Лозко Г. С. Галшка. Лозки та Гулевичі в XV – XVII ст. : Історичний нарис (укр.). — Тернопіль: Мандрівець, 2015. — 14 с.
• Лосицкий Ю. Г., Толочко Л. Памятник каменного зодчества // Строительство и архитектура. — 1982. — № 1. — С. 25.
• Лосицкий Ю. Г., Толочко Л. Поварня Братського монастиря : питання атрибуції(укр.) // Пам'ятки України: історія та культура. — 2014. — № 197. — С. 50—57. — ISSN 0131-2685.
• Метліцька, Людмила Постаті: Галшка Гулевичівна(укр.) // Гетьман. — 2008. — № 1 (18).
• Мухинъ Н. Ф. Кієво-братскій училищный монастырь: историческій очеркь (писано на Евгеніе-Румянцевскую премію) (руск.). — Кіевъ: Типографія Г.Т. Корчакь-Новицкаго, 1893. — 410 с.
• Осока Сергій Олександрович Галшка Гулевичівна: до меценатства – через боротьбу(укр.) // Повага. — 2016.
• Попельницька Олена Олексіївна. Історична топографія київського Подолу XVII – початку XIX ст. (укр.). — Київ: Стилос, 2003. — 304 с. — ISBN 966-8518-03-9.
• Тесленко Ігор Анатолійович. Гулевичі // Енциклопедія історії України (укр.) / Главный редактор В. А. Смолій. — Київ: Наукова думка, 2004. — Т. 2. — С. 249—250. — 518 с. — ISBN 966-00-0425-7.
• Тітов Ф. І. Стара вища освіта в Київській Україні 16-поч.19 в (укр.). — Київ: Друкарня Української академії наук, 1924. — 433 с.
• Щербак Віталій Олексійович. Гулевичівна Єлизавета (Галшка) Василівна // Енциклопедія історії України (укр.) / Главный редактор В. А. Смолій. — Київ: Наукова думка, 2004. — Т. 2. — С. 250. — 518 с. — ISBN 966-00-0425-7.
• Яременко, Максим Пам’ять про Галшку Гулевичівну в Києво-Могилянській академії у XVIII столітті: пригадування чи вигадування?(укр.) // Київська Академія. — 2009. — № 7. — С. 18–44. — ISSN 1995-025X.
• Гулевичівна Галшка (Єлизавета) Василівна // Києво-Могилянська академія в іменах. XVII—XVIII ст. (укр.) / відп. ред. В. С. Брюховецький, упоряд. З. І. Хижняк. — Київ: Видавничій дім «КМ Академія», 2001. — 367 с. — ISBN 966-518-132-7.

•  Фільм з циклу «Історія без купюр» каналу «Нова Волинь» про Галшку Гулевичівну, 2016 рік
•  Відеоролик про Галшку Гулевичівну з серії «Імена Луцька: маленькі спогади з великої історії». 2017 рік