Орша

Горад Орша Сцяг Герб Краіна Беларусь Вобласць Віцебская Раён Аршанскі Каардынаты 54°30′42″ пн. ш. 30°25′31″ у. д.HGЯO Заснаваны 1067 Першая згадка 1067 Плошча 38,90[1] км² Вышыня цэнтра 192 ± 1 м Водныя аб’екты Дняпро Насельніцтва ▼101 662 чал. (1 студзеня 2025)[2] Шчыльнасць 2 980 чал./км² Нацыянальны склад беларусы — 86,96 %, рускія — 8,47 %, іншыя — 4,57 %[3] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 216 Паштовыя індэксы 211030 Аўтамабільны код 2 СААТА 2236501000 Афіцыйны сайт orsha.vitebsk-region.gov.by Орша на карце Беларусі ±

Орша на Вікісховішчы

О́рша^[4] (трансліт.: Orša; руск.: Орша) — горад у Віцебскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Аршанскага раёна, на Дняпры пры ўпадзенні ў яго ракі Аршыцы. За 93 км ад Віцебска. Вузел чыгунак (лініі на Мінск, Магілёў, Крычаў, Смаленск, Віцебск, Лепель) і аўтамабільных дарог. Насельніцтва 115 938 чал. (2017)^[5].

На думку географа В. Жучкевіча, тапонім Орша паходзіць ад ракі Ршы (Ръша, цяперашняй Аршыцы), гэты гідронім аднесці да групы даволі частых цяпер Ржы, Ржаўкі, Ржачы, Ржанкі^[6]. Таксама ёсць версіі пра балцкае (ад наймення ляшчыны) або фіна-ўгорскае (вада, якая бяжыць у рэчышчы — рака) паходжанне^[7]. Да нашага часу адбылася натуральная трансфармацыя пачатковага Рша праз форму Арша́ і перанос націску на першы склад, а таксама афармленне ў мясцовых гаворках і альтэрнатыўнай норме беларускай мовы варыянту прыстаўным зычным в — Ворша^[8]. У акадэмічным правапісе прыстаўны в не пішацца, бо паходжанне тапоніма няпэўнае^[9].

Дзядзінец старажытнай Оршы (плошча 0,57 га) размяшчаецца каля сутокаў рэк Аршыцы і Дняпра, дзе археолагі выявілі паселішчы бронзавага і жалезнага вякоў^[10].

На думку Аляксандра Шынкевіча, Орша магла ўзнікнуць як адзін з пагранічных фарпостаў Полацкай зямлі на ўсходзе, імаверна, каля 1021 года, калі кіеўскі князь Яраслаў саступіў полацкаму князю Брачыславу гарады Віцебск і Усвяты^[11]. Але ні з якіх крыніц гэта не вынікае і археалагічнымі даследаваннямі не пацвярджаецца.

Часта лічаць, што ўпершыню Орша згадана ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 1067 годам як Ръша, каля якой 10 ліпеня схоплены полацкі князь Усяслаў, які пераплыў з сынамі на чаўне Дняпро для перамоў з кіеўскімі князямі і быў узяты ў палон. Але па будове летапіснага сказу імаверней, што мелася на ўвазе рака Аршыца. Паводле археалагічных даследаванняў на месцы горада тады было толькі невялікае вясковае паселішча, яно імаверна абслугоўвала шлях з вараг у грэкі. Імаверна, горад пабудаваны ў 1101—1116 гадах менскім князем Глебам Усяславічам^[12].

Пасля захопу ў 1116 годзе Оршы ў князя Глеба, на думку некаторых даследчыкаў, горад аказаўся ў складзе Смаленскага княства^[13].

З пачатку княжання ў Віцебску Альгерда (1320 год) Орша ў складзе Віцебскага княства далучана да Вялікага Княства Літоўскага^[14] як цэнтр намесніцтва ў Віцебскім княстве. У першай палове XIV ст. у сувязі з прыгранічным размяшчэннем горада вялікім князем Альгердам вакол горада былі ўзведзены абарончыя ўмацаванні, а ў 1398—1407 гадах ужо па загадзе Вітаўта на месцы гарадзішча быў пабудаваны мураваны замак^[14]. Аршанская харугва брала ўдзел у Грунвальдскай бітве (15.7.1410). З дакументаў XV ст. вядома, што ў месце дзейнічала мытня.

У 1505 годзе левым беразе Дняпра насупраць замка ўзведзена драўляная царква Святога Ільі — самая ранняя культавая пабудова з вядомых на тэрыторыі Оршы^[15]. Паводле падання яна была пабудавана пасля пажару на месцы папярэдняга аднайменнага драўлянага храма 1460 г., узведзенага па загадзе вялікага князя літоўскага і караля польскага Казіміра IV^[16]. Вакол царквы развілася слабада, якая ад яе атрымала назву Ільінскай^[15].

У першай палове XVI ст. Орша неаднаразова была занята маскоўскімі войскамі^[14]. У час вайны Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім (1512—1522) непадалёк ад Оршы 8 верасня 1514 года адбылася адна з найбуйнейшых бітваў пачатку XVI ст. на тэрыторыі Еўропы, у выніку якой абаронцы Вялікага Княства Літоўскага перамаглі колькасна большае войска маскоўскіх захопнікаў. Пра гэту перамогу ў 1520—1530-я гады невядомы мастак напісаў першую ва Усходняй Еўропе батальную карціну (захоўваецца ў Нацыянальным музеі Польшчы).

З 1560-х гадоў горад стаў цэнтрам Аршанскага павета Віцебскага ваяводства. У 1555 годзе вядомы палітычны і рэлігійны дзеяч Мікалай Радзівіл «Чорны» заснаваў у Оршы першы на тэрыторыі сучаснай Беларусі пратэстанцкі кальвінскі збор^[14]. Горад меў гандлёвыя сувязі з Расіяй, Польшчай, Прыбалтыкай, Украінай, быў транзітным цэнтрам, важным пунктам вялікага гандлёвага шляху з Расіі ў Польшчу i Прыбалтыку^[14], які праходзіў па тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага з усходу на захад.

У 1558 годзе картограф Мацей Струбіч надрукаваў карту «Апісанне Вялікага Княства Літоўскага, Лівоніі і Масковіі», на якой упершыню значылася Орша. У наступным 1559 годзе горад атрымаў частковае самакіраванне (абраны войт і 6 памочнікаў), а ў 1577 годзе аршанцы дамагліся права збудаваць гасціны двор і васкабойню, а прыбыткі ад іх пускаць на «потребы местские». У 1573 годзе ў Оршы з’явіліся езуіты. З 1592 года існавала праваслаўнае брацтва^[14], зацверджанае вялікім князем Жыгімонтам Вазам.

23 лістапада 1593 года кароль і вялікі князь Жыгімонт Ваза надаў Оршы грамату аб гарадскім органе самакіравання, а 13 снежня 1620 года горад атрымаў Магдэбургскае права, пячатку і герб «у блакітным полі залаты паўмесяц, паміж рагамі якога сярэбраны крыж»^[14][17] (гэты герб мае афіцыйны статус і ў наш час). У 1616 годзе пры дапамозе Льва Сапегі езуіты адкрылі тут свой калегіум^[14].

3 мая 1621 года аршанцы зацвердзілі ўласны гарадскі статут, выпрацаваны на аснове магдэбургскае права^[14]. Атрымаўшы Магдэбургскае права, гараджане пабудавалі гандлёвыя рады і ратушу з вежай, гадзіннікам і вялікім звонам, у якой праходзілі пасяджэнні магістрата і суда. У 1649 годзе ў горадзе пры царкве Раства Багародзіцы пачала працаваць брацкая праваслаўная школа.

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскае войска зруйнавала Оршу. У 1661 годзе Вальны сойм вынес адмысловую пастанову аб наданні палёгак гораду ў сувязі з ваеннымі спусташэннямі, якія дзейнічалі да 1614 года^[14].

У 1623 годзе ў некаторай аддаленасці ад сярэдневяковай Оршы, у Куцеінскай слабадзе на сродкі магілёўскага праваслаўнага брацтва пабудаваны праваслаўны мужчынскі Богаяўленскі манастыр^[15]. У 1631 годзе заснаваны жаночы Куцеінскі Прачысценскі манастыр^[18]. У 1691 годзе пабудавана саборная царква Раства Багародзіцы. У XVII ст. заснаваны кляштары бернардзінцаў (1636), дамініканцаў (1649), францысканцаў (1680), базыльянак, у XVIII стагоддзі — трынітарыяў (1714), Пакроўскі базыльянскі манастыр (1758, 1774). Дзейнічалі кляштары місіянераў (1752), марыявітак (18 ст.), цэрквы Ушэсця (1757), Іаана Багаслова (1790) і інш^[14].

У XVII ст. Орша была адным з найбуйнейшых мастацкіх цэнтраў Беларусі, у горадзе існавалі 26 відаў рамёстваў. Тут працавалі разьбяры Іпаліт, Герасім i Арсеній, цесляры Восіп Андрэеў і Андрэй Фёдараў, гравёр Паісій, ювелір і чаканшчык Афанасій Воўчак, майстры-збройнікі і мастакі. З Оршы паходзяць рукапісныя помнікі беларускага пісьменства «Лісты» (1567—1587) Ф. С. Кміты-Чарнабыльскага, «Збор польскіх і рускіх вершаў» (канец XVII ст.), «Аршанскі кодэкс» (да 1693)^[14], у 1812 г. у Оршы знойдзена «Аршанскае Евангелле» (кан. 12 — пач. 13 ст.). У 1630—1655 гадах пры Куцеінскім Богаяўленскім манастыры дзейнічала друкарня асветніка Спірыдона Собаля, у якой выйшла больш за 20 кніг на кірыліцы. Наклад некаторых выданняў дасягаў 500 экзэмпляраў. Найбольш вядомыя кнігі: «Букварь», «Молитвослов», «Псалтырь».

• 
  Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі пры кляштары бернардзінцаў з карты XVIII ст.
• 
  Касцёл Святога Міхаіла Арханёла пры калегіуме езуітаў, 1835
• 
  Куцеінскі Богаяўленскі манастыр, другая палова XIX ст.
• 
  Куцеінскі Прачысценскі манастыр, XIX ст.

З 1740 года езуіцкі калегіум атрымаў статус вышэйшай навучальнай установы. Тут выкладалі філасофію, граматыку, паэтыку, рыторыку, логіку. Пры калегіуме працавала музычная бурса і школьны тэатр. Аршанскі калегіум езуітаў дзейнічаў да 1820 года.

У XVII—XVIII стагоддзях Орша мела аблічча манастырскага горада. Амаль палову яе зямель займалі кляштары і манастыры, частка з якіх знаходзілася па-за межамі горада. 11 кляштараў і манастыроў з велічнымі вежамі касцёлаў і бліскучымі купаламі цэркваў надавалі Оршы асабліва ўзнёслы выгляд. Двухпавярховыя камяніцы для жылля манахаў панавалі над драўлянымі аднапавярховымі дамамі аршанцаў. Для невялікага горада такое архітэктурнае спалучэнне было рэдкай адметнасцю.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе Орша ўвайшла ў склад Расійскай імперыі, дзе з’яўлялася цэнтрам Аршанскай правінцыі да 1775 года. У 1776 годзе расійскія ўлады пазбавілі горад Магдэбургскага права^[11]. У гэты час тут налічвалася 309 будынкаў. У 1778 годзе з’явіўся праект перапланіроўкі Оршы, які прадугледжваў рэгуляванне вулічнай сеткі, узбуйненне кварталаў, стварэнне непадалёк ад цэнтра новай плошчы з гасціным дваром і адміністрацыйнымі ўстановамі. 16 жніўня 1781 года гораду даравалі новы расійскі герб «верхняя частка гербу на залатым полі герб Расіі, ніжняя частка — на блакітным полі пяць стрэл». З 1802 года Орша стала цэнтрам Аршанскага павета Магілёўскай губерні. У 1812 годзе ў Оршы выявілі ўнікальны помнік пісьменнасці — «Аршанскае Евангелле», якое датуецца XII—XIII стагоддзямі.

У час вайны 1812 года французы занялі Оршу і пры адступленні спалілі яе. Гарадскім інтэндантам у час французскага панавання быў Анры Бейль^[19], пазней ужо вядомы як французскі пісьменнік Стэндаль. У часы вайны ў Оршы былі ўзведзены 2 масты цераз Дняпро. Новы план забудовы горада зацвердзілі толькі ў 1848 годзе.

28 жніўня 1863 года паводле прысуду расійскага ваеннага суда ў Оршы расстралялі Ігната Будзіловіча — кіраўніка паўстанцкага аддзела, які дзейнічаў у Аршанскім павеце ў часе нацыянальна-вызваленчага паўстання. Па задушэнні паўстання расійскія ўлады закрылі ўсе кляштары, а большасць касцёлаў перадалі Рускай праваслаўнай царкве для перабудовы пад цэрквы з мэтай русіфікацыі края.

У другой палове XIX ст. Орша — буйны чыгуначны вузел. У 1880 годзе ў Оршы працавала 5 навучальных устаноў, а ў пачатку XX ст. — ужо 9 (657 навучэнцаў). З 1881 года пачаўся рэгулярны пасажырскі рух ракой да Магілёва. У гэты час у Оршы было 815 драўляных і 22 мураваныя будынкі, 163 крам. У 1880—1881 гг. дзейнічала Аршанская пенькатрапальная мануфактура, у якой працавала 75 чалавек; у пачатку 1890 года ў горадзе працавала 15 прамысловых прадпрыемстваў (пенькатрапальнае, гарбарнае, крухмальнае, цагельнае, піваварнае і інш.), 9 навучальных устаноў (657 вучняў у 1894 годзе), бальніца, 6 лекараў, 2 аптэкі, 3 бібліятэкі, 2 кнігарні, друкарня. Адкрыліся новыя ўстановы: тэлеграфная станцыя (1869 год) і гарадская публічная бібліятэка (1899 год), з 1906 года — рэальнае вучылішча, з 1911 года — жаночая настаўніцкая семінарыя.

• 
  Куцеінскі манастыр Прачыстай Багародзіцы, XX ст.
• 
  Куцеінскі манастыр Прачыстай Багародзіцы, 1910
• 
  Касцёл Святой Тройцы пры кляштары трынітарыяў, XX ст.
• 
  Царква Раства Багародзіцы, XX ст.
• 
  Касцёл дамініканцаў, 1913
• 
  Кляштар францысканцаў, 1913
• 
  Царква Пакрова Багародзіцы пры манастыры базыльян, 1907
• 
  Царква Святых Апосталаў Пятра і Паўла, 1941
• 
  Касцёл Святога Антонія пры кляштары францысканцаў, 1940

У канцы XIX — пачатку XX стагоддзяў у Оршы апрацоўвалі лён і скуру, выраблялі крухмал, цэглу, піва, працавалі механічныя і жалезаліцейныя майстэрні. У месце вялася здабыча вапняку. Орша славілася вапнай так, што аршанцы доўгі час мелі мянушку «вапеннікі». На Дняпры працавала прыстань, якая мела вялікае значэнне ў жыцці горада. Праз прыстань праходзілі грузавыя і пасажырскія параходы (штогод каля 100 суднаў). Існавалі рэгулярныя кірункі руху да Магілёва.

У час рэвалюцыі 1905—1907 гг. на Аршаншчыне ў 1906 г. адбылася Аршанская канферэнцыя сялян, якая стала пэўным крокам у палітычнай барацьбе. З 1915 года выдавалася газета «Оршанский вестник».

• 
  Агульны выгляд горада з Дняпра, пач. XX ст.
• 
  Від на Задняпроўе. Прыстань і Ільінская царква, 1904
• 
  З боку Дняпра, XX ст.
• 
  З боку Аршыцы, 1900
• 
  Зааршынне, 1907
• 
  Зааршынне, XX ст.

У Першую сусветную вайну ў лютым — кастрычніку 1918 года Оршу займалі нямецкія войскі. У 1917—1920 гадах у горадзе дзейнічалі органы і арганізацыі розных палітычных сіл.

Ад 1 студзеня 1919 года горад у складзе Беларускай ССР^[20], а з 16 студзеня ў РСФСР. У 1924 годзе ў выніку ўзбуйнення БССР Орша вярнулася ў склад Беларусі, дзе стала цэнтрам раёна. У 1924—1930 гг. цэнтр Аршанскай акругі. З 1938 года ў Віцебскай вобласці.

• 
  Управа
• 
  Рэчка Аршыца
• 
  Параходная прыстань
• 
  Жаночая гімназія

У часы Вялікай Айчыннай вайны, 14 ліпеня 1941 года савецкая армія ўжыла каля Оршы новую зброю — устаноўку залпавага агню «Кацюша». Камандаваў батарэяй «Кацюш» капітан І. Флёраў. 16 ліпеня 1941 года Оршу занялі нямецкія войскі. У горадзе дзейнічала патрыятычнае падполле. Існавала група партызан-падпольшчыкаў на чале з Канстанцінам Заслонавым, якая дзейнічала ў аршанскім чыгуначным дэпо. Гэтая група зрабіла 93 падрывы цягнікоў за 3 месяцы 1942 года. У сакавіку таго ж года К. Заслонаў быў вымушаны схавацца ў лесе ад праследавання нямецкай акупацыйнай улады, аднак ён не спыніў сваёй дзейнасці; партызан загінуў 14 лістапада 1942 года. 27 чэрвеня 1944 года Оршу занялі войскі Трэцяга Беларускага фронту. За гады вайны акупанты знішчылі прамысловыя прадпрыемствы і больш 75 % жыллёвага фонду горада.

30 лістапада 1959 года ў гарадскую рысу ўключана вёска Гразівец Пішчалаўскага сельсавета^[21], 16 верасня 1966 года — вёска Пустынкі Першамайскага сельсавета^[22].

У 1950—1970-я гады савецкія ўлады знішчылі царкву Пакрова Багародзіцы і манастыр базыльян, царкву Раства Багародзіцы, францысканскі касцёл Святога Антонія, Куцеінскі манастыр Прачыстай Багародзіцы, іншыя помнікі сакральнай архітэктуры, амаль цалкам зруйнавалі гістарычную забудову XVII—XX стагоддзяў. На месцы старажытнага горада паўстала пустэча.

11 сакавіка 1971 года савецкія ўлады зацвердзілі новы савецкі герб Оршы, аўтарамі якога былі Гаранскі і Янкоўскі. У чэрвені 1984 года за мужнасць і стойкасць, выяўленыя ў гады Вялікай Айчыннай вайны, Оршу ўзнагародзілі ордэнам Айчыннай вайны I ступені.

24-25 красавіка 1991 года ўдзельнікі палітычнай стачкі блакіравалі чыгуначны вузел.

19 верасня 2008 года ў Оршы прайшоў штогадовы фестываль «Дажынкі». У рамках падрыхтоўкі да мерапрыемства горад значна ўпарадкавалі. Агулам было ўзведзена альбо рэканструявана больш за 500 аб’ектаў. Рамантаваліся гарадскія гасцініцы, мост цераз Аршыцу, чыгуначны і аўтамабільны вакзалы. Былі ўзведзены стадыён і лазня. Уздоўж берага Дняпра ўтварыўся дзіцячы парк з атракцыёнамі і невялікім паўкругам. Праводзілася добраўпарадкаванне жыллёвага фонду цэнтра горада, Цэнтральнай плошчы і гарадскага парку, дзе праходзілі асноўныя мерапрыемствы свята. Частку старых дамоў знішчылі, каб пашырыць цэнтральныя вуліцы. На падрыхтоўцы Оршы да свята працавала больш за 800 прадпрыемстваў з усёй краіны^[23]. Работы на аршанскіх помніках гісторыі і архітэктуры пачаліся яшчэ ў 2007 годзе: рамонт даху ў езуіцкім калегіуме (помнік архітэктуры XVII ст.), рэканструкцыя 30-метровай вежы гэтага комплексу, на якой паставілі купал і гадзіннік. Па заканчэнні работ тут адкрыўся гістарычны музей і бібліятэка. Пры рэканструкцыі комплексу Аршанскага езуіцкага калегіума будаўнікі неаднаразова знаходзілі чалавечыя косці і чарапы. У часы СССР у гэтых будынках размяшчалася вязніца. Мяркуецца, што знойдзеныя рэшткі належаць ахвярам камуністычнага рэжыму^[24].

16 сакавіка 2010 года ў склад горада ўключаны пасёлак Лясны Бабініцкага сельсавета^[25].

14 студзеня 2013 года Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь за нумарам 27 «Аб аб’яднанні раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання Рэспублікі Беларусь, якія маюць агульны адміністрацыйны цэнтр» Орша была пазбаўлена статусу горада абласнога падпарадкавання^[26].

У 2025 годзе Саветам Кіраўнікоў дзяржаў СНД Орше прысвоена ганаровае званне ганаровае званне Садружнасці Незалежных Дзяржаў «Горад працоўнай славы. 1941-1945 гг.»^[27].

Геамарфалагічныя ўмовы гарадской тэрыторыі адзначаны двума фактарамі — размяшчэннем горада Оршы ў межах Аршанскага ўзвышша і адначасова, даліны ракі Днепр і яго прытокаў р. Аршыцы і Адрова. Гэтыя фактары абумоўліваюць узгорысты рэльеф з вялікімі перападамі вышынь, якія дасягаюць у заходняй частцы горада 12—13 м, ва ўсходняй — 20 м.

Найбольш высокая частка горада — раён вуліцы Дамініканскай, дзе абсалютная адзнака вышыні — 192,14 м. Больш роўная паверхня — гэта раён паміж чыгуначнымі станцыямі Орша-Усходняя і Орша-Заходняя.

Агульны ўхіл тэрыторыі горада ідзе ў бок рэчышч Дняпра, Аршыцы і Адрова, агульная даўжыня якіх у межах горада перавышае 6 км. Такі добра выражаны рэльеф практычна поўнасцю забяспечвае паверхневы сцёк з гарадской тэрыторыі.

У межах горада шмат паркаў: гарадскі, Прыдняпроўскі, Тэкстыльшчыкаў, парк Герояў, Піянераў і інш.

У ваколіцах горада распаўсюджаны сасновыя, яловыя, змешаныя і дробналісцёвыя лясы.

У даліне Дняпра знаходзіцца Аршанская мінеральная крыніца^[28].

Клімат Оршы вільготны кантынентальны з цёплым летам і адносна халоднай і снежнай зімой.

Дэмаграфія Оршы значна залежала ад гістарычных абставін. Спрыяльнае геаграфічнае становішча заўсёды ўплывала на павелічэнне колькасці жыхароў. Найбольшы рост насельніцтва ў горадзе прыпадае на перыяды мірнага жыцця. У сваю чаргу, войны значна памяншалі колькасць жыхароў^[29].

• XVII стагоддзе: сярэдзіна стагоддзя — 5 тыс. чал.^[30]; 1667 — 1 тыс. чал.^[14]
• XVIII стагоддзе: 1772 — 793 чал.^[11]; 1776 — 1,7 чал.^[11]
• XIX стагоддзе: 1880 — 5 025 чал. (2 606 муж. і 2 419 жан.), у тым ліку 1 321 праваслаўных, 220 каталікоў, 2 484 іудзеі^[31]; у горадзе жыло 82 сям’і купцоў 1 і 2 гільдый, 229 асоб з пасведчаннямі на дробны гандаль, 113 — на рамяство; 1881 — 5 025 чал.^[11]; 1896 — 8 338 чал. (4 015 муж. і 4 313 жан.), з іх паводле веры: праваслаўных 4 175, раскольнікаў 62, каталікоў 664, пратэстантаў 125, іудзеяў 3 231, іншых 71; паводле саслоўя: мяшчан 6 453, купцоў і ганаровых грамадзян 268, ваеннага стану 419, шляхты 245, духоўнага звання 161, сялян 722, іншых 60^[32]; 1897 — 13 161 чал.^[33]
• XX стагоддзе: 1904 — 14 764 чал.; 1912 — 21 583 чал.^[34]; 1923 — 18 тыс. чал.^[35]; 1938 — 37,6 тыс. чал.^[33]; 1939 — 37 тыс. чал.; 1944 — 3 тыс. чал;* 1959 — 64,4 тыс. чал.; 1964 — 79 тыс. чал.; 1970 — 100,6 тыс. чал.^[33]; 1979 — 111 тыс. чал.^[36]; 1979 — 112 397 чал.; 1989 — 123 тыс. чал.; 1995 — 125 тыс. чал.^[37](126,5^[33]); 1998 — 125,7 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2006 — 125 530 чал.; 2009 — 122,2 тыс. чал. (разам з падпарадкаванымі гарадскому савету населенымі пунктамі — 139 тыс. чал.^[38] 51 нацыянальнасці^[39]); 2009 — 117 225 чал. (перапіс)^[3]; 2016 — 116 552 чал.^[40]; 2017 — 115 938 чалавек ^[5]; 2019 — 114 135 чалавек.^[41], 2020 — 108 100, 2025 — 101 662 чал.^[42]

Горад з’яўляецца апорным шматфункцыянальным цэнтрам трансеўрапейскай транспартнай сеткі з развітой прамысловасцю і адносна развітой сацыяльна-культурнай сферай. Прадпрыемствы машынабудавання (Аршанскі станкабудаўнічы завод «Чырвоны барацьбіт», Аршанскі інструментальны завод) і металаапрацоўкі (Аршанскі камбінат зборных жалезабетонных вырабаў і канструкцый), лёгкай (РУВГП «Аршанскі льнокамбінат», фірма «Світанак», Аршанская фабрыка мастацкіх вырабаў і інш.), харчовай прамысловасці (ААТ «Аршанскі мясакамбінат», ААТ «Аршанскі мясакансервавы камбінат»), вытворчасці будаўнічых матэрыялаў.

Чыгуначныя станцыі: Орша-Паўночная, Орша-Заходняя, Орша-Усходняя, Орша-Цэнтральная.

• Аршанскі мемарыяльны музей К. С. Заслонова
• Аршанскі музей гісторыі і культуры горада
• Аршанскі музей У. Караткевіча
• Аршанскі этнаграфічны музей «Млын»
• Аршанскі музей драўлянай скульптуры разьбяра С. С. Шаўрова

З 1573 года ў Оршы знаходзіліся езуіты, якія на той час шырока займаліся асветай. У заснаваным імі калегіуме (1616) навучанне праводзілася на еўрапейскім узроўні. З 1740 года калегіум меў статус вышэйшай навучальнай установы. Тут выкладалі філасофію, граматыку, паэтыку, рыторыку, логіку. Пры калегіуме працавала музычнае вучылішча і школьны тэатр. Аршанскі калегіум езуітаў дзейнічаў да 1820 года.

У 1880 годзе ў Оршы працавала 5 навучальных устаноў, а ў пачатку XX ст. — ужо 9 (657 навучэнцаў), у ліку якіх гарадское рэальнае вучылішча, духоўнае вучылішча, жаночая гімназія, жаночая настаўніцкая семінарыя.

15 кастрычніка 1906 г. — дзень адкрыцця рэальнага вучылішча (ліквідавана ў 1918), у якім да 1910 г. працаваў вядомы рэвалюцыянер, бальшавік П. М. Лепяшынскі. 3 1911 да 1919 г. працавала жаночая настаўніцкая семінарыя.

Нягледзячы на, здавалася б, немалую колькасць разнастайных навучальных устаноў, узровень народнай адукацыі ў Оршы ў канцы 19 — пач. 20 ст. трэба лічыць нізкім. Так, па перапісе 1897 года непісьменныя складалі каля палавіны — 48,2 % насельніцтва горада. Масавую непісьменнасць абумовілі недастатковая колькасць школ і высокая плата за навучанне.

Сёння ў горадзе дзейнічаюць 22 агульнаадукацыйныя школы, спецыяльная і дапаможная школы, 44 дашкольныя ўстановы. Адкрыты ўстановы новага тыпу — гімназія № 10 і агульнаадукацыйны ліцэй у горадзе Барань.

У горадзе 7 устаноў пазашкольнай адукацыі. Гэта эколага-біялагічны цэнтр дзяцей і моладзі, станцыя юных тэхнікаў, цэнтр дзіцячай творчасці, цэнтр дзіцяча-юнацкага турызму і краязнаўства, 2 дзіцяча-юнацкія спартыўныя школы і аэраклуб.

Прафесійную адукацыю даюць:

• Аршанскі дзяржаўны політэхнічны прафесійна-тэхнічны каледж;
• Аршанскі дзяржаўны прафесійны ліцэй тэкстыльшчыкаў імя Г. В. Сямёнава^[43];
• Аршанскі каледж ВДУ імя П. М. Машэрава;
• Аршанскі дзяржаўны каледж харчавання;
• Аршанскі дзяржаўны медыцынскі каледж;
• Аршанскі дзяржаўны механіка-эканамічны каледж^[44];
• Аршанскі каледж Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта транспарту^[45].

У структуру гарадскога тэрытарыяльнага медыцынскага аб’яднання № 1 уваходзяць: гарадская бальніца імені Н. Сямашкі, паліклініка № 1 і № 3, дзіцячая паліклініка, процітуберкулёзны дыспансэр, псіханеўралагічны дыспансэр, кожна-венералагічны дыспансер, дзіцячая стаматалагічная паліклініка, станцыя хуткай неадкладнай медыцынскай дапамогі, станцыя пералівання крыві, Дом дзіцяці, дзіцячая малочная кухня, Андрэеўшчынская ўрачэбная амбулаторыя і інш.

Магутнасць амбулаторна-паліклінічных устаноў складае 333,8 наведванняў у змену на 10 тыс. насельніцтва. Маецца 1145 ложкаў кругласутачнага прыбывання^[46].

У горадзе 4 стадыёны, 53 спартыўныя залы, 5 басейнаў, 4 міні-басейны ў дзіцячых установах. З 2008 года пасля рэканструкцыі пачаў працаваць гарадскі стадыён.

У 5 ДЮСШ займаюцца 1768 юнакоў і дзяўчат, заняткі з якімі праводзяць 83 выкладчыкі, пяць з каторых носяць ганаровае званне «Заслужаны трэнер Рэспублікі Беларусь». У горадзе працуюць два суддзі вышэйшай нацыянальнай катэгорыі і 20 суддзяў нацыянальнай катэгорыі.

Выхаванцамі гарадскіх фізкультурных устаноў з’яўляюцца шасцікратны чэмпіён свету, прызёр Алімпійскіх гульняў па канькабежным спорце Ігар Жалязоўскі, якому ў 1994 годзе было прысвоена званне «Ганаровы грамадзянін горада Оршы», шматразовыя чэмпіёны свету і Еўропы па барацьбе самба Святлана Селіханава, Людміла Бядрыцкая і Анжаліка Савейка, чэмпіён па веласіпедным спорце Ігар Сумнікаў, першы ў гісторыі беларускага дзюдо чэмпіён свету сярод юніёраў Дзяніс Кунцэвіч і чэмпіён Сусветнай універсіяды па дзюдо Дзяніс Калтанюк^[47].

• Будынак былога езуіцкага калегіума (XVII—XVIII стагоддзі) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000113шыфр 212Г000113
• Будынак былога вадзянога млына (1902 год) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000109шыфр 212Г000109
• Будынак былога рэальнага вучылішча (1906 год) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000893шыфр 213Г000893
• Будынак былой жаночай гімназіі (пачатак XX стагоддзя) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000117шыфр 213Г000117
• Будынак гарадской друкарні (1905 год) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000938шыфр 213Г000938
• Будынак чыгуначнага вакзала (1912, 1930—1950 гады) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000106шыфр 213Г000106
• Дом па вуліцы Леніна, 11 (канец XIX — пачатак XX стагоддзя) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000114шыфр 213Г000114
• Дом па вуліцы Леніна, 26 (пачатак XX стагоддзя) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000115шыфр 213Г000115
• Дом па вуліцы Леніна, 35 (канец XIX — пачатак XX стагоддзя) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000892шыфр 213Г000892
• Дом па вуліцы Леніна, 43 (канец XIX — пачатак XX стагоддзя) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000892шыфр 213Г000892
• Дом па вуліцы Малакова, 5 (1845 год) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000894шыфр 213Г000894
• Корпус былога базыльянскага манастыра (2-я палова XVIII стагоддзя) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000118шыфр 212Г000118
• Корпус былога кляштара бернардзінцаў (XVIII стагоддзе) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000891шыфр 212Г000891
• Корпус былога кляштара трынітарыяў (1714—1717 гады) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000111шыфр 213Г000111
• Корпус былога кляштара францысканцаў (XVIII стагоддзе) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000889шыфр 212Г000889
• Мост цераз замкавы роў (1902 год) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000937шыфр 212Г000937

• Касцёл Святога Юзафа Абручніка (1780—1808 гады) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000120шыфр 212Г000120
• Касцёл Беззаганнага Сэрца Найсвяцейшай Дзевы Марыі
• Куцеінскі Богаяўленскі мужчынскі манастыр (XVII—XVIII стагоддзі): Свята-Духаўская царква (1624—1626), жылы корпус —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000121шыфр 212Г000121
• Свята-Ільінская царква (1880 год) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000110шыфр 213Г000110
• Свята-Леанідаўская царква (канец XX стагоддзя)
• Свята-Міхайлаўская царква (1995 год)
• Свята-Раства-Багародзіцкая царква (XVII стагоддзе, 2000-я гады) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000107шыфр 213Г000107
• Царква ў гонар Раства Хрыстова (пачатак XXI стагоддзя)

• Агаленне горных парод «Орша» — геалагічны помнік прыроды рэспубліканскага значэння
• Замчышча (XIV—XVII стагоддзі) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 211В000887шыфр 211В000887
• Гарадзішча (XI—XVII стагоддзі) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 211В000936шыфр 211В000936
• Культурны пласт Зааршыннага пасада (XII—XVIII стагоддзі) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212В000890шыфр 212В000890
• Курганныя магільнікі (3-е тысячагоддзе да н.э.)
• Надняпроўскі пасад (XV—XVIII стагоддзі) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212В000888шыфр 212В000888
• Стаянкі каменнага веку

• Брацкая магіла (1941—1944 гады) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Д000112шыфр 213Д000112
• Брацкая магіла (1941—1944 гады) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Д000119шыфр 213Д000119
• Магіла К. С. Заслонава і Я. В. Каржэня (1942 год) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Д000122шыфр 213Д000122
• Мемарыяльны комплекс «Кацюша» (1960 год) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Д000116шыфр 213Д000116
• Мемарыяльны парк герояў (1966)
• Помнік Канстанціну Сяргеевічу Заслонаву (1955 год) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Д000108шыфр 213Д000108

• Гарадскія ўмацаванні (XIV—XVIII стагоддзі).
• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі пры кляштары бернардзінцаў (2-я палова XVIII стагоддзя) — страчаны ў 2-й палове XIX стагоддзя.
• Касцёл Святога Антонія пры кляштары францысканцаў (1768 год) — знесены ў 1970-я гады.
• Касцёл Святой Тройцы пры кляштары трынітарыяў (сярэдзіна XVIII стагоддзя) — знішчаны ў 1950-я гады.
• Царква Покрыва Прасвятой Багародзіцы пры базыльянскім манастыры (1758—1774 гады) — знішчана ў 1967 годзе.
• Успенскі манастыр (1631 год) — закрыты ў 1918, адноўлены ў 1996 годзе.

• Бэлць, Малдова
• Воз-ан-Влен, Францыя
• Вязьма, Расія
• Міньск Мазавецкі, Польшча
• Пернік, Балгарыя

• Apraxia
• Аршанскае паўстанне
• Аршанская жаночая настаўніцкая семінарыя
• Оршанский вестник
• Аршанскае права
• Гарады Віцебскай вобласці
• Гарады Беларусі
• Спіс вуліц Оршы
• Аршанская газета
• Аршанскі аўтобус
• Телеком-экспресс
• Трыбуна тэкстыльшчыка
• Аршанская бітва (фестываль)

• Асіноўскі С. Орша: залатыя стрэлы на блакітным полі / С. М. Асіноўскі. — Мн., 1997. — 428 с.
• Памяць. Орша і Аршанскі раён: гісторыка-дакументальная хроніка гарадоў і раёнаў Беларусі: у 2 кн. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн., 2000.
• Шынкевіч А. Аршанская даўніна / А. М. Шынкевіч. — Мн., 1992. — 141 с.
• Орша // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 545. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.

• Геаграфічныя звесткі па тэме Орша на OpenStreetMap
• Прыдзвінскі край — горад Орша Архівавана 21 студзеня 2012.
• Тямніцы Аршанскай лаўры//Адкуль пайшоў «Буквар»? Архівавана 10 сакавіка 2016. — Газета «Культура» Антановіч Кастусь
• Надвор’е ў горадзе Орша