Голад (раман)
«Голад» (нарв.: Sult) — першы раман нарвежскага пісьменніка Кнута Гамсуна, поўнае выданне якога з’явілася ў 1890 годзе. Гэты твор, які ўключае шматлікія аўтабіяграфічныя дэталі, прынёс пісьменніку-пачаткоўцу еўрапейскую вядомасць. На думку нарвежскага пісьменніка Яна Х’ерстада, гэта «першы твор у сусветнай літаратуры, дзе самасвядомасць з’яўляецца галоўным героем»[2]. Некаторыя даследчыкі лічаць «Голад» першым раманам кірунку мадэрнізм. На беларускую мову раман пераклаў Лявон Баршчэўскі[3]. СюжэтБезыменны герой, ад асобы якога вядзецца апавяданне, — бедны малады чалавек, які спрабуе зарабіць напісаннем артыкулаў у газеты. Грошай, якія ён атрымлівае за адзін артыкул, хапае толькі на некалькі дзён, а пісаць больш, чым адзін тэкст на тыдзень, у яго не атрымоўваецца, паколькі тэмы, якія ён абірае, занадта складаныя для масавага чытача. Цэлымі днямі ён бадзяецца па сталіцы ў пошуках пражытку, шакуючы навакольных сваімі паводзінамі, неадэкватнымі ад недаядання. Абставіны вымушаюць яго прадаць усе свае рэчы, аднак нават атрымаўшы невялікую суму грошай, неабходную яму, каб не памерці з голаду, ён можа аддаць іх першаму сустрэчнаму валацугу, які ўразіў яго сваёй убогасцю. На вуліцах горада ён сустракае дзіўных людзей і вядзе з імі дзіўныя размовы, абмяркоўваючы дзіўныя тэмы, напрыклад, электрычны малітоўнік, вынайдзены персідскім міністрам. Ён прыдумляе новыя словы — напрыклад, слова «Кубоа», якое на яго думку «мае велізарнае значэнне для граматыкі». Адна з ідэй, якія несупынна пераследуюць героя, — эратычная фантазія аб цудоўнай жанчыне Ілаялі, з якой ён атаясамляе сустрэтых ім на вуліцы жанчын. Нягледзячы на складаныя абставіны, герой не здраджвае сваім прынцыпам — ён не можа пісаць кепскія тэксты і зненавідзець грамадства. Калі ён зусім апускае рукі і, здаецца, выхаду ўжо няма, ён выпадкова трапляе на прыстань і наймаецца юнгам на рускі карабель, які адпраўляецца ў далёкае плаванне. Гісторыя стварэнняГамсун у 1880-хУ пачатку 1882 года Гамсун адплыў з Брэмергафена ў ЗША, маючы пры сабе рэкамендацыйныя лісты ад вядомага пісьменніка Б’ёрнсцернэ Б’ёрнсана, будучага лаўрэата Нобелеўскай прэміі па літаратуры. Прапрацаваўшы некаторы час на фермах усходняга ўзбярэжжа, ён неўзабаве аб’яўляецца ў доме пісьменніка нарвежскага паходжання Р. Андэрсана (1846—1936) у Мадысан, штат Вісконсін. Затым, як вынікае з лістоў Гамсуна, ён на некаторы час пасяляецца ў суседнім горадзе Элрой, дзе жыў яго старэйшы брат Пэр. У гэты перыяд будучы пісьменнік прымае псеўданім «Knut Hamsun» і просіць сваіх сваякоў дасылаць яму лісты на гэтае імя, указваючы дадаткова ў дужках яго сапраўднае імя «Knut Pedersen». Паўтара гады, праведзеныя ў Элроі, Гамсун працаваў на ферме, затым клеркам у розных крамах, спрабуючы на вячэрніх занятках з мясцовым настаўнікам Джонсанам вывучыць англійскую мову. Калі Джонсан адкрыў дрывяны склад у Мадыліі, Мінесота, Гамсун перабраўся туды. У Мадыліі ў яго з’явіўся час для пісьменніцкіх эксперыментаў. Там жа ён пазнаёміўся з паэтам і ўнітарыянскім святаром Крыстаферам Янсанам (1841—1917), які прапанаваў Гамсуну паступіць да яго сакратаром. Хоць Гамсун не адчуваў асаблівай схільнасці да рэлігіі, ён ахвотна скарыстаў гэту магчымасць пакінуць фізічную працу. На пасадзе сакратара Янсана, Гамсун атрымаў магчымасць удзяляць шмат часу чытанню. Часам яму даводзілася падмяняць Янсана і чытаць пропаведзі, пра якія Р. Андэрсан адазваўся як аб «бессэнсоўным і бязладным трызненні, нагрувашчванні слоў, якія сыпаліся з яго як гарох з мяшка»[4].  Прыблізна праз год стала зразумела, што Гамсун больш цікавіцца літаратурай, чым багаслоўем. Расстанне было непазбежным, аднак яго паскорыла сур’ёзная хвароба, дыягнаставаная як туберкулёз, але насамрэч — бранхіт. Па сведчанні Андэрсана, які аказаўся сведкам цяжкага стану пісьменніка, ён раскаяўся ў сваім адступленні ад лютэранства і прыняў рашэнне вярнуцца ў Нарвегію, каб памерці на радзіме. Сябры скінуліся на білет, і Гамсун адплыў з Нью-Ёрка. Змена клімату і марское паветра добра паўплывалі на хворага, і ў Нарвегію Гамсун прыбыў практычна здаровым. Восенню 1885 года ў Крысціяніі ён пазнаёміўся з рэдактарам газеты «Dagbladet» Л. Хольстам. Далей, завяршаючы працэс выздараўлення, Гамсун каля года правёў у невялікім мястэчку Аўрдал, дзе працаваў паштальёнам. У гэты перыяд ён пачаў пісаць для газет апавяданні ў стылі Ібсена і Заля, нататкі пра амерыканскае жыццё і культуру[4]. У жніўні 1886 года Гамсун ізноў вырашае адправіцца ў Злучаныя Штаты, каб назапасіць грошай, пасяліцца ў Нарвегіі і займацца літаратурай. Першапачатковы намер выконваць у ЗША абавязкі карэспандэнта адной з нарвежскіх газет неўзабаве прыйшлося пакінуць. Вядома, што ў канцы 1886 года Гамсун працаваў кандуктарам у Чыкага, аднак быў звольнены з прычыны няздольнасці запомніць прыпынкі і выконваць свае абавязкі. Затым ён перабраўся ў Мінеапаліс, дзе зноў уключыўся ў жыццё нарвежскай дыяспары. На ўрачыстасцях у гонар Дня Канстытуцыі Нарвегіі 17 мая 1887 года ён прачытаў лекцыю пра вытокі гэтага свята. У пачатку лета ён у пошуках працы пераязджае ў Даліну Рэд-Рывер, Паўночная Дакота. Дакладна не вядома, на якіх фермах ён працаваў, але лісты Гамсуна да Янсана гэтага перыяду поўныя жывапісных уражанняў ад прэрый, бясконцых палёў пшаніцы, наведванняў індзейскіх вігвамаў. Восенню 1887 года ён вяртаецца ў Мінеапаліс да Янсана, які даў магчымасць маладому літаратару выступаць з лекцыямі пра сучасную літаратуру. Пазней Гамсун вельмі нізка ацэньваў гэтыя свае выступы. Перад тым, як канчаткова вярнуцца на радзіму летам 1888 года, Гамсун паспеў выступіць з публічнай прамовай супраць амерыканскіх нораваў, з якіх больш за ўсё Гамсуну былі антыпатычныя рэлігійнасць і патрыятызм. Гэтыя ідэі былі затым развіты ў памфлеце «Духоўнае жыццё Амерыкі», які выйшаў у 1889 годзе[4][5]. ПублікацыяУ лістападзе 1888 года ў другім (перадапошнім) нумары капенгагенскага часопіса «Ny Jord» («Новая зямля») ананімна быў надрукаваны ўрывак з «Голаду», які выклікаў ажыўленую дыскусію пра тое, хто мог быць яго аўтарам. Асноўным кандыдатам у аўтары быў Арнэ Гарбарг, вядомы творамі, якія апісваюць побыт бедных сельскіх студэнтаў у Крысціяніі. Неўзабаве нарвежская газета «Verdens Gang» раскрыла асобу аўтара, памылкова ўказаўшы, што ён жыве ў Амерыцы. Гамсун, які жадаў захаваць інкогніта да канца працы над раманам, раптам аказаўся знакамітым і жаданым госцем у літаратурных салонах. Студэнцкая асацыяцыя Капенгагена запрасіла яго выступіць з лекцыямі пра Амерыку, а знакаміты крытык Георг Брандэс удастоіў яго сваёй пахвалы. Высветлілася, што гэта малодшы брат апошняга, Эдвард Брандэс, «адкрыў» новы талент і пераканаў выдаўца «Ny Jord» апублікаваць урывак. У выніку Гамсун вырашыў дапрацаваць свае лекцыі і выпусціць іх у выглядзе кнігі, што прывяло да затрымкі публікацыі «Голаду» і выхаду поўнай версіі рамана толькі ў 1890 годзе[6]. Рэакцыя і крытыкаТвор быў з захапленнем сустрэты чытачамі і крытыкай. Дацкая газета «Dagbladet» паведамляла[7]:
Літаратуразнаўца І. П. Купрыянава лічыць згадку знакавых рускіх пісьменнікаў у кантэксце псіхалагізму Гамсуна не выпадковай. У пераважнай колькасці даследаванняў аб Гамсуне непазбежна ўзнікаюць паралелі Гамсуна і Ф. М. Дастаеўскага, пры гэтым і сам Гамсун называў аўтара «Злачынства і пакарання» сярод тых, хто аказаў на яго творчы ўплыў. Але пры гэтым Гамсун падкрэсліваў, што пазнаёміўся з творчасцю рускага раманіста толькі пасля завяршэння працы над «Голадам». «Калі не па здольнасцях, то па духу я ў чымсьці, напэўна, быў блізкі да яго», — пісаў Гамсун пазней[7]. Дацкі журналіст і крытык Э. Скрам пісаў: «Літаратурныя вартасці гэтай кнігі дазваляюць параўнаць яе толькі з найлепшымі ўзорамі сучаснай еўрапейскай літаратуры… імя Гамсуна з гэтага часу будзе ўнесена ў спіс першых пісьменнікаў»[8], а іншы ўплывовы нарвежскі крытык у 1895 годзе пісаў, што гэты твор «заклаў аснову новай скандынаўскай літаратуры». Ёханес Ёргенсен назваў раман «эпасам у прозе, Адысеяй галадаючага», бо «гэтаму твору зацесна ў рамках эстэтычных пастулатаў, распрацаваных да сёння». Як і іншыя творы Гамсуна, «Голад» зрабіў моцнае ўражанне ў Расіі. Паводле А. І. Купрына, раман уяўляе сабой «ашаламляльную, кашмарную гісторыю чалавека, выкінутага абставінамі за борт шчаснага існавання»[9]. АналізЖанр і структураЗвяртаючыся да Георга Брандэса, Кнут Гамсун гаварыў, што імкнуўся даследаваць у рамане «жывую чалавечую душу», якая прыцягнула яго ўвагу надзвычайнай «уражлівасцю і рухомасцю». Дзеля гэтай мэты яму давялося адмовіцца ад тропаў, уласцівых традыцыйнаму раману. Паводле Гамсуна, ён пісаў «не раман, але кнігу», у якой няма месца банальным літаратурным прыёмам. Там няма «ніякіх пісьменніцкіх выдумак: баляў, вяселляў, прагулак на прыродзе і г.д.» Пісьменнік прапанаваў называць свой твор «серыяй аналізаў» душэўнага стану героя[10]. Гамсун пагадзіўся з заўвагай Брандэса, што твор не з’яўляецца раманам у агульнапрынятым сэнсе гэтага слова. Сам пісьменнік ніколі не ўжываў тэрмін «раман» у адносінах да «Голаду», аддаючы перавагу словам «кніга» або «артыкул», а кожную з яго чатырох частак называючы «п’есай»[11]. Месца і час дзеі У першай публікацыі 1888 года раман пачынаўся фразай «Гэта было два гады таму…» Такім чынам, час дзеі рамана можна ўмоўна суаднесці з 1886 годам — годам, калі Гамсун у другі раз вымушаны быў пакінуць радзіму і з’ехаць у Амерыку з-за перспектывы голаду. У поўным выданні рамана Гамсун адмовіўся ад падобных аўтабіяграфічных адсылак[10]. Тым не менш, выяўляючы журботны стан свайго героя, пісьменнік шмат у чым звяртаўся да ўласнага досведу. У лісце да аднаго свайго амерыканскага карэспандэнта ён пісаў: «Усё, пра што я пішу ў „Голадзе“, перажыта мною тут — і яшчэ нямала горшага». Але лічыць раман цалкам аўтабіяграфічным нельга, паколькі задача аўтара — даць абагулены прыклад дэгуманізацыі грамадскіх адносін. І гэтую дэгуманізацыю Гамсун не спрабаваў спрошчана вытлумачыць яе сацыяльнай абумоўленасцю[12]. Пасля ўказанні ў першай фразе на тое, што яго дзеянне адбываецца ў Крысціяніі, з твору знікаюць прыкметы месца і часу дзеі, што дазволіла біёграфу Гамсуна Р. Фергюсану ахарактарызаваць раман як «жудасна і хвалююча пазачасавы». Таксама часта раман успрымаецца даследчыкамі як «пазапрасторавы», паколькі прыкметы Крысціяніі як канкрэтнага горада і сталіцы Нарвегіі практычна не сустракаюцца. У лісце Э. Брандэсу, якое было напісана ў перыяд працы над раманам, Гамсун дзеліцца сваім планам напісаць кнігу не для нарвежцаў, а «для чалавечых істот, калі такія знойдуцца». Нягледзячы на тое, што ў творы часам сустракаюцца досыць падрабязныя ўказанні тапаграфічнага характару, на самай справе з іх нельга зрабіць разумныя высновы аб перамяшчэннях галоўнага героя па горадзе. На думку амерыканскага даследчыка нарвежскай літаратуры М. Сандберга, для апісання горада, па якім блукае герой рамана, вызначальнымі сталі амерыканскія ўражанні Гамсуна. Акурат у гэты час, у 1880-я гады ў ЗША і Англіі сталі шырока распаўсюджвацца рэкламныя аб’явы на вуліцах буйных гарадоў, тады як у Крысціяніі гэты працэс быў толькі на пачатковай стадыі. Працуючы на працягу некалькіх месяцаў кандуктарам у Чыкага Гамсун атрымаў унікальны для свайго часу досвед пастаяннага назірання бурнага жыцця мегаполіса. Гэтыя ўражанні, верагодна, былі для Гамсуна не менш важныя, чым праца над яго першым раманам, паколькі вярнуўшыся ў 1888 годзе ў Капенгаген ён, выдаўшы першую частку «Голаду», пераключыўся на некаторы час на напісанне серыі нарысаў з амерыканскага жыцця. І калі Р. Фергюсан мяркуе, што гэты перапынак быў адцягваннем увагі ад сапраўднай справы, М. Сандберг знаходзіць надзвычай характэрным тое, што раман пачынаецца сцэнай чытання героем рэкламных аб’яў[13]. Галоўны герой У сваім рамане пісьменнік вывучае ўнутраны свет самотнага чалавека, навакольны свет для якога ў асноўным варожы. Традыцыйны сюжэт адсутнічае. Падзеі знешняга жыцця бачацца чытачу праломленнымі скрозь свядомасць героя, і гэтая свядомасць належыць чалавеку бясконца складанаму і супярэчліваму. Герой паўстае быццам у трох асобах. Шматаблічнасць яго падкрэслена тым, што аўтар пастаянна чаргуе сапраўдны і мінулы час пры апісанні падзей, якія адбываюцца ў жыцці персанажа. У заключным варыянце першая фраза «Голаду» гучыць так: «Гэта было ў тыя дні, калі я блукаў галодны па Хрысціяніі…» Апавядальнік такім чынам вядзе расказ пра сваё жыццё з пэўнай дыстанцыі: ён і галоўны персанаж, і пабочны назіральнік у адной асобе. Але Гамсун не задавольваецца такой двухпланавасцю. Думкі яго героя занятыя пытаннем, як ён выглядае з боку. Таму такая шматмернасць паказвае героя як звонку, так і знутры, а таксама той вобраз, які ён хоча стварыць перад знешнім светам[14]. Хоць галоўны герой — чалавек слабы, уразлівы, няўпэўнены ў сабе, тым не менш, ён спрабуе іграць ролю паспяховага чалавека ў шкоду сабе. Ён шчодра аддае апошнія грошы жабраку — не з велікадушнасці, а каб здацца яму багачом; хоць моцна галодны, ён адмаўляецца ад бясплатнага сняданку, каб не разбурыць тым самым у навакольных вобраз шчаснага журналіста і г. д. Гэты прыём шматпланавасці дазволіў Гамсуну перадаць складаны і супярэчлівы ўнутраны свет галоўнага героя. Апавяданне рамана крайне суб’ектыўнае. Можна толькі здагадвацца пра тое, што герой рамана яшчэ малады, што ў мінулым яго жыццё было больш удалае — але імя маладога чалавека чытачы так і не даведваюцца. Па ўскосных згадках можна зрабіць выснову аб выдатным літаратурным таленце героя, аб яго багатай творчай фантазіі[15]. Кампазіцыя рамана фрагментарная. Усё апавяданне разбіта на чатыры перыяды жыцця, падзеленыя нявызначанымі часавымі паўзамі. У гэтыя перыяды бядотнае становішча маладога чалавека паступова згаршаецца, даходзіць да піку адчаю і завяршаецца пэўнай прамежкавай шчаслівай развязкай — герой атрымлівае нядоўгую палёгку, пасля чаго яго становішча зноў пачынае рух у бок безнадзейнасці. Толькі ў канцы чацвёртага эпізоду герой становіцца больш актыўным і прымае рашэнне ўладкавацца на працу, далёкую ад яго творчых памкненняў. Яму ўдаецца рашучым чынам змяніць сітуацыю, але пра вынікі гэтай змены чытачу нічога не вядома[15]. Над усімі падзеямі рамана пануе дамінуючае пачуццё голаду, пачуццё пастаяннае і нясцерпнае. Яно выпісана аўтарам у драбнюткіх дэталях і з амаль фізіялагічнымі падрабязнасцямі. Голад героя становіцца псіхалагічным матывам яго ўчынкаў, часам абсурдных, хваравітых і нелагічных. Голад правакуе персанажа да абвостранага ўспрыманне навакольнага свету, пры гэтым герой адчувае не толькі пакутлівы фізічны голад, але і голад духоўны. Яго мучыць пачуццё адзіноты ад таго, што ён не знаходзіць у навакольных спачування сваім творчым памкненням. Гэтак жа, як яго арганізм, знясілены доўгім галаданнем, адмаўляецца пераварваць ежу, так і яго свядомасць не ў сілах усталяваць трывалы кантакт з навакольнымі людзьмі, выйсці са злашчаснай ізаляцыі, на якую герой сябе міжволі выракае, паспрабаваць знайсці хоць нейкую агульную мову з таямнічай незнаёмкай «Ілаялі»[16]. Адначасова ў расшчэпленай свядомасці галоўнага героя ўспрыманне падзей навакольнай рэчаіснасці важней саміх падзей. Прычыны фізічных і душэўных пакут персанажа як быццам не маюць сацыяльных прычын. Герой «Голаду» не абвінавачвае грамадства ў сваіх пакутах, насуперак усім нягодам і дзякуючы свайму таленту ён не адчувае сябе чалавекам са дна грамадства. Наадварот, ён лічыць сябе істотай вышэйшага парадку, які не мае патрэбы ў чыёйсьці спагадзе. Выпрабаванні, якія выпадаюць на яго долю, з’яўляюцца па сутнасці ініцыяцыяй, яны апускаюць маладога чалавека «ў радаснае вар’яцтва голаду», выклікаючы ў ім «нейкія дзіўныя, небывалыя адчуванні» і «самыя вытанчаныя думкі». Дзякуючы голаду герой існуе ў прывідным свеце, які страціў свае звыклыя абрысы. Яго настроі вагаюцца ад стану дыскамфорту і адчаю да экстатычнага перажывання паўнаты жыцця. Яго багатае ўяўленне мудрагеліста праламляе нават маркотныя будні ў экзатычную фантазію[17]. Прыналежнасць да мадэрнізмуХоць традыцыйна да мадэрнізму адносяць празаікаў, якія тварылі некалькі пазней (першая проза гэтага кірунку адносіцца да пачатку 1900-х), распаўсюджаны пункт гледжання, што ў сваіх ранніх творах Гамсун стаяў на мадэрнісцкіх пазіцыях. Упершыню гэты тэзіс быў абгрунтаваны ў 1956 годзе ў артыкуле Дж. Мак-Фарлена «The Whisper of the Blood: A Study of Knut Hamsun’s Early Novels». На думку Мак-Фарлена, пасля «Голаду» (1890), «Містэрый» (1892), «Пана» (1894) і, у меншай ступені, «Вікторыі» (1898) Гамсун адышоў ад мадэрнізму да больш традыцыйнага рэалізму[18]. Сёння гэты тэзіс з’яўляецца агульнапрызнаным. Так, на думку нобелеўскага лаўрэата Ісаака Башэвіса Зінгера «уся сучасная школа літаратуры XX стагоддзя паходзіць ад Гамсуна», а складальнікі вядомай анталогіі «Modernism, 1890—1930» М. Брэдберы і Дж. Мак-Фарлен першым змясцілі артыкул пра творы Гамсуна[19]. Апавядальная манера «Голаду» апярэдзіла тэхніку плыні свядомасці, распрацаваную пазней Джэймсам Джойсам у рамане «Уліс»[10]. Крытыкі неаднаразова збліжалі героя «Голаду» з персанажамі Франца Кафкі, Альбера Камю і Жана-Поля Сартра з той розніцай, што герой Гамсуна не схіляецца перад лёсам, спадзяецца так ці іначай вырвацца з кайданоў адчужэння і неаднаразова кажа пра сябе, што «хацеў бы памерці стоячы»[20]. У «Дэкларацыі мудрагелістай мовы» паэта-футурыста Аляксея Кручоных, які ўвёў у паэзію «мудрагельства» (руск.: заумь), утрымліваюцца відавочныя адсылкі да рамана «Голад» — гэта і згаданае вышэй слова «Кубоа» і імя загадкавай незнаёмкі Ілаялі[21]. Пераклады і экранізацыіУ 1890 годзе раман быў перакладзены на нямецкую, а ў 1892 годзе на рускую мову. Пазней раман пераклаў на рускую мову паэт-сімваліст Юргіс Балтрушайціс[22]. Першы англійскі пераклад, выкананы Джорджам Эгертанам, з’явіўся з купюрамі толькі ў 1899 годзе[23]. Пераклад Роберта Блая (1967) таксама не быў у дастатковай ступені дакладным, і ў 1996 годзе з’явіўся пераклад Сверэ Лінгстада. Выхад новага перакладу даў падставу шатландскаму пісьменніку Дункану Мак-Ліну параўнаць у прадмове «Голад» з раманам Ірвіна Уэлша «На ігле». У 2017 годзе з’явіўся пераклад рамана на беларускую мову, раман пераклаў Лявон Баршчэўскі[3]. На сённяшні дзень існуе тры экранізацыі рамана:
Крыніцы
Літаратура
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
