Канстанцін Фёдаравіч Калайдовіч

Канстанцін Фёдаравіч Калайдовіч
Канстанцін Фёдаравіч Калайдовіч
Дата нараджэння	19 (30) мая 1792
Месца нараджэння	Ялец, Ялецкі павет[d], Арлоўскае намесніцтва[d], Расійская імперыя;
Дата смерці	16 (28) красавіка 1832 (39 гадоў)
Месца смерці	Масква, Маскоўская губерня, Расійская імперыя;
Бацька	Фёдар Дзмітрыевіч Калайдовіч[d]
Род дзейнасці	гісторык, філолаг
Навуковая сфера	гісторыя, археаграфія і філалогія
Альма-матар	Імператарскі Маскоўскі ўніверсітэт;
Член у	Пецярбургская акадэмія навук; Таварыства аматараў расійскай славеснасці; Маскоўскае таварыства выпрабавальнікаў прыроды[d];
Узнагароды

Канстанцін Фёдаравіч Калайдовіч (19 (30) мая 1792, Ялец, Арлоўскае намесніцтва^[d] — 16 (28) красавіка 1832, Масква) — расійскі гісторык, археограф, філолаг, даследчык мовы і побыту беларусаў, член-карэспандэнт Пецярбургскай АН.

Біяграфія

Сын Ф. Д. Калайдовіча, брат Івана і Пятра Калайдовічаў; самы вядомы са сваёй сям’і. Нарадзіўся ў 1792 годзе. Крыніцы называюць месяцам нараджэння май або снежань, а месцам — Ялец, хаця яго ўнучка называла Кіеў^[2].

Вучыўся ў Ялецкім народным вучылішчы і Кіева-Магілянскай акадэміі. Пасля пераезду сям’і ў Маскву, вучыўся «на сваім кошце» ў гімназіі Маскоўскага ўніверсітэта. У 1807—1810 гадах вучыўся на славесным аддзяленні Маскоўскага ўніверсітэта, які скончыў са званнем кандыдата славесных навук. Яго настаўнікам быў прафесар Р. Ф. Цімкоўскі^[ru]; па ўспамінах Калайдовіча ў лісце да С. М. Глінкі^[ru], тым часам ён часта наведваў Карамзіна, шмат быў абавязаны Бекетаву.

Яшчэ ў 1810 годзе прыняты ў Таварыства выпрабавальнікаў прыроды, а потым заняўся літаратурай і старажытнасцямі і з 1811 года быў правадзейным членам у маскоўскім Таварыстве аматараў расійскай славеснасці і ў Таварыстве гісторыі і старажытнасцей расійскіх. Пачаў друкавацца ў «Весніку Еўропы», з 1813 года — пераважна артыкулы археалагічнага зместу.

Навуковая дзейнасць

У 1811—1812 гадах выкладаў расійскую гісторыю і геаграфію ў Маскоўскім універсітэцкім высакародным пансіёне^[ru] і ўніверсітэцкай гімназіі. У 1812 годзе служыў у Маскоўскім апалчэнні. У маскоўскім пажары 1812 года згарэў дом Калайдовічаў («на Цвярской, каля Раства на Палашах»), загінулі бібліятэка, мінералагічны збор і нумізматычная калекцыя Калайдовіча. Вярнуўшыся ў Маскву, ён аднавіў выкладанне ў высакародным пансіёне.

З 28 красавіка 1813 года служыў у Маскоўскім архіве замежных спраў. У 1813—1814 гадах займаўся навуковымі пошукамі для маскоўскага Таварыства гісторыі старажытнасцяў расійскіх у маскоўскіх і навакольных манастрыскіх бібліятэках; у 1813 годзе выявіў твор Іаана Экзарха «Багаслоўе» і «Шастоднеў», творы Кірылы Тураўскага, прыпіску Даміда на Пскоўскай Апосталі 1307 года, якая суадносіцца са «Словам пра паход Ігараў», у 1814 годзе.

Паміж 25 снежня 1814 і 11 студзеня 1815 года здзейсніў паездку па Уладзімірскай губерні для збірання старажытнасцяў. Не маючы сродкаў для перамяшчэння, падрабіў падарожную, у чым быў выкрыты гараднічым г. Дыванова, арыштаваны і адпраўлены пад вартай назад у Маскву^[3]. Каб зберагчы сына ад далейшых разглядаў, бацька абвясціў яго псіхічнахворым і 1 лютага 1815 года змясціў у маскоўскі дом вар’ятаў («Матроская цішыня»), адкуль 15 ліпеня ён адпраўлены ў Мяфодзіеў Пяшнашскі манастыр, дзе год быў на палажэнні паслушніка (ужо пасля смерці Калайдовіча, у 1837 годзе выдана складзеная ім гісторыя Мяфодзіева Пяшнашскага манастыра). Жыццё ў манастыры «на пакаянні» было умовай атрымання свабоды пасля знаходжання ў доме для вар’ятаў. У 1816 годзе жыў у Калузе, дзе знайшоў экзэмпляр рукапісу Кіршы Данілава «Старажытнарускія вершы»; яна была выдадзена Калайдовічам у 1818 годзе з грунтоўнай прадмовай, якая прадстаўляе першы вопыт даследавання рускага быліннага эпасу.

У 1817 года Васкрасенскім манастыры^[ru] знайшоў «Ізборнік Святаслава 1073 года^[ru]». У гэтым жа годзе ён быў запрошаны ў археалагічны гурток канцлера графа Румянцава, дзе ў якасці контр-карэктара Камісіі друкавання дзяржаўных грамат і дагавораў пры Маскоўскім архіве Калегіі замежных спраў удзельнічаў у падрыхтоўцы да выдання II—IV тамоў «Зборы дзяржаўных грамат і дагавораў» (ЗГГД).). У 1822 годзе атрымаў ордэн Св. Ганны 3-й ступені і быў прыняты на сапраўдную службу ў Архіў Калегіі замежных спраў, 20 кастрычніка 1822 года, пасля выдання 2-га тома СГГД, быў прызначаны галоўным наглядчыкам Камісіі друкавання дзяржаўных грамат і дагавораў (да 1826); 12 студзеня 1823 года праведзены ў калежскія сакратары; у 1824 годзе імператрыцай Лізаветай Аляксееўнай быў падараваны залатой табакеркай; у 1826 годзе падараваны брыльянтавым пярсцёнкам; 22 студзеня 1826 года атрымаў чын тытулярнага саветніка, а 6 снежня таго ж года ўзнагароджаны ордэнам Св. Уладзіміра 4-й ступені. У 1824—1828 гг. удзельнічаў у выданні 4-га тома СГГД.

У 1818 годзе выказаўся пра почырк, якім быў напісаны страчаны арыгінал «Слова пра паход Ігараў», назваў яго беларускім.^[4]

У 1819 годзе ўжыў выраз «беларускае вымаўленне» («белорусский выговор»), характарызуючы мову заключнай нататкі надрукаванага Швайпольтам Фіёлем кракаўскага «Часаслова» 1491 года.

У 1822 годзе ў «Працах Таварыства аматараў расійскай славеснасці» надрукаваў артыкул «Пра беларускую мову» («О белорусском наречии»), у якім, падобна да В. Сопікава, напісаў пра беларускую мову як пра старажытны пісьмовы стыль усходнеславянскага пісьменства. Артыкул К. Калайдовіча быў першым выпадкам ужывання выразу «беларуская мова» ў загалоўку навуковай працы. Гэты стыль, на думку Калайдовіча, стварыўся ў старажытнасці ў творах каталікоў і уніятаў, якія жылі ў «Беларусі, Маларосіі, Літве і Польшчы»^[4]. Указаў на вялікую колькасць меркаваных беларускамоўных аўтараў (выдатнай асобай сярод іх быў Францыск Скарына), прыклаў невялікі слоўнік, сабраны на Сенненшчыне ў 1813 годзе падчас расійска-французскай вайны. Яўхім Карскі крытычна ацаніў кола персон, залічаных Калайдовічам у беларускамоўныя аўтары, сцвердзіў, што Калайдовіч даў «вельмі недакладны нарыс ужывання ў старажытнасці беларускай мовы». Згодна з Калайдовічам, беларуская мова мела сваёй крыніцай «чыстую мову славянскую», утварылася пад уплывам польскай мовы, у ХІХ стагоддзі захавалася толькі ў маўленні сялян Магілёўскай, Віцебскай і часткова Смаленскай губерняў. Гэта быў адзін з першых выпадкаў у тагачаснай славістыцы, калі стыль або мова старажытных помнікаў суадносіліся з жывой беларускай мовай ХІХ стагоддзя. Разглядаў так званую беларускую мову як важную крыніцу для даследавання гісторыі рускай мовы, уласна, гэтым была абумоўлена яго цікавасць да беларускай мовы, выказваў спадзяванне, што да яе вывучэння звернуцца «самі беларусцы». Артыкул Калайдовіча меў вялікае значэнне для прыцягнення ўвагі да беларускай мовы.

Сапраўдны член Маскоўскага таварыства гісторыі і старажытнасцей Расійскіх і Таварыства аматараў расійскай славеснасці (1822). Член-карэспандэнт Санкт-Пецярбургскай Акадэміі навук (1825). Член Маскоўскага таварыства выпрабавальнікаў прыроды (з 1827).

У канцы 1827 года атрымаў дазвол на выданне часопіса «Рускі глядач», у якім меў намер знаёміць публіку са знойдзенымі помнікамі і дакументамі, з якіх толькі невялікая частка стала здабыткам навукі. Аднак цяжкая душэўная хвароба перашкодзіла яму ажыццявіць задуманае. Хаця праз год псіхічная хвароба прайшла, цялесныя хваробы неўзабаве прывялі да яго смерці. П. А. Бяссонаў указаў дату смерці 19 красавіка 1832 года. Аднак па надпісе на надмагільным помніку і па сведчанні ўнучкі^[2] памёр ён 16 (28) красавіка 1832 года. А 19 красавіка адбылося адпяванне і пахаванне на Ваганькаўскіх могілках; магіла згублена^[5].

Паперы Калайдовіча пасля яго смерці былі набыты М. П. Пагодзіным.

Акрамя «Весніка Еўропы», яго працы былі надрукаваны ў «Паўночным архіве» (1823), «Сыне айчыны^[ru]», «Працах Таварыстваў гісторыі і старажытнасцей расійскіх» і «Працах Таварыства аматараў славеснасці».

З 1820 года быў жанаты з дачкой бронніцкага павятовага суддзі, Кацярынай Мікіцічнай Ісакавай і меў сына Мікалая і трох дачок^[2].

Працы

Плоды трудов моих, или Сочинения и переводы. — М., 1808.
Известие о древностях славяно-русских и об Игнатии Ферапонтовиче Ферапонтове, первом собирателе оных. — М., 1811.
Древние русские стихотворения. — М., 1814, 1818 (2-е изд.).
Русские достопамятности. Ч. I. — М., 1815 (издание Общества истории и древностей).
Законы Вел. Кн. Иоанна Васильевича и Судебник Царя и Вел. Кн. Иоанна Васильевича, с дополнительными указами. — М., 1819.
Памятники русской словесности XII века.(недаступная спасылка) — М., 1821.
Письма к А. Ф. Малиновскому об археологических исследованиях в Рязанской губернии, с рисунками. — М., 1823.
Письмо К. Ф. Калайдовича к преосвященному Амвросию (сочинителю Истории российской иерархии)(недаступная спасылка) // Русский архив. — 1869. — Вып. 10. — Стб. 1715—1717.
Иоанн, экзарх Болгарский. — М., 1824.
Историческое и топографическое описание мужского общежительного монастыря св. чудотворца Николая, что на Песношах. — М., 1837.
Описание рукописей Толстого.
Отрывок его записок в «Летописях русской литературы» Тихонравова, IV, стр. 81—116.

Подрыхтоўка да выдання

Григорович И. И. Исторический и хронологический опыт о посадниках новгородских : из древних русских летописей. — М., 1821. Аўтар у кнізе не пазначаны^[6]

Крыніцы

↑ ^а ^б ^в Národní autority České republiky Праверана 2 снежня 2024.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863"></a>
↑ ^а ^б ^в Беркут Е. Письмо в редакцию // Исторический вестник. — 1893. — Т. 52. — № 4. — С. 304. Архівавана з першакрыніцы 24 ліпеня 2021.
↑ Сиренов А. В. Экспедиция К. Ф. Калайдовича и начало изучения владимиро-суздальских древностей // Города и веси: Сб. ст. к 60-летию акад. Н. А. Макарова. — М.: 2016. — С. 569—573.
↑ ^а ^б Siarhiej Zaprudski. Нарысы гісторыі беларускага мовазнаўства ХІХ стагоддзя. Мінск, БДУ, 2020. 195 с.. — 2020-01-01.
↑ Соколова Л. В. «Я не мог быть зрителем равнодушным…» (К 220-летию со дня рождения К. Ф. Калайдовича)(руск.) // Русская литература. — 2012. — № 4. — С. 127—152. Архівавана з першакрыніцы 16 сакавіка 2022.
↑ Сводный каталог русской книги, 1801—1825. — М., 2000. — Т. 1. — С. 400.

Літаратура

Запрудскі С. Нарысы гісторыі беларускага мовазнаўства ХІХ стагоддзя. Мінск, 2020. С. 67—77.
Запрудскі С. Канстанцін Калайдовіч як даследчык беларускай мовы // Роднае слова. 2021. № 9. C. 56—59.
Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. — Мінск, 1998. — Т. 7. — С. 448.
Культура Беларусі : энцыклапедыя : [у 6 т.]. — Мінск, 2013. — Т. 4. — С. 267—268.
Республика Беларусь : энциклопедия : [в 7 т.]. — Минск, 2006. — Т. 3. — С. 834—835.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі : у 6 т. — Мінск, 1997. — Т. 4. — С. 15.
Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі : у 5 т. — Мінск, 1985. — Т. 2. — С. 621.
Калайдович, Константин Федорович // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
Калайдович Константин Фёдорович // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017.
Соколова Л. В.. Калайдович Константин Федорович // Православная энциклопедия. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2012. — Т. XXIX. — С. 414—418. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 978-5-89572-025-7.
Андреев А. Ю. КАЛАЙДОВИЧ Константин Фёдорович // Императорский Московский университет: 1755—1917: энциклопедический словарь / составители А. Ю. Андреев, Д. А. Цыганков. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2010. — С. 289—290. — 2 000 экз. — ISBN 978-5-8243-1429-8.
Бессонов П. А. Константин Федорович Калайдович: Биогр. очерк. I—II. — Москва: тип. А. Семена, 1861—1862.
Геннади Г. Н. Справочный словарь о русских писателях и учёных, умерших в XVIII и XIX столетиях, и список русских книг с 1725 по 1825. Т. 2. — Берлин: Типогр. Розенталя и Ко., 1880. [Репринт как том 156/2 в серии «Slavic printings and reprintings», The Hague, Paris: Mouton; Vaduz: Europe printing, 1969.]
Ширяев Н. Л. Памяти К. Ф. Калайдовича // Исторический вестник. — 1893. — Т. 51. — № 1. — С. 257—260.