Класіфікацыя паштовых марак

Класіфіка́цыя пашто́вых ма́рак — адно са складаных пытанняў філатэліі. Існуючыя класіфікацыі паштовых марак значна адрозніваюцца, а часам і пярэчаць адна адной, бо фарміруюцца па розных прыкметах — па іх прызначэнні^[1][2], па характары іх эмітэнта^[3] і г. д.

Першыя паштовыя маркі мелі адзінае прызначэнне — выкарыстоўваліся для аплаты лістоў аднаго тыпу. Пазней пачалі з'яўляцца разнастайныя паштовыя паслугі, што прывяло да патрэбнасці ў з'яўленні новых відаў марак — для заказных, службовых лістоў, для дастаўкі газет і г. д. Адпаведна знакі паштовай аплаты і іншыя маркі падзяляюць у філатэлістычнай літаратуры на некалькі груп^[1]:

1. Маркі агульнага карыстання.
2. Службовыя маркі.
3. Маркі-віньеткі і падобныя да іх непаштовыя маркі.

Маркі першай групы ўжываюцца на самых розных відах паштовай карэспандэнцыі. Да іх адносяцца стандартныя маркі, якія друкуюцца вельмі вялікімі накладамі. Іх дызайн часта застаецца нязменным дзесяцігоддзямі^[1].

У першую групу ўваходзяць і памятныя (юбілейныя, камемарацыйныя) маркі, прысвечаныя тым ці іншым падзеям або людзям. Першая памятная марка была выдадзена ў Перу ў 1871 г. з нагоды 20-годдзя адкрыцця чыгункі паміж Лімай і Кальяа. З тых часоў шматлікія камемарацыйныя выпускі сталі вельмі папулярнымі сярод філатэлістаў — прыхільнікаў тэматычнага калекцыяніравання.

Яшчэ адна вялікая падгрупа — маркі прадметнай тэматыкі, якія, як правіла, выпускаюцца серыямі ў некалькі штук і ўпрыгожваюцца малюнкамі раслін, жывёл, тэхнікі, рэпрадукцыямі мастацкіх твораў і г. д. Яны не з'яўляюцца ні стандартнымі, ні камемарацыйнымі^[1].

Да марак агульнага карыстання адносяцца таксама паштова-дабрачынныя маркі. Іх намінал складаецца з кошту паштовых паслуг і дадатковай сумы, якая спаганяецца на дабрачынныя патрэбы і звычайна прастаўляецца на саміх марках. Першыя падобныя маркі былі выпушчаныя ў Вікторыі і Новым Паўднёвым Уэльсе (Аўстралія) у 1897 г., а на тэрыторыі Беларусі (якая тады ўваходзіла ў склад Расійскай імперыі) — падчас руска-японскай вайны ў 1905 г., прычым яны мелі надбаўкі ў 3 капейкі на карысць сямей загінуўшых салдат. У СССР паштова-дабрачынныя маркі ўпершыню з'явіліся ў 1921 г. для дапамогі галадаючым Паволжа. Па правілах Міжнароднай філатэлістычнай федэрацыі, калі надбаўка перавышае палову наміналу, такія маркі не дапускаюцца на афіцыйныя філатэлістычныя выставы^[1][4].

• Прыклады паштова-дабрачынных (паўпаштовых) марак
• 
  Адна з першых у свеце паўпаштовых марак, якая была выдадзена ў Новым Паўднёвым Уэльсе, 1897 г., 1 пені, прадажны кошт — 1 шылінг (Скот #B1)
• 
  Адна з першых у Расійскай імперыі марак «На карысць сірот воінаў дзеючай арміі», 1904 г., 7 + 3 капейкі,
  КД № 3^[5] (Скот #B3)
• 
  Першая савецкая паштова-дабрачынная марка,
  1921 г., 250 + 2000 рублёў
  (ЦФА (ІТЦ «Марка») № 28)

Першая група ўключае таксама маркі, прызначаныя для аплаты асаблівых паштовых паслуг або відаў дастаўкі^[1]:

1. Заказныя маркі, або маркі для заказных паштовых адпраўленняў. Часам на іх прадугледжана спецыяльнае свабоднае месца, дзе пазначаецца нумар адпраўлення.
2. Спешныя маркі, або маркі спешнай пошты (экспрэс-пошты). Упершыню яны былі выдадзеныя ў ЗША ў 1885 г., а ў СССР — у 1932 г.
3. Газетныя маркі. Яны выкарыстоўваюцца для дастаўкі газет і ўпершыню ўвайшлі ў жыццё ў 1851 г. у Аўстрыі.
4. Маркі з паведамленнем аб уручэнні, якія пазначаюцца літарамі «AR» або надпісам «Avis de réception».

• 
  Першыя спешныя маркі, эмітаваныя
  ў ЗША (1885 г., два тыпы)
• 
  Першая спешная марка СССР, 1932 г.
  (ЦФА (ІТЦ «Марка») № 387)
• 
  «Сіні Меркурый» — першая газетная марка, выдадзеная ў Аўстрыі (1851 г.)
• 
  Марка Балівара для паведамлення аб уручэнні з літарамі «A R» (ад фр.: «Avis de réception»), 1903 г. (Скот #H1a)

У якасці марак для спецыяльных відаў перасылкі пошты выкарыстоўваюць авіяцыйныя, чыгуначныя, паромныя, параходныя, аўтамабільныя і іншыя маркі^[1].

Маркі другой групы ўяўляюць сабой службовыя знакі паштовай аплаты, якія выкарыстоўваюцца ўстановамі, арганізацыямі, уключаючы паштовыя службы, пэўнымі катэгорыямі асоб. У гэтай групе вылучаюць наступныя падгрупы^[2]:

Службовыя маркі для аплаты дзяржаўнай і ведамаснай карэспандэнцыі. Раннім прыкладам такіх марак з'яўляецца выпуск у 1873 г. у ЗША дзевяці серый для канцылярыі Прэзідэнта, Міністэрства юстыцыі, ваеннага і іншых ведамстваў, якія пры аднолькавых малюнках і наміналах адрозніваліся колерамі. Для вырабу службовых марак вельмі часта рабіліся наддрукоўкі на паштовых марках агульнага карыстання. Так, у 1901—1904 гг. у якасці службовых ужываліся брытанскія маркі ў 6 пенсаў з партрэтам Эдуарда VII і наддрукоўкай, якая вызнаецца за вельмі рэдкую.

У СССР службовыя маркі адзіны раз ужываліся ў 1922 г. для аплаты службовай карэспандэнцыі Народнага камісарыята замежных спраў і іншых арганізацый, якая дастаўлялася паветранай поштай з Берліна ў Маскву. Адна з марак наміналам у 50 капеек з наддрукоўкай «Паветраная пошта / 1200 германскіх марак» з'яўляецца адной з самых рэдкіх савецкіх марак^[2].

Некаторыя службовыя маркі, напрыклад, маркі Іспаніі 1916 г. для дэпутатаў кортэсаў і сенатараў, не мелі наміналу і з'яўляліся бясплатнымі. У 1907—1922 гг. у Егіпце выкарыстоўваліся бясплатныя службовыя маркі, якія вырабляліся з дапамогай наддрукоўкі «O. H. H. S.» («Для службы Яго Вялікасці») на паштовых марках розных гадоў, у тым ліку 1888 г.

Службовыя маркі для патрэб паштовых службаў. Іх налеплівалі, напрыклад, на лісты, калі іх ускрывалі, каб вызначыць атрымальніка або адпраўшчыка, як гэта было ў выпадку падобных марак ЗША 1920 г. Надпіс на гэтых марках паведамляў:«Officially sealed» («Ускрыта ў службовым парадку»). Да гэтай падгрупы адносяць маркі для лістоў, атрымальнік якіх адмовіўся іх забраць або не быў знойдзены, а таксама штрафныя маркі^[2].

Порта-маркі, або даплатныя. З дапамогай гэтых марак пазначаецца, колькі атрымальнік павінен даплаціць у тым выпадку, калі карэспандэнцыя не аплачана або не цалкам аплачана адпраўшчыкам^[2].

Калі з'явіліся паштовыя маркі для франкіравання лістоў, або франка-маркі, то ў першыя дзесяцігоддзі порта-маркі выконвалі крыху іншую функцыю. Яны выкарыстоўваліся, калі кошт перасылкі было цяжка вызначыць загадзя, асабліва пры адпраўцы лістоў за мяжу. Толькі з усталяваннем у 1874 г. Сусветнага паштовага саюза былі вызначаныя аднастайныя паштовыя тарыфы. Упершыню порта-маркі ўвялі ва ўжытак у 1859 г. у Францыі. Сярод шматлікіх прыкладаў даплатных марак можна назваць больш за 50 знакаў паштовай аплаты з наддрукоўкай «Postage due» («Паштовая даплата») на марках агульнага карыстання Паўночнага Барнеа, маркі Аўстрыі 1916 г. з наддрукоўкай «Porto» і інш. У СССР даплатныя маркі выпускаліся да 1925 г.^[2]

Маркі палявой і салдацкай пошты. Першыя ўжываюцца для аплаты лістоў у дзеючую армію, другія — у мірны час. Звычайна гэта перасылка ажыццяўляецца бясплатна. Напрыклад, на падобных марках Францыі 1901 г. стаяла наддрукоўка а «F. M.». «Fran­chise Militaire» — «Вызвалена ад аплаты, ваеннае»)^[2][6].

Маркі трэцяй групы — непаштовыя маркі, якія не служаць для аплаты паштовай карэспандэнцыі, хаця і могуць распаўсюджвацца праз паштовыя ўстановы^[2].

Па характары эмітэнта маркі падзяляюць на^[3]:

• афіцыйныя — выпускаюцца паштовымі адміністрацыямі або з іх дазволу непаштовымі арганізацыямі і могуць быць выкарыстаныя для аплаты паштовых паслуг. Часам да афіцыйных выпускаў прылічваюцца мясцовыя выпускі ў выпадку, калі на момант паштовай эмісіі мясцовае паштовае ведамства з'яўлялася найвышэйшай паштовай інстанцыяй:
  • стандартныя;
  • камемарацыйныя, або памятныя;
  • паштова-дабрачынныя, або паўпаштовыя;
  • спецыяльнага прызначэння (для аплаты паштовых адпраўленняў — паветранай пошты, спешнай пошты, нятонучай пошты, пасылак і пакетаў і г. д.^[7]);
• паўафіцыйныя — эмітуюцца непаштовымі арганізацыямі або мясцовымі паштовымі ведамствамі без дазволу паштовай адміністрацыі як найвышэйшай паштовай інстанцыі, але якая не супраць звароту такіх марак, прычым аплачаная імі карэспандэнцыя дастаўляецца адрасату;
• неафіцыйныя — выдаюцца прыватнымі асобамі або арганізацыямі без дазволу паштовай адміністрацыі або нават у парушэнне яе прамой забароны;
• маркі прыватнай пошты — выпускаліся ў некаторых краінах прыватнымі асобамі або арганізацыямі раней за з'яўленне там дзяржаўнай пошты або паралельна з ёй і прызначаліся для паштовага абслугоўвання тэрыторый, дзе дзяржаўная пошта не функцыянавала па тых або іншых прычынах.

• Каталог паштовых марак
• Класіфікацыя непаштовых марак
• Спекуляцыйная марка
• Паштовая марка

• Качинский А. Классификация марок Архівавана 15 красавіка 2016. // Филателия СССР. — 1973. — № 11. — С. 26—27. (Праверана 20 сакавіка 2016)
• Марки (почтовые) // Большой филателистический словарь / Н. И. Владинец, Л. И. Ильичёв, И. Я. Левитас, П. Ф. Мазур, И. Н. Меркулов, И. А. Моросанов, Ю. К. Мякота, С. А. Панасян, Ю. М. Рудников, М. Б. Слуцкий, В. А. Якобс; под общ. ред. Н. И. Владинца и В. А. Якобса. — М.: Радио и связь, 1988. — С. 166—168. — 320 с. — 40 000 экз. — ISBN 5-256-00175-2. (Праверана 20 сакавіка 2016)
• Соколов М. П., Ниселевич Л. М., Смыслов А. М. Спутник филателиста / Всесоюзное общество филателистов. — М.: Связь, 1971. — 167 с. — &&&&&&&&&&050000.&&&&&050 000 экз.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Класіфікацыя паштовых марак