Сакрэтны дадатковы пратакол да Дагавора аб ненападзе паміж Германіяй і СССР

Сакрэтны дадатковы пратакол да Дагавора аб ненападзе паміж Германіяй і СССР ад 23 жніўня 1939 года вызначаў «граніцы сфер інтарэсаў» бакоў «у выпадку тэрытарыяльна-палітычнай перабудовы абласцей, якія ўваходзяць у склад Прыбалтыйскіх дзяржаў (Фінляндыя, Эстонія, Латвія, Літва)» і Польскай Дзяржавы^[1].

Пратакол быў натуральным працягам Дагавора, у якім і змяшчаўся ўвесь яго сэнс, які складаўся ў агароджванні часткі Усходняй Еўропы ад германскай акупацыі. Мэтай Дагавора, з пункту гледжання савецкага кіраўніцтва, было забяспечыць уплыў Савецкага Саюза ва Усходняй Еўропе, а без сакрэтнага пратакола ён не меў сэнсу. Хоць пратакол не з’яўляўся юрыдычнай падставай для перакройвання ўсходнееўрапейскіх граніц, ён прадвызначыў лёс трэціх краін і сведчыць пра супрацоўніцтва СССР з Германіяй у перадзеле Усходняй Еўропы^[2].

Вывучэнне савецкіх дыпламатычных дакументаў паказвае правасць тых аўтараў, якія лічаць, што сакрэтны пратакол быў ініцыятывай СССР і саступкай з боку Германіі^[2].

Ідэя падпісання сакрэтнага пратакола пра раздзел сфер інтарэсаў ва Усходняй Еўропе была выказана Сталіным у пачатку перамоў з Рыбентропам 23 жніўня 1939 г. Паводле ўспамінаў Уладзіміра Паўлава, які быў на той сустрэчы асабістым перакладчыкам Сталіна, Рыбентроп прывёз толькі тэкст асноўнага дагавора, але Сталін, разумеючы, што Гітлер у дадзенай сітуацыі будзе згодны на любыя саступкі, раптам заявіў: «Да гэтага дагавора неабходны дадатковыя пагадненні, пра якія мы нічога нідзе публікаваць не будзем». Тут жа, у кабінеце Сталіна, быў складзены тэкст пратакола, які адрэдагавалі, надрукавалі і падпісалі. Сталін некалькі разоў падкрэсліў, што гэта асабліва сакрэтнае пагадненне нікім і ніколі не павінна быць разгалошана. Гэтыя словы Паўлава пацвярджаюцца і Рыбентропам, які на Нюрнбергскім працэсе заявіў, што Сталін абмяркоўваў «не магчымасць мірнага ўрэгулявання германа-польскага канфлікту ў духу пакта Брыяна-Келага, а даў зразумець, што калі ён не атрымае палову Польшчы і Прыбалтыйскія краіны яшчэ без Літвы з портам Лібава, тады я магу адразу выляцець назад»^[3].

Сакрэтны пратакол па нямецкай мікрастужцы (Nazi-Soviet Relations 1939—1941. Washington, 1948, p. 196, 197)

Арыгінал сакрэтнага пратакола да дагавора (Архіў Прэзідэнта РФ, Адмысловая папка, пакет № 34 і нямецкая версія).

У Вікікрыніцах ёсць тэксты па тэме
Сакрэтны дадатковы пратакол
да Дагавора аб ненападзе паміж Германіяй і СССР

Паводле пратакола, паўночная граніца Літвы станавілася граніцай сфер інтарэсаў Германіі і СССР у Прыбалтыцы. Пры гэтым Літва атрымлівала Вільню (на той момант польскі), а граніца інтарэсаў у Польшчы праходзіла па рэках Нараў, Вісла і Сан.

Пытанне аб незалежнасці Польшчы, паводле пратакола, магло «быць канчаткова высветлена» пазней, па згодзе бакоў.

СССР падкрэсліваў таксама цікавасць да Бесарабіі, а Германія — незацікаўленасць у ёй.

Сам пакт быў апублікаваны неадкладна пасля падпісання, інфармацыя ж пра дадатковы пратакол трымалася пад грыфам сакрэтнасці. Тым не менш, яна прасачылася ў дыпламатычныя колы практычна адразу. Раніцай 24 жніўня нямецкі дыпламат Ганс фон Герварт паведаміў свайму амерыканскаму калегу Чарльзу Болену поўны змест сакрэтнага пратакола^[4].

Умовы савецка-германскіх пагадненняў змяшчае і так званая «прамова Сталіна на пасяджэнні Палітбюро 19 жніўня 1939 года», тэкст якой быў апублікаваны французскім інфармацыйным агенцтвам «Гавас» у лістападзе таго ж года. Некаторыя даследчыкі лічаць прамову сапраўднай^[5], іншыя адмаўляюць яе сапраўднасць^[6][7]. Аднак аж да заканчэння Другой сусветнай вайны гэтыя звесткі заставаліся на ўзроўні чутак, хоць і знайшлі відавочнае пацверджанне далейшым развіццём падзей.

Нямецкі арыгінал тэксту дадатковага пратакола быў знішчаны ў час бамбардзіроўкі Берліна ў сакавіку 1944 года, але яго копія на мікрастужцы захавалася ў дакументальным архіве МЗС Германіі^[8]. Карл фон Лёш, служачы МЗС, перадаў гэту копію брытанскаму падпалкоўніку Р. С. Томсану ў маі 1945 года.

Публічна пытанне пра сакрэтныя пратаколы ўпершыню было паднятае на Нюрнбергскім працэсе: абвінавачваныя пабудавалі на гэтым факце лінію абароны. Пра гэты дагавор гаварыў Рыбентроп, а абаронца Геса Зайдль атрымаў машынапісную копію пратакола^[9] і паспрабаваў агучыць яе, але яму было адмоўлена пад маркай, што ён адмовіўся паведаміць суду крыніцу атрымання дакумента (пазней у сваіх успамінах ён згадаў, што атрымаў дакументы ад амерыканскай разведкі). Праз некалькі месяцаў Зайдль апублікаваў дакумент у амерыканскай правінцыйнай газеце «St. Louis Post-Dispatch», але гэта публікацыя засталася незаўважанай.

Шырокую вядомасць дакумент набыў у 1948 годзе, калі быў апублікаваны ў зборніку Дзярждэпартамента ЗША «Нацысцка-савецкія адносіны. 1939—1941 гг.»^[10][11]. Акрамя таго, зборнік змяшчаў нямецкую і нямецка-савецкую дыпламатычную перапіску, у якой меліся прамыя спасылкі на сакрэтныя дамоўленасці^[12]. Гэты факт паслужыў для шэрагу даследчыкаў^[13] падставай для правядзення аналогій паміж палітыкай СССР і палітыкай нацысцкага Трэцяга рэйха і для абвінавачвання Савецкага Саюза ў саўдзеле ў развязванні Другой сусветнай вайны.

У сувязі з гэтым пытанне аб сакрэтных пратаколах (да Дагавора аб ненападзе і Дагавора аб дружбе і граніцы) набыло важнае палітычнае значэнне.

У СССР існаванне сакрэтных пратаколаў катэгарычна адмаўлялася. Паводле слоў кіраўніка апарата прэзідэнта СССР^[14] Валерыя Болдзіна, яны захоўваліся ў асабістым сейфе Сталіна, а ў далейшым — у архіве ЦК КПСС^[15].

У 1948 годзе, у адказ на публікацыю зборніка Дзярждэпартамента ЗША «Nazi-Soviet relations», Саўінфармбюро апублікавала кнігу «Фальсіфікатары гісторыі», у якой высоўваліся сустрэчныя абвінавачванні краінам Захаду і змяшчаліся сцвярджэнні пра фінансаванне Германіі англійскімі і амерыканскімі фінансавымі коламі ў 1930-я гады^{[заўв 1]}. У адрозненне ад выдання Дзярждэпартамента ЗША, якое ўяўляла сабой зборнік архіўных дакументаў, савецкае выданне ўяўляла сабой аўтарскі тэкст; у ім не было прыведзена ніводнага дакумента цалкам і некалькі — у невялікіх вытрымках^[16]. Існаванне сакрэтнага пратакола адмаўлялася Молатавым да самай смерці, пра што ён неаднаразова гаварыў у гутарках з пісьменнікам Чуевым^[17].

Пытанне пра Пакт Молатава — Рыбентропа і асабліва пра сакрэтны дадатак да яго было паднята ў СССР падчас перабудовы, перш за ўсё — з прычыны ціску з боку Польшчы. Для вывучэння пытання была створана адмысловая камісія на чале з сакратаром ЦК КПСС Аляксандрам Якаўлевым. 24 снежня 1989 года З'езд народных дэпутатаў СССР, заслухаўшы дакладзеныя Якаўлевым высновы камісіі, прыняў рэзалюцыю, у якой асудзіў пратакол (адзначыўшы адсутнасць арыгіналаў, але прызнаўшы яго сапраўднасць, абапіраючыся на графалагічную, фотатэхнічную і лексічную экспертызу копій і адпаведнасць іх зместу наступным падзеям)^[18]. Тады ж упершыню ў СССР быў апублікаваны тэкст сакрэтных пратаколаў (па нямецкай мікрастужцы — «Пытанні гісторыі», № 6, 1989).

Савецкі арыгінал пратакола захоўваўся ў Агульным аддзеле ЦК КПСС (цяпер Архіў Прэзідэнта РФ), Адмысловая папка, пакет № 34. Паводле слоў гісторыка Льва Безыменскага, змесціва гэтага пакета хавалася Міхаілам Гарбачовым, які ведаў пра яго існаванне яшчэ з 1987 года^[19], прычым Гарбачоў, паводле слоў яго кіраўніка справамі Болдзіна, намякаў яму на пажаданасць знішчэння гэтага дакумента^[15].

Пасля рассакрэчвання архіва пакет № 34 быў выяўлены ў кастрычніку 1992 года былым намеснікам начальніка Галоўнага палітычнага ўпраўлення генерал-палкоўнікам Д. А. Валкагонавым, пасля чаго пратакол разам з астатнімі дакументамі пакета быў прадстаўлены грамадскасці на прэс-канферэнцыі^[8] і апублікаваны ў газетах. Навуковая публікацыя адбылася ў часопісе «Новая и новейшая история», № 1 за 1993 год^[8].

Немагчыма ацэньваць «Сакрэтны дадатковы пратакол» па-за кантэкстам «Дагавора аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам». Хоць пратакол не з’яўляўся юрыдычнай падставай для перакройвання ўсходнееўрапейскіх граніц, ён прадвызначыў лёс трэціх краін і сведчыць пра супрацоўніцтва з Германіяй у перадзеле Усходняй Еўропы. Тым больш што, як адзначае С. З. Случ, для Сталіна граніца «сферы інтарэсаў» азначала будучую граніцу СССР. Як лічыць В. Я. Сіпалс, пакт адлюстраваў узаемныя інтарэсы Германіі і СССР. Першая была зацікаўлена ў акупацыі Польшчы да «лініі 4 рэк», а другі — у спыненні вермахта як мага далей ад існых граніц і ў далучэнні Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны^[2].

Ацэнкі юрыдычнага боку ўласна дагавора (без пратакола) супярэчлівыя. Паводле меркаванняў адных гісторыкаў, Дагавор аб ненападзе сам па сабе (без пратакола) не змяшчае нічога незвычайнага і ўяўляе сабой тыповы дагавор аб ненападзе, прыклады якіх частыя ў тагачаснай еўрапейскай гісторыі (гл., напрыклад, аналагічны пакт паміж Германіяй і Польшчай)^[20][21]. Гэта значыць, пакт без дадатковага пратакола фармальна быў накіраваны на прадухіленне вайны і стрымліванне агрэсіі ад трэціх бакоў.

А. А. Пронін^[22] прытрымліваецца іншага меркавання, адзначаючы, што ў дагаворы адсутнічаў пункт, які адмяняў яго дзеянне ў выпадку, калі адзін з бакоў здзейсніць агрэсію (такі пункт прысутнічаў у большасці дагавораў аб ненападзе, заключаных СССР). Такім чынам, пакт і без дадатковага пратакола не стрымліваў агрэсію, але быў накіраваны супраць трэціх краін з боку дзяржаў, якія яго падпісалі, — СССР і Германіі. Аднак А. А. Пронін таксама адзначае, што дагавор цесна звязаны з сакрэтным пратаколам і не можа ацэньвацца асобна ад яго. Уласна дадатковы пратакол ацэньваецца А. А. Проніным як юрыдычна неправамерны, паколькі тычыўся трэціх краін.

Варта таксама адзначыць, што Вярхоўны Савет і Рэйхстаг не былі азнаёмлены з тэкстам «Сакрэтнага дадатковага пратакола», ён не быў ратыфікаваны парламентамі бакоў-падпісантаў і дэ-юрэ з’яўляўся, такім чынам, толькі асабістым пагадненнем Сталіна і Гітлера (што ніяк не змяняла яго значэнне дэ-факта, таму што і той, і іншы валодалі неабмежаванай таталітарнай уладай і ўвасаблялі сабой свае дзяржавы; у выпадку з Гітлерам гэта дэкларавалася і законамі 1933—1934 гг.)^{[заўв 2]}. У Пастанове З’езду народных дэпутатаў СССР ад 24 снежня 1989 года № 979-1 «Аб палітычнай і прававай ацэнцы савецка-германскага дагавора аб ненападзе ад 1939 года» гаворыцца:

6. З’езд канстатуе, што перамовы з Германіяй па сакрэтных пратаколах вяліся Сталіным і Молатавым употай ад савецкага народа, ЦК УКП(б) і ўсёй партыі, Вярхоўнага Савета і Урада СССР, гэтыя пратаколы былі выняты з працэдур ратыфікацыі. Такім чынам, рашэнне аб іх падпісанні было па сутнасці і па форме актам асабістай улады і ніяк не адлюстроўвала волю савецкага народа, які не нясе адказнасці за гэту змову.

7. З’езд народных дэпутатаў СССР асуджае факт падпісання «сакрэтнага дадатковага пратакола» ад 23 жніўня 1939 года і іншых сакрэтных дамоўленасцей з Германіяй. З’езд прызнае сакрэтныя пратаколы юрыдычна беспадстаўнымі і несапраўднымі з моманту іх падпісання.

Пратаколы не стваралі новай прававой базы для ўзаемаадносін Савецкага Саюза з трэцімі краінамі, але былі выкарыстаны Сталіным і яго атачэннем для прад’яўлення ўльтыматумаў і сілавога ціску на іншыя дзяржавы ў парушэнне ўзятых перад імі прававых абавязацельстваў.

• Сакрэтны дадатковы пратакол прыкладаўся і да «Дагавора аб дружбе і граніцы паміж СССР і Германіяй», падпісанага 28 верасня 1939 года
• Далучэнне Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі да СССР
• Далучэнне Бесарабіі і Паўночнай Букавіны да СССР
• Далучэнне Прыбалтыкі да СССР