Яцвяжскі слоўнічак

Яцвяжскі слоўнічак (ці пол. «Pogańskie gwary z Narewu» альбо «польска-яцвяжскім») — рукапісны пералік слоў балцкага паходжання з перакладам на польскую мову. Быў знойдзены ўлетку 1978 г. у беларускай частцы Белавежскай пушчы, на хутары на захадзе ад паселішчаў Роўбіцк і Крыніца (цяпер Пружанскі раён Брэсцкай вобласці).

Яцвяжская мова доўгі час вывучалася на аснове абмежаванага назоўнага матэрыялу, ажно пакуль не быў апублікаваны знойдзены ў Белавежскай пушчы «Яцвяжскі слоўнічак».

Аматар збіральнік старыны Вячаслаў Зінаў (нар. у 1960 г. у Баранавічах) купіў у хутараніна дзеда кніжку — зборнік малітваў на лаціне, у канцы яго было прыплецена некалькі рукапісных аркушоў. На пачатку іх было напісана «Pogańskie gwary z Narewu» (Паганскія гаворкі з Нарава). На хутар у Белавежскай пушчы кніга была прывезеная паміж Першай і Другой сусветнымі войнымі з мястэчка Белавежа.

Зінаў перапісаў гэты слоўнічак. Неўзабаве пайшоў у войска, за гэты час яго бацькі выкінулі тую кнігу. Захавалася толькі копія слоўнічка ў сшытку Зінава, яе ён даслаў на кафедру літоўскай мовы Віленскага ўніверсітэта, дзе матэрыялам зацікавіўся літоўскі мовазнавец Зігмас Зінкявічус.

Матэрыял слоўнічка, у якім 215 слоў, апублікаваны ў 1984 г. у балтыстычным часопісе «Балцка-славянскія даследаванні»^[1], фотакопія слоўнічка — у літоўскім мовазнаўчым часопісе «Baltistica» у 1985 г.^[2]. У выдадзеным у 1987 г. наступным выпуску часопіса «Балцка-славянскія даследаванні» былі апублікаваныя водгукі асобных мовазнаўцаў^[3].

У жніўні 2018 г. друкаваныя публікацыі, прысвечаныя 40-годдзю знаходкі «Яцвяжскага слоўнічка», выйшлі ў газеце «Наша слова»^[4] і ў пружанскай раённай газеце «Раённыя будні»^[5].

У слоўнічку меркаванай яцвяжскай мовы чакалася б мноства паралеляў з прускай мовай, але аказваецца на дзіва мала лексікі спецыфічна «заходнябалцкай» (выключна пруска-яцвяжскай).

Багата слоў супольных адначасова з прускай і з літоўскай (а нярэдка таксама і з латышскай) мовамі. Здзіўляльна вялікая колькасць паралеляў напрамую з латышскай мовай, і гэта ставіць мовазнаўцам пытанне пра магчымасць прамых тэрытарыяльных кантактаў.

Выключныя паралелі паміж мовай слоўнічка ды прускай мовай зусім адзінкавыя:

• kajli «ціха», перагукаецца з прускім kails «здаровы», мяркуецца эвалюцыя «здаровы > трывалы > спакойны > ціхі»,
• tarmi «гарачыня», якое паўтарае прускае gorme «гарачыня» ў асаблівым вымаўленні (пачатковае g > t),
• nau «новы», перагукаецца з прускім naws «новы».

У лексіцы слоўнічка высокая доля запазычанняў з германскай лексікі.

З сербска-харвацкім радити «працаваць» звязана radid «працаваць», гэтая паралель працягвае корпус выключных перагукаў прускіх слоў з паўднёваславянскай лексікай.

З лацінскім serpens у слоўнічку перагукаецца serpine «змяя».

Уласна «яцвяжскае» развіццё ў рамках балцкага лексічнага матэрыяла дэманструюць:

• weda «дарога», ад прускага weddа «вядзе», літоўскага veda «вядзе», vesti «весці»,
• dumo «цемра», ад прускага dumis, літоўскага dūmas «дым» (а месца «дыму» заняло ars, звязанае з літоўскім oras «паветра»),
• wir(i)ba «жанчына», утворана ад wiros «мужчына» (роднасна прускаму wirs «мужчына», літоўскаму vyras) з дапамогай суфікса -(i)ba-, з якім у літоўскай вядомыя найперш аддзеяслоўныя назоўнікі (ar-ti «араць» — ar-yba «аранне»)^[6].

Прамыя індаеўрапейскія адпаведнікі маюць словы nomas «імя», (а)sirga «кроў», kar «што», mard «чалавек». Апошняе слова звязанае з іранскім абазначэннем чалавека як «смяротнага» і перагукаецца з іранска-індаеўрапейскай назвай фінскамоўнага племені мардва на Ніжнім Павоччы. Гэты перагук тым каштоўнейшы, што на Ніжнім Павоччы вядомае не вытлумачанае ўцямна дагэтуль згушчэнне гідранімічных балтызмаў, сярод якіх, напрыклад, рачная назва Сезельда, што перагукаецца з назвай «яцвяжскай» ракі Ясельда (у ёй элемент -da, ад яцвяжскага *udā «вада, рака»^[7]).

У лексіцы слоўнічка засведчаныя тры тэонімы: Пяркус, Лаўме, Туоліс.

Тэонім Pjarkus «Пярун» утвораны бессуфіксальным чынам і гэтым адрозніваецца ад літоўскага Perkūnas, прускага Perkuns, у якіх суфікс -un-.

Побач з Pjarkus у тэксце тэонім Laume, абодва пазначаныя як «паганскія» (pogańskie). Слова «лаўма» ў пазнейшым зніжаным значэнні «ведзьма» засведчанае не толькі ў Літве, але і на Смаленшчыне (у запісах збіральніка фальклора Дабравольскага^[8]). Адпачатна гэта імя агульнабалцкай багіні-парадзіцелькі, ад індаеўрапейскага *leudh- «расці»^[9].

Беспрыставачны выгляд у тэоніма Tuolis, якім у слоўнічку пазначаецца «чорт», але адпачатна гэта імя падземнага боства. Перагукаецца з іменем прускага бога падзем’я Pa-tals, у якім корань tal- пашыраны прыстаўкай pa- (прыставачны спосаб утварэння тэонімаў быў папулярны ў прусаў^[10]).

Тэанімічны раздзел слоўнічка ўяўляе вялікую каштоўнасць.

У мове слоўнічка шэраг асаблівых фанетычных зменаў, якіх не ведаюць іншыя вядомыя балцкія мовы.

З індаеўрапейскіх з албанскай мовай перагукаецца тое, што «яцвяжскае» пачатковае «t» сустракаецца там, дзе ў іншых балцкіх мовах «g» (tarmi — прускае gorme «гарачыня», terd — літоўскае gerti «піць»).

Пасля дыфтонга -au- глухі зычны азванчаецца: літоўскае pautas > paud «яйка». Азванчэнне глухога зычнага ў лексіцы слоўнічка ўвогуле частае (процілеглы працэс аглушэння пачатковага зычнага ў прускім kirditvei, ад літоўскага girdėti «чуць»^[11]).

Іншая спецыфічная рыса — пачатковае *pl- спрашчаецца ў *l-, як у laugi < літоўскае plaukai «валасы»^[12].

Водгук балтыста і мовазнаўца Уладзіміра Тапарова на знаходку «Яцвяжскага слоўнічка» (апублікавана ў часопісе «Baltistica»^[13]):

«Сам слоўнічак зрабіў на мяне вельмі глыбокае ўражанне бясспрэчнай сапраўднасці і арыгінальнасці. Больш за тое, ён фіксуе тую стадыю ў развіцці яцвяжскай мовы (і/або тую гаворку), пра якую паводле наяўных рэштак гэтай мовы мы не мелі ніякага ўяўлення.

Таксама цікавыя і павучальныя ў слоўнічку як індаеўрапейскія архаізмы, якіх няма ў вядомым балцкім матэрыяле, так і сляды пазнейшых кантактаў (з нямецкай мовай).

Вельмі нетрывіяльныя некаторыя словаўтваральна-марфалагічныя рысы.

Нарэшце, асаблівую цікавасць уяўляюць асобныя факты, што кідаюць святло на пераходныя працэсы ад балцкай стадыі да праславянскай».