ប្រវត្តិសាស្ត្រចិន

អត្ថបទនេះមានអក្សរចិន។ ប្រសិនបើមិនមានពុម្ពអក្សរត្រឹមត្រូវទេ នោះអ្នកអាចនឹងឃើញសញ្ញាសួរ ប្រអប់ជ្រុងៗ ឬសញ្ញាចំឡែកដទៃទៀត ជំនួសឲ្យតួអក្សរចិន។

ប្រវត្តិសាស្ត្រចិន
សម័យបុរាណ
ថ្មរំលីង រ. ៨៥០០–រ. ២១០០ មគ.
រាជវង្សសៀ រ.២១០០– រ.១៦០០ មគ.
រាជវង្សសាង រ.១៦០០–រ.១០៤៦ មគ.
រាជវង្សចូវ រ.១០៤៥–២៥៦ មគ.
ចូវខាងលិច
ចូវខាងកើត
សម័យផ្ការីក​និងស្លឹកឈើជ្រុះ
សម័យនគរចម្បាំង
សម័យអធិរាជ
រាជវង្សឈិន ២២១ មគ.–២០៦ មគ.
រាជវង្សហាន ២០៦ មគ.–២២០ គស.
ហានខាងលិច
រាជវង្សថ្មី
ហានខាងកើត
នគរបី ២២០–២៨០
អ៊ួយ ស៊ូ និង អ៊ូ
រាជវង្សជិន ២៦៥–៤២០
ជិនខាងលិច	នគរ១៦ ៣០៤–៤៣៩
ជិនខាងកើត
រាជវង្សខាងត្បូងនិងខាងជើង ៤២០–៥៨៩
រាជវង្សសួយ ៥៨១–៦១៨
រាជវង្សថាង ៦១៨–៩០៧
( ចូវទី២ ៦៩០–៧០៥ )
រាជវង្ស៥ និង នគរ១០ ៩០៧–៩៦០	រាជវង្សលៀវ ៩០៧–១១២៥
រាជវង្សសុង ៩៦០–១២៧៩
សុងខាងជើង		សៀខាងលិច
សុងខាងត្បូង	ជិន
រាជវង្សយាន ១២៧១–១៣៦៨
រាជវង្សមិង ១៣៦៨–១៦៤៤
រាជវង្សឈិង ១៦៤៤–១៩១១
សម័យទំនើប
សាធារណរដ្ឋចិន ១៩១២–បច្ចុប្បន្ន
សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិត ចិន ១៩៤៩–បច្ចុប្បន្ន	សាធារណរដ្ឋ ចិន (តៃវ៉ាន់) ១៩១២–បច្ចុប្បន្ន
អត្ថបទទាក់ទង  ប្រវត្តិលេខន៍ចិន ខ្សែសម័យកាលចិន រាជវង្សក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រចិន ប្រវត្តិភាសាវិទ្យា ប្រវត្តិសិល្បៈ ប្រវត្តិសេដ្ឋកិច្ច ប្រវត្តិអប់រំ ប្រវត្តិវិទ្យាសាស្ត្រនិង​បច្ចេកវិទ្យា ប្រវត្តិនីត្យានុកូល ប្រវត្តិប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ ប្រវត្តិយោធា ប្រវត្តិទ័ពជើងទឹក
ប្រអប់នេះ: មើល ពិភាក្សា កែប្រែ

អរិយធម៌ចិនមានដើមកើតនៅមជ្ឈមណ្ឌលក្នុងតំបន់ផ្សេងៗតាមដងទន្លេពីរគឺទន្លេលឿង និង ទន្លេឆាងជាំង នៅយុគថ្មរំលីង ក៏ប៉ុន្តែទន្លេលឿងត្រូវបានគេនិយាយថាគឺជាអណ្ដូងនៃអរិយធម៌ចិន​។ ជាមួយប្រវត្តិសាស្ត្របន្តរាប់ពាន់ឆ្នាំមក ចិនជាអរិយធម៌មួយក្នុងចំណោមអរិយធម៌ចំណាស់បំផុតនៃពិភពលោក។^[១] ប្រវត្តិសាស្ត្រចិនជាសំណេរត្រូវបានគេដឹងថាបានសរសេរនៅដើមសម័យរាជវង្សសាង (រ.១៧០០-១០៤៦ មស) ទោះបីយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏អត្ថបទប្រវត្តិសាស្ត្របុរាណៗមួយចំនួនដូចជា កំណត់ត្រាមហាប្រវត្តិវិទូ (រ.១០០ មគ) និង វស្សប្បវត្តិឫស្សី បានពោលអះអាងថាធ្លាប់មានសម័យរាជវង្សសៀមុនសម័យរាជវង្សសាងទៅទៀត។^[២][៣] វប្បធម៌ អក្សរសាស្ត្រ និង ទស្សនវិជ្ជាចិនភាគច្រើន បានរីកចម្រើនច្រើនកំឡុងសម័យរាជវង្សចូវ (១០៤៥-២៥៦មគ.)។

• រាជវង្សចុវបានចាប់ផ្ដើមដាំក្បាលចុះដោយសារសម្ពាធខាងក្រៅនិងខាងក្នុងនៅសតវត្សទី៨ម.គ. និងនគរនេះនៅទីបំផុតបានបែកខ្ញែកទៅជារដ្ឋតូចៗ ដោយផ្ដើមឡើងនៅសម័យរដូវស្លឹកឈើលាស់និងរដូវស្លឹកឈើជ្រុះ និងឈានដល់ការស្ដែងឱ្យឃើញមែនទែននៅក្នុងសម័យនគរចម្បាំង។ នេះគឺជារឿងមួយក្នុងចំណោមសម័យកាលនៃរដ្ឋភាពបរាជ័យក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រចិន (ថ្មីៗបំផុតនៃរឿងនោះគឺសង្គ្រាមរដ្ឋប្បវេណីចិន)។

នៅចន្លោះសម័យនៃនគរជាច្រើននិងស្ដេចត្រាញ់និយម រាជវង្សចិននានាបានគ្រប់គ្រងប៉ែកមួយចំនួន រឺក៏ចិនទាំងមូល នៅក្នុងសម័យខ្លះ រួមមានសម័យបច្ចុប្បន្ន ការត្រួតត្រាបានលាតសន្ធឹងទៅឆ្ងាយដល់ស៊ិនជាំង និង/រឺ ទីបេ។ ការអនុវត្តបែបនេះបានចាប់ផ្ដើមជាមួយរាជវង្សឈិន: នៅឆ្នាំ២២១ម.គ. អធិរាជស្ដេចឈិនឝ៊ឺបានបង្រួបបង្រួមនគរចម្បាំងផ្សេងៗ ហើយបានបង្កើតឡើងនូវអធិរាជាណាចក្រចិនទីមួយដំបូងគេ។ រាជវង្សសោយរាជ្យបន្តៗនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រចិនបានអភិវឌ្ឍប្រព័ន្ធការិយាធិបតេយ្យជាច្រើនដែលអាចឱ្យអធិរាជចិនគ្រប់គ្រងដោយផ្ទាល់លើទឹកដីដ៏ធំធេងល្វឹងល្វើយ។

ទិដ្ឋភាពសាមញ្ញនៃប្រវត្តិសាស្ត្រចិនគឺថាសម័យកាលផ្លាស់ប្ដូរជាច្រើននៃការបង្រួបង្រួមនិងបែកបាក់នយោបាយ រួមជាមួយនោះចិនជាចៃដន្យក៏ត្រូវបានត្រួតត្រាដោយពួកមនុស្សមកពីវាលស្តិប ភាគច្រើននៃពួកគេ ដែលនៅពេលនោះបានធ្វើសមានកម្មទៅជាប្រជាជនហានចិនរួចទៅហើយ។ ឥទ្ធិពលវប្បធម៌និងនយោបាយមកពីប៉ែកជាច្រើននៃអាស៊ី បាននាំមកដោយរលកបន្តៗនៃអន្តោប្រវេសន៍ ការវាតទី និងសមានកម្មវប្បធម៌ គឺជាផ្នែកនៃវប្បធម៌ចិនទំនើបនេះ។

មើលផងដែរ: បញ្ជីស្ថានីយថ្មបំបែកនៅចិន

អ្វីដែលជាចិនសព្វថ្ងៃនេះគឺត្រូវបានតាំងទីលំនៅដោយពួកមនុស្សឈរត្រង់ខ្លួន(អូម៉ូអេរ៉ិខខ្ទុសសឹ)ជាង​មួយលាន​ឆ្នាំកន្លងទៅហើយ ។ ^[៤] ការសិក្សាថ្មីៗបង្ហាញថាឧបករណ៍ធ្វើអំពីថ្មបានរកឃើញនៅស្ថានីយស៊ាំវឆាងលាំង(Xiaochangliang)គឺត្រូវបានចុះកាលបរិច្ឆេទតាមរយៈ ចុម្ពិតវិច្ឆន្ទលេខន៍ ១,៣៦លានឆ្នាំកន្លងទៅហើយ។^[៥] ស្ថានីយ៍បុរាណវត្ថុនៅស៊ីហវ់ទូក(Xihoudu)ក្នុងខេត្តឝានស៊ី(Shanxi) គឺជាកន្លែងដំបូងគេបង្អស់ដែលបានបង្ហាញភស្តុតាងនៃការប្រើប្រាស់ភ្លើងដោយពួក អូម៉ូអេរ៉ិខខ្ទុសសឹដែលត្រូវបានគេចុះកាលបរិច្ឆេទ ១,២៧លានឆ្នាំកន្លងមកហើយ ។ ^[៤] កំណាយនៅឯយានម៉ុវ(Yuanmou) ហើយក្រោយមកទៀតឡាញឈាន(Lantian)បង្ហាញនូវការតាំងទីលំនៅលើកដំបូង ។ ទំនងជារូបសំណាកដ៏ល្បីឈ្មោះបំផុតនៃពួកអូម៉ូអេរ៉ិខខ្ទុសសឹបានរកឃើញនៅប្រទេសចិនត្រូវបានគេហៅដូច្នេះថាមនុស្សប៉ីជិងរកឃើញក្នុងឆ្នាំ១៩២៣-២៧។

• បំណែកនៃគ្រឿងស្មូនបីត្រូវបានគេជីកយកឡើងនៅឯរូងភ្នំលីយូកហ៊្សុយ(Liyuzui)ក្នុងខេត្តលាវចុវ(Liuzhou) គ័ងស៊ិ(Guangxi)បានចុះកាលកំណត់១៦,៥០០និង១៩,០០០ឆ្នាំមុនគ.ស.​ ។^[៦]

មើលផងដែរ:បញ្ជីវប្បធ៌មថ្មរំលីងនៃប្រទេសចិន

យុគថ្មរំលីងក្នុងប្រទេសចិនដែលអាចជាស្លាកស្នាមត្រលប់ទៅក្រោយវិញ រវាង១២០០០និង​១០០០០ឆ្នាំមុនគ.ស. ។^[៧] ភស្តុតាងដំបូងចំពោះការដាំដុះស្រូវរបស់ជនជាតិចិនមុនគេបង្អស់ត្រូវបានចុះ កាលកំណត់ដោយកាបូនវិទ្យុសកម្មប្រហែលជា៧០០០ឆ្នាំមុនគ.ស. ។ ^[៨] វប្បធ៌មផីលីកាង (Peiligang) នៃស្រុកស៊ីនចឹង(Xinzheng)​ ខេត្តហឺណាន (Henan) ត្រូវបានធ្វើកំណាយរកឃើញក្នុងឆ្នាំ១៩៧៧ ។^[៩] ដោយមានវិស័យកសិកម្មបានធ្វើអោយកើនឡើងនូវអត្រាប្រជាជន សមត្ថភាពផ្ទុកនិងចែកចាយទិន្នផល​ ហើយនិងមានលទ្ធភាពផ្គត់ផ្គង់ដល់ពួកសិប្បករនិងពួកអ្នកគ្រប់គ្រងគេទៀត ។^[១០] នៅចុងសម័យយុគថ្មរំលីង ជ្រលងនៃទន្លេលឿងបានចាប់ផ្ដើមបង្កបង្កើតជាមជ្ឈមណ្ឌលវប្បធ៌មមួយដោយខ្លួនឯង ដែលភូមិនិគមន៍ជាច្រើនត្រូវបានស្ថាបនាឡើង ។ ភាពគួរអោយកត់សំគាល់សំខាន់បំផុតខាងបុរាណវត្ថុត្រូវបានគេរកឃើញនៅឯប៉ានប៉ូ(Banpo)ក្នុងក្រុងអនុខេត្តស៊ីអាន(Xi'an) ។^[១១] ទន្លេលឿងត្រូវបានដាក់ឈ្មោះដូច្នេះ ពីព្រោះដោយសារតែដីលឿងបង្កើតជាច្រាំងទន្លេបានធ្វើអោយមានពណ៌លឿងប្រឿងៗនៅក្នុងផ្ទៃទឹក ។^[១២]

ប្រវត្តិដំបូងនៃប្រទេសចិនធ្វើអោយមានភាពងងឹតសូន្យសុងដោយកង្វះឯកសារដែលបានកត់ត្រាពីសម័យនេះរួមគ្នា ជាមួយការសេសសល់នៃរឿងរ៉ាវដែលបានសរសេរ កំឡុងសម័យក្រោយមកទៀតបានព្យាយាមពន្យល់ពិព៌ណនាព្រឹត្តិការណ៍ជាច្រើនដែលបានកើតឡើងជាច្រើនសតវត្សមុនៗមក ។ ក្នុងហេតុផលមួយ ដើមទងនៃបញ្ហាជាច្រើនសតវត្សនៅក្នុងការស្វែងយល់ទិដ្ឋភាពខាងក្នុងទៅលើផ្នែកមួយ នៃប្រជាជនចិន​បានធ្វើអោយស្រអាប់ងងឹតដោយឡែកពីគ្នារវាងការពិតនិងការប្រឌិតដែលមើលឃើញ ក្នុងប្រវត្តិដើមដំបូងនៃប្រទសនេះ ។

នៅឯ ៧០០០ឆ្នាំមុនគ.ស. ជនជាតិចិនបានធ្វើការដាំដុះស្រូវដែលជួយអោយមានការរីកចំរើនដល់វប្បធ៌មចៀហ៊ូ(Jiahu) ។ នៅតាម៉ៃទី(Damaidi)ក្នុងតំបន់ស្វយ័តនីងសៀ(Ningxia) ចម្លាក់ថ្ម៣,១៧២ផ្ទាំង​ចុះកាលបរិច្ឆេទពី៦០០០-៥០០០ឆ្នាំមុនគ.ស.បានត្រូវគេរកឃើញមានទ្រង់ទ្រាយជាអក្សរមួយតួៗចំនួន៨,៤៥៣តួ ដូចជា ព្រះអាទិត្យ ព្រះចន្ទ តារា ទេព្ដានិងទិដ្ឋភាពនៃការប្រមាញ់ រឺក៏ ការចិញ្ចឹមសត្វ ។ អក្សររូបទាំងនេះត្រូវបានចាត់ទុកថាស្រដៀងនឹងតួអក្សរដំបូងបង្អស់ដែលអាចអះអាងបានថាត្រូវបានសរសេរ ដោយជនជាតិចិន ។^{[១៣][១៤]} ក្រោយមកទៀត វប្បធ៌មយ៉ាងសាវ(Yangshao)ត្រូវបានជំនួសមកវិញដោយវប្បធ៌មឡុងសាន(Longshan)នៅប្រហែល២៥០០ឆ្នាំមុនគ.ស. ។

មើលផងដែរ: គម្រោងកាលប្រវត្តិវិទ្យា សៀ ស្ឆាង ចូវ

អត្ថបទក្បោះក្បាយ: រាជវង្សសៀ

រាជវង្សសៀនៃប្រទេសចិន (ពីប្រ.២១០០ ដល់ ប្រ. ១៦០០ មុនគ.ស.)គឺជារាជវង្សដំបូងគេបង្អស់ដែលបានពិព៌ណនាក្នុងកំណត់ត្រាប្រវត្តិសាស្ត្របុរាណដូចជា កំណត់ត្រានៃមហាប្រវត្តិវិទូនិងកាលប្បវត្តិឫស្សី ។ ^{[២][១៥]}

ទោះបីជាមានការមិនឯកភាពថា តើរាជវង្សនេះមាន រឺ អត់ អោយប្រាកដក៏ដោយ ក៏មានភស្តុតាងខាងបុរាណវត្ថុខ្លះបង្ហាញថាមានវត្តមាននៃរាជវង្សនេះដែលអាចទៅរួច ។ អ្នកប្រវត្តិវិទូស៊ឺម៉ា ឈាន(Sima Qian) (១៤៥-៩០ មុនគ.ស.)​​ដែលជាអ្នកកត់ត្រាស៊ឺជី(Shiji) រឺក៏ កំណត់ត្រានៃមហាប្រវត្តិវិទូហើយនិងកាលប្បវត្តិដែលបានហៅថាកាលប្បវត្តិឫស្សីចុះកាលបរិច្ឆេទការកកើតនៃរាជវង្សសៀ​កាលពី៤២០០ឆ្នាំមុន ក៏ប៉ុន្តែកាលបរិច្ឆេទនេះមិនទាន់ជាក់លាក់នៅឡើយ ។. អ្នកបុរាណវត្ថុភាគច្រើនឥឡូវនេះបានភ្ជាប់រាជវង្សសៀ​ទៅនឹងកំណាយ នៅឯអឺលីធូ(Erlitou)ក្នុងខេត្តហឺណាន(Henan)ភាគកណ្ដាល^[១៦] ជាកន្លែងដែលចង្ក្រានរំលាយសំរិទ្ធិមួយតាំងពីប្រហែល២០០០ឆ្នាំមុនគ.ស.ត្រូវបានជីកកកាយឃើញ ។ សញ្ញាណសំគាល់ដំបូងដែលបានមកពីសម័យនេះបានរកឃើញលើគ្រឿងស្មូននិងសំបកខ្ចៅខ្យងត្រូវបានគិតថាជាដូនតា នៃតួអក្សរចិនសម័យទំនើបនេះ ។^[១៧] ជាមួយគ្នាកំណត់ត្រាដ៏ច្បាស់លាស់តិចតួចដែលត្រូវគ្នានឹងឆ្អឹងទំនាយរាជវង្សស្ឆាង រឺក៏ ការសរសេរលើភាជន៍សំរិទ្ធិរាជវង្សចូវ សម័យរាជការសៀនៅតែអាចយល់បានតិចតួចនៅឡើយ ។

តាមរយៈទេវកថា រាជវង្សនេះបានបញ្ចប់នៅប្រហែល១៦០០ឆ្នាំមុនគ.ស. ជាលទ្ធផលមួយនៃសមរភូមិមិងធាវ ។

អត្ថបទក្បោះក្បាយ: រាជវង្សស្ឆាង

កំណត់ត្រាដែលបានសរសេរមុនគេបង្អស់ពីអតីតកាលរបស់ចិនមកទល់ឥឡូវបានរកឃើញកាលបរិច្ឆេទពីរាជវង្សស្ឆាង នៅប្រហែលសតវត្សទី១៣មុនគ.ស. ហើយយកបានពីទំរង់នៃអក្សរចារឹកនៃការព្យាករពីអនាគតកត់ត្រាលើឆ្អឹង រឺ សំបកសប្បីសត្វដែលក៏អាចហៅផងដែរថាឆ្អឹងទំនាយ ។ ការរកឃើញខាងបុរាណវត្ថុដែលផ្ដល់នូវតឹកតាងនៃវត្តមានរបស់រាជវង្សស្ឆាងប្រ. ១៦០០-១០៤៦មុនគ.ស.ត្រូវបានចែកចេញជាពីរឈុត ។ ឈុតទីមួយពីដើមសម័យរាជវង្សស្ឆាងដែលមកពីប្រភពដើមនៅឯអឺលីកាង(Erligang)ឋិត នៅក្នុងជិងចូវ(Zhengzhou)និងសាងឆឹង(Shangcheng) ។ ឈុតទីពីរពីចុងរាជវង្សស្ឆាង រឺ សម័យយិន(Yin)ដោយប្រកបទៅដោយតួសេចក្ដីដ៏ច្រើននៃសំណេរឆ្អឹងអាថ៌កំបាំង ។ អានយ៉ាង(Anyang)ស្ថិតក្នុងខេត្តហឺណាន(Henan)នាសម័យថ្មីនេះត្រូវបានអះអាងថាជារាជធានីចុងក្រោយ ក្នុងចំណោមរាជធានីស្ឆាងទាំងប្រាំបួន (ប្រ. ១៣០០-១០៤៦ឆ្នាំមុនគ.ស.) ។ រាជវង្សស្ឆាងមានមហាក្សត្រ ៣១​អង្គពីស្ដេចថាងដល់ស្ដេចចូវ ។ នៅក្នុងសម័យនេះ ប្រជាជនចិនបានគោរពបូជាទេព្ដាផ្សេងៗដូចជា ទេព្ដាអាកាសធាតុនិងទេព្ដាមេឃហើយនិងទេព្ដាជាន់ខ្ពស់ដែលមាននាមថាសាងទី(Shangdi)ជាទេព្ដាគ្រប់គ្រងលើទេព្ដាដ៏ទៃទៀត ។ ទេព្ដាទាំងនោះជាអ្នករស់នៅកំឡុងរាជវង្សស្ឆាងដែលបានជឿថាជាបុព្វការីជន ឪពុកម្ដាយនិងដូនតារបស់ពួកគេបានក្លាយជាទេព្ដា នៅពេលពួកគាត់ស្លាប់ហើយបុព្វការីជនរបស់ពួកគេនោះចង់អោយមានគេបូជាខ្លួនដូចទេព្ដាដែរ ។ គ្រួសារនីមួយៗបានគោរពបូជាបុព្វបុរសរៀងៗខ្លួន ។

ប្រហែលជា១៥០០ឆ្នាំមុនគ.ស. ពួកចិនបានចាប់ផ្ដើមប្រើឆ្អឹងទំនាយ ដែលបានសរសេររួចទៅទស្សន៍ទាយព្យាករណ៍អនាគត ។ នៅសម័យមួយនៃរាជវង្សចូវ (ប្រហែល ១១០០ឆ្នាំមុនគ.ស.) ប្រជាជនក៏គោរពបូជាអធិធម្មជាតិមួយដែរ ដែលហៅថាធាន(Tian) ត្រូវបានបកប្រែជាសាមញ្ញថាស្ថានលើ ។ ដូចគ្នានឹងសាងទីដែរ ស្ថានលើបានគ្រប់គ្រងលើទេព្ដាទាំងអស់ហើយស្ថានសួគ៌ក៏បានសម្រេចថានរណានឹងគ្រប់គ្រងប្រទេសចិនស្ថិត នៅក្រោមអំនាចទេវរាជ ។​​ ព្រះមហាក្សត្រអាចគ្រប់គ្រងបានដរាបណាទ្រង់មានអំនាចទេវរាជ ។ គេមានជំនឿថាអធិរាជ រឺ អធិរាជនីបានបាត់បង់នូវអំនាចទេវរាជនៅពេលដែលគ្រោះធម្មជាតិបានកើតឡើងយ៉ាងច្រើនហើយ ពេលនោះជាការពិតទៅទៀត ព្រះមហាក្សត្រក៏លែងមានការខ្វល់ព្រះទ័យទៅលើប្រជារាស្ត្របានធ្វើអោយឃើញជាក់ស្ដែងឡើង ។ ដោយការឆ្លើយតបមកវិញ គ្រួសាររាជវង្ស នឹងត្រូវបានផ្ដួលរំលំហើយរាជវង្សថ្មីនឹងកាន់កាប់បន្តនិងទទួលបានអំណាចទេវរាជជំនួសវិញ ។

កំណត់ត្រានៃមហាប្រវត្តិវិទូ ថ្លាថ្លែងថារាជវង្ស​ស្ឆាងបានប្ដូររាជធានីប្រាំមួយលើក ។ ជាចុងក្រោយ(ហើយសំខាន់បំផុត)ប្ដូរទៅយិន(Yin)នៅឆ្នាំ១៣៥០មុនគ.ស.ដែលនាំមកដល់យុគមាសនៃរាជវង្សនេះ ។ ពាក្យថារាជវង្សយិន(Yin)មានន័យដូចនឹងរាជវង្សស្ឆាងក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រដែរ ទោះបីយ៉ាងណាពាក្យនេះត្រូវបានប្រើជាចុងក្រោយហើយកាន់តែច្បាស់ឡើងនៅពាក់កណ្ដាលនៃសម័យរាជវង្សស្ឆាងចុងក្រោយបង្អស់ ។

ប្រវត្តិវិទូចិន ដែលបានរស់នៅសម័យក្រោយៗមកទៀតទម្លាប់ធ្វើការកត់សំគាល់លើរាជវង្សមួយដែលបន្តពីរាជវង្សមួយទៀត ក៏ប៉ុន្តែស្ថានភាពនយោបាយជាក់ស្ដែង ក្នុងប្រទេសចិនដើមដំបូងត្រូវបានដឹងថាមានការស្មុគស្មាញមែនទែន ។ ដោយហេតុនេះហើយ តាមអ្នកប្រាជ្ញនៃប្រទេសចិនខ្លះអោយយោបល់ថាសៀហើយនិងស្ឆាងប្រហែលជាសំដៅទៅ លើអង្គការនយោបាយពីរដែលមានដំណាលៗគ្នា ក៏ដូចជា ចូវដំបូងឡើយត្រូវបានដឹងថាមានវត្តមាន ក្នុងសម័យតែមួយនឹងស្ឆាងដែរ ។ កំណត់ត្រាសរសេរដៃបានរកឃើញនៅអានយ៉ាង(Anyang)អះអាងនូវវត្តមាននៃរាជវង្សស្ឆាង ។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកប្រាជ្ញបស្ចឹមប្រទេសជារឿយៗស្ទាក់ស្ទើរដោយឯកភាពជាបណ្ដោះអាសន្នរួមគ្នា ដោយទទួលស្គាល់តាមកំណត់ត្រាអានយ៉ាងដែលថាមានរាជវង្សស្ឆាង ។ ឧទាហរណ៍ ការស្វែងរកបុរាណវត្ថុនៅឯសានស៊ិងតួយ(Sanxingdui)បានផ្ដល់ជាគំនិតថាអរិយធ៌មបច្ចេកទេស ដែលបានរីកចំរើនមិនដូចវប្បធ៌មអានយ៉ាងទេ ។ តឹកតាងមិនអាចសន្មតបាននៅក្នុងការផ្ដល់អោយដឹងថាតើអាណាចក្រស្ឆាងលាតសន្ធឹងពីអានយ៉ាងចម្ងាយប៉ុន្មាននោះទេ ។ សម្មតិកម្មដែលនាំអោយថាអានយ៉ាងត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយរាជវង្សស្ឆាងដដែលនោះ គឺនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រផ្លូវការមានដូចគ្នានិងបានធ្វើពាណិជ្ជកម្មជាមួយនឹងតំបន់ដែលមានការតាំងនៅ នៃវប្បធ៌មផ្សេងៗដ៏ទៃទៀតជាច្រើនក្នុងតំបន់ បច្ចុប្បន្នសំដៅលើប្រទសចិនភាគខាងក្នុង រឺក៏ ភូមិភាគកណ្ដាល ។

អត្ថបទក្បោះក្បាយ: រាជវង្សចូវ

រាជវង្សចូវគឺជារាជវង្សដែលអូសបន្លាយូរបំផុតនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រចិនចាប់ពី១០៦៦ឆ្នាំមុនគ.ស. មកទល់ប្រហែល២៥៦មុនគ.ស.។ នៅចុងនៃសហវត្សទី២មុនគ.សរាជវង្សចូវបានចាប់ផ្ដើមងើបផុសឡើងតាមជ្រលងដងទន្លេលឿងលុកលុយ លើតំបន់មួយនៃរាជវង្សស្ឆាង ។ ចូវបានបង្ហាញខ្លួនឡើងដើម្បីចាប់ផ្ដើមការដឹកនាំរបស់ពួកគេក្រោមប្រព័ន្ធពាក់កណ្ដាលសក្ដិភូមិ ។ ប្រជាជនចូវគឺជាប្រជាជនដែលបានរស់នៅខាងលិចនៃស្ឆាងហើយមេដឹកនាំចូវត្រូវបានតែងតាំងថាអ្នកការពារភាគខាងលិច ដោយរាជវង្សស្ឆាង ។ អ្នកគ្រប់គ្រងចូវ ស្ដេចអ៊ូ ដែលមានការជួយជ្រោមជ្រែង ដោយព្រះភាតារបស់ព្រះអង្គគឺចៅពញាចូវជាស្ដេចរាជានុសិទ្ធិចាត់ចែងដើម្បីវាយកម្ចាត់ស្ឆាងនៅសមរភូមិមុយ៉េ(Muye) ។ ស្ដេចចូវនៅពេលនោះបានសំអាងលើលទ្ធិនៃអំនាចទេវរាជ ដើម្បីអោយទទួលស្គាល់ការដឹកនាំរបស់ទ្រង់ដោយមានលទ្ធិនេះហើយដែលបានជះឥទ្ធិពលស្ទើរតែគ្រប់រាជវង្សដែលសោយរាជ្យបន្ត ។ ចូវ​ដំបូងឡើយបានរើរាជធានីទៅ ខាងលិចតំបន់មួយក្បែរស៊ីអាន(Xi'an)សព្វថ្ងៃនេះតាមដងទន្លេវ៉ី(Wei)ជាចរន្តទន្លេហូរចាក់ចូលគ្នានឹងទន្លេលឿង ប៉ុន្តែទន្លេទាំងពីរអាចនឹងជាដើមចមបន្តបន្ទាប់នៃការពង្រីកវិសាលភាពទៅជាជ្រលងទន្លេយ៉ាងសេ(Yangtze) ។ នេះអាចនឹងជាលើកដំបូងនៃការបំលាស់ទីប្រជាករដ៏ច្រើនពីភាគខាងជើងទៅភាគខាងត្បូងក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រចិន ។

អត្ថបទក្បោះក្បាយ:សម័យនិទាឃរដូវ​ និងសរទរដូវ

នៅសតវត្សទី៨ម.គ.អំនាចបានបែកខ្ញែកកំឡុងសម័យនិទាឃរដូវ និងសរទរដូវដែលបានប្រសិទ្ធិនាមតាមរយៈកាលប្បវត្តិនិទាឃរដូវ និងសរទរដូវដែលអាចយកជាការបាន ។ ក្នុងសម័យនេះ មេដឹកនាំកងទ័ពតាមតំបន់មួយចំនួនដែលបំរើការអោយរាជវង្សចូវបានចាប់ផ្ដើមប្រកាសអំនាចនិងប្រកួតប្រជែងរកអនុត្តរភាពរបស់ខ្លួន ។ ស្ថានការណ៍កាន់តែធ្ងន់ធ្ងរៗឡើងដោយការឈ្លានពាននៃប្រជាជាតិផ្សេងៗដូចជា ឈិន(Qin)ដែលបង្ខំអោយចូវផ្លាស់រាជធានីពួកគេទៅភាគខាងកើតឡកយ៉ាង(Luoyang) ។ នេះគូសបង្ហាញឲឃើញនូវដំណាក់កាលដ៏សំខាន់ទីពីរនៃរាជវង្សចូវ៖ ចូវខាងកើត ។ នៅក្នុងចំណោមរដ្ឋរាប់រយនីមួយៗដែលបានងើបបះបោរដោយឯកឯង អ្នកមានអំនាចតាមមូលដ្ឋានមូចំនួនបានក្ដោបក្ដាប់អំនាចខាងនយោបាយមួយភាគធំហើយនិងបន្តស្ដាប់បង្គាប់ស្ដេចចូវត្រឹមតែងារប៉ុណ្ណោះ ។ ឧទាហរណ៍ដូចជា មេដឹកនាំតាមតំបន់មួយចំនួនបានចាប់ផ្ដើមប្រើងាររាជវង្សដាក់ឲខ្លួនឯង ។ មួយរយសាលានៃគំនិតទស្សនវិជ្ជាចិនបានរីកស្គុះស្គាយកំឡុងសម័យនេះ ហើយចលនាបញ្ញវន្តដែលមានឥទ្ធិពល ដូចជា លទ្ធិខុងជឺ សាសនាតាវ លទ្ធិច្បាប់និយមនិងលទ្ធិម៉ូជឺត្រូវបានកកើតឡើង ជាផ្នែកមួយ ក្នុងការឆ្លើយតបទៅនឹងពិភពនយោបាយដែលកំពុងតែផ្លាស់ប្ដូរ ។ សម័យនិទាឃរដូវ​និងសរទរដូវត្រូវបានកំណត់ ដោយការបែកខ្ញែកនៃអំនាចកណ្ដាលរបស់ចូវ ។ ប្រទេសចិនបច្ចុប្បន្នមានរាប់រយរដ្ឋ រដ្ឋខ្លះក្នុងចំណោមរដ្ឋទាំងនោះធំស្មើតែភូមិមួយនិងមានត្រឹមតែប៉មបន្ទាយមួយប៉ុណ្ណោះ ។

អត្ថបទក្បោះក្បាយ:សម័យប្រទេសកើតសង្គ្រាម

បន្ថែមពីលើ ការបង្រួបបង្រួមខាងនយោបាយមកប្រទេសរដ្ឋ ដែលលេចធ្លោទាំងប្រាំពីរនៅតែមានមកដល់ចុងសតវត្សទី៥ម.ស. ហើយប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមកមានតែពីរបីប្រទេសទេបានធ្វើសង្គ្រាមនឹងគ្នាទៅវិញទៅមក ត្រូវបានស្គាល់ថាជាសម័យប្រទេសកើតសង្គ្រាម ។ នៅមានស្ដេចចូវសោយរាជ្យមក ដល់ឆ្នាំ២៥៦ម.គ.ដែរ តែទ្រង់ភាគច្រើនជាតួតំណាងនិងកាន់អំនាចពិតតិចតួចណាស់ ។ តាមតំបន់ជិតខាង នៃរដ្ឋកើតសង្គ្រាមទាំងនេះ ដែលរួមមានស៊ីឆួន(Sichuan)និងលាវនីង(Liaoning) ត្រូវបានបញ្ចូលគ្នាហើយតំបន់ទាំងពីរនេះត្រូវបានគ្រប់គ្រង ក្រោមប្រព័ន្ធរដ្ឋបាលមូលដ្ឋានថ្មី នៃភូមិភាគនិងអាណាខេត្ត(郡縣/郡县) ។ ប្រព័ន្ធនេះត្រូវបានប្រើតាំងពីសម័យនិទាឃរដូវនិងសរទរដូវ ហើយផ្នែកខ្លះនៅឃើញមានក្នុងប្រព័ន្ធទំនើប នៃសឹង(Sheng)និងសៀន(Xian) (ខេត្ត និង ស្រុក, 省縣/省县)។ ការពង្រីកទឹកដីចុងក្រោយក្នុងសម័យនេះបានចាប់ផ្ដើមកំឡុងរជ្ជកាល យីង ចឹង(Ying Zheng) ស្ដេចឈិន ។ ការបង្រួបបង្រួម នៃមហាអំនាចទាំងប្រាំមួយរបស់ព្រះអង្គហើយនិងការបញ្ចូលបន្ថែមនៅតំបន់ចឺជាំង(Zhejiang) ភ្វូជាន(Fujian) គ័ងតុង(Guandong) និងគ័ងស៊ី(Guangxi) នាពេលបច្ចុប្បន្នក្នុងឆ្នាំ២១៤ម.ស.អាចឲទ្រង់ប្រកាសព្រះអង្គឯងថាជាអធិរាជទីមួយ(Qin Shi Huang)បាន ។

អត្ថបទក្បោះក្បាយ:រាជវង្សឈិង

ប្រវត្តិវិទូជាច្រើនសំដៅលើសម័យរាជវង្សឈិនមកដល់ចុងសម័យរាជវង្សឈិងជាសម័យអធិរាជចិន ។ ទោះបីជារជ្ជកាលបង្រួបបង្រួមនៃអធិរាជឈិនបន្តបានរយៈពេល១២ឆ្នាំក៏ដោយ ក៏ព្រះអង្គបានរៀបចំពង្រាបផ្នែកដ៏ធំនូវអ្វីៗ ដែលបង្កបង្កើតជាចំណុចស្នូលទឹកដីកំណើតនៃជនជាតិហានចិនហើយ និងបង្រួបបង្រួមពួកគេក្រោមរដ្ឋបាលកណ្ដាលប្រកាន់ច្បាប់ដ៏តឹងរឹង ដែលតាំងនៅសៀនយ៉ាង(Xianyang)(ក្បែរៗស៊ីអាន[Xi'an]ពេលបច្ចុប្បន្ននេះ) ។ លទ្ធិច្បាប់និយមដែលដឹកនាំ ដោយឈិនបានសង្កត់ធ្ងន់នូវការប្រកាន់ខ្ជាប់ខ្ជួន លើច្បាប់វិន័យហើយ និងអំនាចផ្ដាច់ការនៃព្រះចៅអធិរាជ ។ ទស្សនៈមួយនេះក្រោយមកជះឥទ្ធិពល ដល់ការពង្រីកចក្រភពតាមបែបកងទ័ពបង្ហាញការមិនដំណើរការ ក្នុងការគ្រប់គ្រងចក្រភពដោយសន្តិភាពបានទេ ។ ព្រះចៅអធិរាជឈិនជាធិបតី លើការបង្ក្រាបការប្រឆាំងខាងនយោបាយយ៉ាងឃោរឃៅរួមមានព្រឹត្តិការណ៍មួយ ដែលគេដឹងថាជាការដុតបំផ្លាញសៀវភៅនិងការកប់អ្នកប្រាជ្ញទាំងរស់ ។ នេះអាចនឹងជាកម្លាំងរុញច្រាន ពីក្រោយការស្រោចស្រង់របស់ហានក្រោយមកទៀត ដោយបញ្ចូលសាលាគំរូនៃការអភិបាលកិច្ចបន្ថែមទៀត ។

រាជវង្សឈិនល្បីដោយសារការសង់មហាកំផែងចិន ដែលត្រូវបានអះអាងបញ្ជាក់និងធ្វើបន្ថែមឲកាន់តែប្រសើរឡើងកំឡុងពេលរាជវង្សមិង ។ ការរួមចំណែកដ៏សំខាន់ផ្សេងៗ នៃឈិនរួមមានគំនិតនៃ រដ្ឋបាលកណ្ដាល ការបង្រួបបង្រួមច្បា់ប់វិន័យ ការអភិវឌ្ឍភាសាសរសេរ​ ប្រព័ន្ធរង្វាស់រង្វាល់និងរូបិយវត្ថុចិនគឺជាកង្វល់បន្ទាប់ពីសម័យនិទាឃរដូវនិងសរទរដូវនិងសម័យប្រទេសកើតសង្គ្រាម ។ បន្ថែមអ្វីមួយដែលសំខាន់ដូចជាល្វែង នៃភ្លៅរទេះសំរាប់រទេះត្រូវបានបង្កើតដូចគ្នាដើម្បីបញ្ជាក់ថាប្រព័ន្ធពាណិជ្ជកម្មរស់រវើកទូទាំងចក្រភព ។^[១៨]

អត្ថបទក្បោះក្បាយ:រាជវង្សហាន

មើលផងដែរ:ប្រវត្តិរាជវង្សហាន

រាជវង្សហាន (២០២ម.គ.-២២០គ.ស.) លេចធ្លោឡើងក្នុងឆ្នាំ២០៦ម.គ. ស្ថាបនិកលាវប៉ាងបានប្រកាសខ្លួនជាអធិរាជនៅឆ្នាំ២០២ម.គ. ។ វាគឺរាជវង្សដំបូងគេប្រកាន់យកទស្សនវិជ្ជា នៃលទ្ធិខុងជឺដែលប្រែក្លាយជាបាតគ្រឹះ នៃមនោគមវិជ្ជាគ្រប់រជ្ជកាលទាំងអស់រហូតដល់ចុងនៃសម័យអធិរាជប្រទេសចិន ។ ស្ថិតនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់រាជវង្សហាន ប្រទេសចិនត្រូវបានធ្វើឲមានការរីកចំរើនដ៏ខ្លាំងក្លា នៅក្នុងវិស័យជាច្រើនទាំងចំពោះសិល្បះនិងវិទ្យាសាស្ត្រ ។ អធិរាជអ៊ូ បានពង្រឹងនិងពង្រីកចក្រភពចិនដោយរុញច្រានពួកសួងនូ (ដែលដូចគ្នាជាមួយពួកហាន់)ទៅកាន់មហាវាលស្មៅនៃម៉ុងហ្គោលខាងក្នុងនាបច្ចុប្បន្ននេះដែលផ្ដាច់ពួកគេចេញពីតំបន់កានស៊ូ នីងសៀនិងឈិងហាយនាពេលឥឡូវ ។ នេះអាចជាការបើកទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មលើកដំបូងរវាងចិននិងពួកបស្ចឹមប្រទេសតាមរយះផ្លូវសូត្រ ។ មេទ័ពរាជវង្សហាន ប៉ាន ឆាវ បានពង្រីកការលុកលុយកាត់តាមប៉ាមៀឆ្ពោះទៅកាន់មាត់សមុទ្រកាសព្យែន ។^[១៩] ជាលើកដំបូងហើយនៃស្ថានទូតរ៉ូម៉ាំងជាច្រើនដាក់នៅប្រទេសចិនដែលត្រូវបានកត់ត្រាពីប្រភពចិនបាន តាមរយះផ្លូវសមុទ្រនៅឆ្នាំ១៦៦គ.សនិងលើកទីពីរក្នុងឆ្នាំ២៨៤គ.ស. ។

យ៉ាងណាក៏ដោយ ដីដែលបានប្រគល់ឲក្រុមគ្រួសារឥស្សរជនបានកាត់បន្ថយពន្ធដីបន្តិចម្ដងៗ ។ ក្នុងឆ្នាំ៩គ.ស. អ្នកជ្រែករាជ្យ វ៉ាង ម៉ាង បានបង្កើតឡើងនៅរាជវង្សស៊ិន (ថ្មី) ដែលមានរយះកាលខ្លីមួយ ហើយបានចាប់ផ្ដើមធ្វើកម្មវិធីដីដ៏ច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់និងកំណែទំរង់សេដ្ឋកិច្ចផ្សេងៗ ។ ក៏ប៉ុន្តែកម្មវិធីទាំងនេះមិន ដែលត្រូវបានគាំទ្រដោយគ្រួសារម្ចាស់ដីទេ ពីព្រោះតែវាបានអនុគ្រោះដល់ពួកកសិករ ។ អស្ថេរភាពបាននាំមកនូវភាពចលាចលនិងការបះបោរ ។

អធិរាជគ័ងអ៊ូ បានធ្វើឲមានរាជវង្សហានដូចមុនវិញ ជាមួយនឹងការគាំទ្រនៃគ្រួសារអ្នកជំនួញនិងម្ចាស់ដីនៅឡកយ៉ាង(Luoyang)ខាងកើតនៃស៊ីអាន(Xi'an) ។ សម័យថ្មីនេះត្រូវបានឲឈ្មោះថារាជវង្សហានខាងកើត ។ អំនាចហានបានធ្លាក់ចុះម្ដងទៀតចំណោមការចង់ដណ្ដើមទឹកដីគ្នា ការឈ្លានពាននិងការប្រឆាំងគ្នារវាងបក្សពួកព្រះមហាក្សត្រយានីនិងពួកមហាតលិក ។ ការបះបោរពួកឈ្នួតលឿងបានបែកធ្លាយនៅឆ្នាំ១៨៤គ.ស. ជាការនាំទៅដល់សម័យមួយនៃពួកស្ដេចត្រាញ់ ។ ជាលទ្ធផលនៃការជ្រួលច្របល់ រដ្ឋបីបានព្យាយាមទាញយកផលប្រយោជន៍យ៉ាងច្រើនលើលលប់ នៅក្នុងសម័យនគរបី ។ សម័យកាលនេះត្រូវបានគេនិពន្ធជាប្រលោមលោកដ៏អស្ចារ្យ ក្នុងស្នាដៃជាច្រើនដូចជារឿងប្រលោមលោកនៃនគរទាំងបី ។

អត្ថបទក្បោះក្បាយ:ឆាវ វ៉ី រាជវង្សជិន (២៦៥-៤២០)

បន្ទាប់ពីឆាវ ឆាវ បានបង្រួបបង្រួមភាគខាងជើងនៅឆ្នាំ២០៨គ.ស. កូនប្រុសរបស់គេបានប្រកាសឡើងនៅរាជវង្សវ៉ីនៅឆ្នាំ២២០ ។ ភ្លាមនោះដែរ សត្រូវរបស់វ៉ីទាំងពីរ ស្ឈូនិងអ៊ូបានប្រកាសឯករាជ្យភាពរបស់ខ្លួន ដែលនាំឲប្រទេសចិនឈានចូលដល់សម័យនគរបី ។ សម័យនេះបានឆ្លុះបញ្ចាំងឲឃើញលក្ខណៈនៃការបំបែកទៅជារដ្ឋបន្តិចម្ដងៗ ដែលធ្លាប់មានក្នុងរាជវង្សឈិននិងហាន ហើយនិងការបង្កើនអំនាចនៃមហាវង្សត្រកូលជាច្រើន ។ ទោះបីជានគរទាំងបីត្រូវបានបង្រួបបង្រួមដោយរាជវង្សជិនក្នុងឆ្នាំ២៨០ក៏ដោយ ក៏រចនាសម្ព័ន្ធនេះនៅតែមានជាសារវន្តដដែលរហូតដល់ការបះបោរ អ៊ូ ហ៊ូ ។

អត្ថបទក្បោះក្បាយ:នគរទាំងដប់ប្រាំមួយ ការបះបោរ អ៊ូ ហ៊ូ

ដោយទទួលបានផលចំណេញពីសង្គ្រាមផ្ទៃក្នុង ក្នុងរាជវង្សជិនក្រុមជនជាតិភាគតិច (អ៊ូ ហ៊ូ[Wu Hu])ដែលមិនមែនជនជាតិហានចិន ដែលស្ថិតក្នុងសម័យនោះដូចគ្នាដែរ បានកាន់កាប់ភាគច្រើននៃប្រទេស នៅក្នុងសតវត្សទី៤ហើយនិងរុកគួននាំឲមានការជំលៀសជនជាតិហានចិនមួយភាគធំ ទៅភាគខាងត្បូងនៃទន្លេយ៉ាងសេ ។ ក្នុងឆ្នាំ៣០៣ ពួកជនជាតិទី(Di)បានបះបោរហើយក្រោយមកទៀតបានកាន់កាប់បានឆឹងទូ(Chengdu) ដោយបង្កើតជារដ្ឋមួយឈ្មោះថា ឆឹង ហាន(Cheng Han) ។ ស្ថិតក្រោមការដឹកនាំរបស់ លាវ យាន(Liu Yuan) ពួកសួងនូ(Xiongnu)បានរើបំរះក្បែរៗស្រុក លីនផ្វិន(Linfen)សព្វថ្ងៃនេះហើយបង្កើតបានរដ្ឋមួយឈ្មោះថា ហាន ចាវ(Han Zhao) ។ អ្នកស្នងរាជ្យពី លាវ យាន លាវ ឆុង(Liu Cong)បានចាប់បានហើយនិងប្រហារជីវិតអធិរាជជិនខាងលិចពីរអង្គចុងក្រោយទៀតផង ។ នគរទាំងដប់ប្រាំមួយ គឺជាពហុតរភាពនៃរាជវង្សដែលមិនមែនចិនមានអាយុកាលខ្លីៗដែលបានមកគ្រប់គ្រងទាំងស្រុង រឺក៏ ផ្នែកខ្លះនៃប្រទេសចិនភាគខាងជើងក្នុងសតវត្សទី៤និងទី៥ ។ ក្រុមជនជាតិជាច្រើនដែលជាប់ពាក់ព័ន្ធរួមមានបុព្វបុរសនៃពួកថឺខ(Turk) ម៉ុងហ្គោលនិងទីបេ ។ ភាគច្រើននៃពួកពនេចរទាំងនេះបានមានអាណាខេត្តខ្លះដែរ ហើយបានធ្វើចិនភាវូនីយកម្មតាំងពីមុនការបានគ្រប់គ្រងអំណាចយូរមកហើយ ។ ជាការពិតទៅ មួយចំនួនក្នុងចំណោមពួកជនជាតិទាំងនោះគួរឲកត់ស្គាល់ដែរ គឺប្រជាជនឆៀង(Qiang)និងសួងនូ(Xiongnu)ត្រូវបានអនុញ្ញាតិឲរស់ នៅតំបន់ព្រំដែនក្នុងមហាកំផែងតាំងពីចុងសម័យរាជវង្សហានមកម៉្លេះ ។

អត្ថបទក្បោះក្បាយ:រាជវង្សខាងត្បូង និងខាងជើង

ដោយបានសញ្ញានៃការដួលរលំនៃរាជវង្សជិនខាងកើតក្នុងឆ្នាំ៤២០ ប្រទេសចិនបានធ្លាក់ចូលដល់សម័យរាជវង្សខាងជើងនិងរាជវង្សខាងត្បូង ។ ជនជាតិហានបានប្រមូលកងទ័ពដែលនៅរស់ពី ការវាយប្រហាររបស់កុលសម្ព័ន្ធពនេចរនៅភាគខាងជើងដូចជា សៀនប៉ី(Xianbei) ហើយនិងឲអរិយធ៌មរបស់ពួកគេបានបន្តការលូតលាស់រីកចំរើនតទៅទៀត ។

ក្នុងប្រទេសចិនភាគខាងត្បូង ការតតាំងគ្នាយ៉ាងឃោរឃៅ ដោយសារថាព្រះពុទ្ធសាសនាគួរតែត្រូវបានអនុញ្ញាតឲមាន ដែលបានកាន់ជានិច្ចកាលដោយរាជវង្សានុវង្ស និងពួកអភិជនដែរ រឺ អត់ ។ នៅទីបញ្ចប់ ជិតដល់ចុងនៃសម័យរាជវង្សខាងត្បូងនិងរាជវង្សខាងជើង ទាំងបរិស័ទខាងពុទ្ធសាសនា និងសាសនាតាវបានស្រុះស្រួលហើងថែមទាំងកាន់តែចេះអត់ឱនឲគ្នាទៅវិញទៅមកទៀត ។ ក្នុងឆ្នាំ៥៨៩​ សួយបានបញ្ចូលរាជវង្សខាងត្បូងចុងក្រោយ ឆិន តាមរយៈកងទ័ព ហើយបានដាក់បញ្ចប់សម័យរាជវង្សខាងជើងនិងរាជវង្សខាងត្បូង ។

អត្ថបទក្បោះក្បាយ:រាជវង្សសួយ

រាជវង្សសួយ ដែលជារាជវង្សបានរៀបចំដើម្បីបង្រួបបង្រួមប្រទេសឡើងវិញក្នុង ឆ្នាំ៥៨៩ក្រោយពីជិត៤សតវត្ស នៃការបែងចែកគ្នាខាងនយោបាយ រាជវង្សសួយបានដើរតួសំខាន់ជាងរយះពេល នៃវត្តមានរបស់វាដែលបានណែនាំរួចមកហើយ ។ សួយបាននាំឲចិនរួមគ្នាម្ដងទៀត និងបង្កើតឡើងនូវស្ថាប័នជាច្រើន ដែលត្រូវបានយកគំរូតាមដោយរាជវង្សស្នងបន្តសួយ គឺថាង ។ ដូចគ្នានឹងរាជវង្សឈិនដែរ ក៏ប៉ុន្តែសួយបានប្រើទ្រព្យធនហួសប្រមាណ ហើយក៏បានដួលរលំទៅវិញ ។ ស្រដៀងទៅនិងរាជវង្សឈិនផងដែរ តាមប្រវត្តិសាស្ត្រជាប្រពៃណីបានវិនិច្ឆ័យរាជវង្សសួយ ដោយអយុត្តិធ៌មបន្តិចដែរ ព្រោះថាការវិនិច្ឆ័យបានសង្កត់ធ្ងន់ទៅលើភាពយង់ឃ្នង នៃរជ្ជកាលសួយ និង ឫកពារដ៏ក្អេងក្អាងនៃអធិរាជទីពីរនៃរាជវង្សដោយឲកិត្តិយសដ៏តិចតួច សំរាប់សមិ

អត្ថបទក្បោះក្បាយ:រាជវង្សថាង

ថ្ងៃ ១៨ មិថុនា ឆ្នាំ៦១៨ កាវជូបានដណ្ដើមបានរាជ្យបល្ល័ង្ក ហើយរាជវង្សថាងត្រូវបានបង្កើតឡើង ដោយបើកឡើងនូវយុគថ្មីនៃភាពរុងរឿង និងបំរែបំរួលថ្មីខាងសិល្បៈ និងបច្ចេកវិជ្ជា ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាដែលបានធ្វើឲមានឡើងបន្តិចៗម្ដង ក្នុងប្រទេសចិនពីចាប់ពីសតវត្សទី១មកម៉្លេះ បានប្រែកា្លយជាសាសនាដ៏សំខាន់ជាងគេ ហើយត្រូវបានកាន់រក្សាទុកដោយគ្រួសារអធិរាជ និងប្រជាជនសាមញ្ញមួយភាគ ។

ឆាងអាន(Chang'an) (បច្ចុប្បន្ន ស៊ីអាន[Xi'an]), រាជធានីប្រទេសត្រូវបានគេគិតថាជាក្រុងដ៏ធំបំផុតរបស់ពិភពលោកនៅក្នុងសម័យនោះ ។ ទាំងរាជវង្សហាន និងរាជវង្សថាងត្រូវបានចាត់ទុកថាជាសម័យដ៏រុងរឿងបំផុតក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រចិន ជារឿយៗ។

ថាង ក៏ដូចជាហានដែរ បានទុកផ្លូវពាណិជ្ជកម្មបើកទូលាយទៅភាគខាងលិច និងខាងត្បូង ។ ធ្លាប់មានការដោះដូរពាណិជ្ជកម្មធំៗជាមួយប្រទេសក្រៅឆ្ងាយៗ ហើយ និងអ្នកជំនួញបរទេសដែលបានតាំងទីនៅក្នុងប្រទេសចិន ។

រាជវង្សថាងបានណែនាំឲមានប្រព័ន្ធថ្មី ជាការគ្រប់គ្រងបែបចិនហៅថាប្រព័ន្ធសម្បទានដី ។ ប្រព័ន្ធនេះបានផ្ដល់ដីឲគ្រួសារជាច្រើន ដែលទទួលបានពីអធិរាជផ្អែកទៅលើតំរូវការរបស់ពួកគេមិនមែនដោយសារទ្រព្យធនទេ ។ ពីឆ្នាំប្រហែល៨៦០ រាជវង្សថាងចាប់ផ្ដើមធ្លាក់ចុះ ដោយសារតែការបះបោរជាបន្តបន្ទាប់ជាច្រើនក្នុងប្រទេសចិនផ្ទាល់ ហើយក្នុងប្រធានបទដំបូងគឺនគរណានចាវនៅភាគខាងត្បូង ។ ម្នាក់ក្នុងចំណោមស្ដេចក្រាញ់ទាំងនោះគឺ ហ៊ាង់ ឆាវបានកាន់កាប់បានហ្គ័ងចូវក្នុងឆ្នាំ៨៧៩ ដោយសំលាប់អ្នកស្រុកច្រើនបំផុត២០០,០០០នាក់ រួមទាំងដាក់អាណានិគមលើក្រុមគ្រួសារអ្នកជំនួញបរទេសមួយភាគធំនៅទីនោះទៀតផង ។^[២០] ក្នុងចុងឆ្នាំ៨៨០ ឡកយ៉ាងបានប្រគល់ឲលោក ហើយនៅថ្ងៃ៥ មករា ៨៨១ លោកបានច្បាំងដណ្ដើមបានឆាងអាន ។ អធិរាជ ស៊ីចុងបានភៀសព្រះកាយ ទៅឆឹងទូ ហើយលោក ហ៊ាង់បានបង្កើតរបបបណ្ដោះអាសន្នថ្មីមួយ ដែលត្រូវបានកម្ចាត់ជាចុងក្រោយដោយកងទ័ពថាង ប៉ុន្តែពេលក្រោយមកទៀតភាពចលាចលខាងនយោបាយបាននៅបន្ត ។

សូមមើល: សម័យរាជវង្សប្រាំ និងនគរដប់ បន្ថែម

សម័យនៃការបែកបាក់គ្នាខាងនយោបាយស្ថិតនៅចន្លោះថាង និងសុងត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាសម័យរាជវង្សប្រាំ និងនគរដប់បានបន្តយ៉ាងតិចណាស់ជាងកន្លះសតវត្សពី ៩០៧ ដល់ ៩៦០ ។ កំឡុងសម័យកាលដ៏ខ្លីនេះ នៅពេលនោះប្រទេសចិនទាំងមូលប្រារព្ធយកប្រព័ន្ធពហុរដ្ឋរបបទាំងប្រាំបានបន្ត​ពីមួយទៅមួយយ៉ាងលឿន ក្នុងការគ្រប់គ្រងនៃបេះដូងចក្រភពចាស់ៗ នៅប្រទេសចិនភាគខាងជើង ។ រយះកាលដូចគ្នានេះដែរ មានរបប១០ទៀតដែររឹងមាំបានកាន់កាប់ផ្នែកខ្លះនៃភាគខាងត្បូង និងខាងលិចប្រទេសចិន អញ្ជឹងហើយសម័យនេះត្រូវបានគេបញ្ជាក់ថាជាសម័យនគរដប់ ។

សូមមើល: រាជវង្សសុង បន្ថែម, រាជវង្សលាវ, សៀខាងលិច, រាជវង្សជិន, ១១១៥-១២៣៤, និង ប្រវត្តិរាជវង្សសុង

ក្នុងឆ្នាំ៩៦០ រាជវង្សសុងបានទទួលអំនាចគ្របដណ្ដប់ភាគច្រើននៃប្រទេសចិន ហើយបង្កើតឡើងរាជធានីមួយនៅខាយផ្វុង(ក្រោយមកត្រូវស្គាល់ថាជាប៉ីជិង)ចាប់ផ្ដើមនូវសម័យមួយ នៃភាពរុងរឿងខាងសេដ្ឋកិច្ចកាលណោះរាជវង្សលាវឈីតានបានកាន់កាប់លើម៉ាន់ជូរី ម៉ុងហ្គោលីសព្វថ្ងៃនេះ និងភាគខ្លះនៃប្រទេសចិនខាងជើង ។ ក្នុងឆ្នាំ១១១៥ រាជវង្សជិន (១១១៥-១២៣៤)ចឺឆិនបានលេចឡើងយ៉ាងច្រងោៗ ដោយបំផ្លាញរាជវង្សលាវក្នុងរយះពេល១០ឆ្នាំ ។ ក្នុងខណៈពេលនោះ អ្វីដែលបច្ចុប្បន្នជាខេត្តចិនភាគពាយ័ព្យដូចជាកានស៊ូ សានស៊ី និងនីងសៀ​ ទីនោះហើយបានផុសឡើងនូវរាជវង្សសៀខាងលិចពី១០៣២ដល់១២២៧ បានបង្កើតឡើងដោយកុលសម្ព័ន្ធថាងហ្គុត ។

រាជវង្សជិនបានដណ្ដើមអំនាចបានលើប្រទេសចិនភាគខាងជើង និងខាយផ្វុងពីរាជវង្សសុងដែលរើរាជធានីទៅហាងចូវ(Hangzhou)(杭州) ។ រាជវង្សសុងខាងត្បូងក៏បានឈឺចាប់ផងដែរ ដោយភាពអាម៉ាស់ដោយដឹងថារាជវង្សជិនជាអតីតអធិរាជ ។ ជាលទ្ធផលច្រើនឆ្នាំ ប្រទេសចិនបានបែងចែករវាងរាជវង្សសុង រាជវង្សជិន និងសៀខាងលិចថាងហ្គុត ។ រាជវង្សសុងខាងត្បូងបានឆ្លងកាត់សម័យកាល នៃការអភិវឌ្ឍបច្ចកវិទ្យាដ៏អស្ចារ្យ ដែលអាចត្រូវបានពន្យល់ជាផ្នែកដោយការគាបសង្កត់ខាងយោធា ដែលវាបានបង្ហើញឲឃើញចាប់ពីភាគខាងជើងមក ។ នេះរួមបញ្ចូលការប្រើប្រាស់អាវុធរំសេវកាំភ្លើងដែលបានដើរតួដ៏សំខាន់ ក្នុងជ័យជំនះទ័ពជើងទឹករាជវង្សសុងប្រឆាំងនឹងជិនក្នុងសមរភូមិថាងតាវ និងសមរភូមិឆាយស៊ឺតាមដងទន្លេយ៉ាងសេក្នុងឆ្នាំ១១៦១ ។ លើសពីនេះ កងទ័ពជើងទឹកដែលឈរជើងជាអចិន្ត្រៃយ៏របស់ចិនត្រូវបានប្រមូលផ្ដុំ និងប្រគល់ឲទីបញ្ជាការមេទ័ពជើងទឹកមួយនៅទីងហាយក្នុងឆ្នាំ១១៣២ ក្រោមរជ្ជកាលនៃអធិរាជយិនចុងនៃរាជវង្សសុង ។

រាជវង្សសុងត្រូវបានចាត់ទុកដោយមនុស្សជាច្រើនថាជាចំនុចកំពូល នៃវិទ្យាសាស្ត្រ និងបច្ចេកវិទ្យាចិនបុរាណ ដោយមន្ត្រីបណ្ឌិតបង្កើតថ្មីដូចជា[[ស៊ូ សុង(Su Song) (១០២០-១១០១) និងសិន ខួ(Shen Kuo) (១០៣១-១០៩៥) ។ មានសវនការសម្ងាត់រវាងអង្គបក្សដិបក្សនយោបាយពីរ ខាងអ្នកកំណែទម្រង់ និងអ្នកអភិរក្ស ដែលដឹកនាំដោយ ឧត្ដមមន្ត្រី វ៉ាង អានស៊ឺ(Wang Anshi) និងស៊ឺម៉ា គ័ង(Sima Guang)រៀងៗខ្លួន ។ នៅចាប់ពីពាក់កណ្ដាលដល់ចុងសតវត្សទី១៣ជនជាតិចិនបានប្រកាន់យកដាច់ណាត់នូវទស្សនវិជ្ជានៃអ្នកខុងជឺថ្មីបានបង្កើតឡើងដោយ ជូ ស៊ី(Zhu Xi) ។ មានស្នាដៃអក្សសិល្ប៍ជាច្រើនសន្ធឹកបាននិពន្ធឡើងកំឡុងរាជវង្សសុងដូចជា ស្នាដៃប្រវត្តិសាស្ត្រនៃជឺជឺ ថុងជាន ។ វប្បធ៌ម និងសិល្បៈបានរីកចំរើនរួមមានស្នាដៃសិល្បៈដូចជាតាមដងទន្លេកំឡុងពេលបុណ្យឈិងមិង និងចំរៀងខ្លុយពនេចរទាំង១៨បទពេលនោះក៏មានពួកវិចិត្រករខាងពុទ្ធនិយមដូចជា លីន ធ្រីងកួយ(Lin Tinggui) ដែរ។

សូមមើល: រាជវង្សយាន បន្ថែម

ចឺឆិនបានស្ថាបនារាជវង្សជិនត្រូវបានកម្ចាត់ចោលដោយម៉ុងហ្គោល ដែលក្រោយមកទៀតបានស្នងរាជ្យបន្តបន្ទាប់ ពីបានកម្ចាត់សុងខាងត្បូងហើយ ក្នុងសង្គ្រាមបង្ហូរឈាមដ៏រ៉ាំរ៉ៃមួយឈុត សង្គ្រាមជាលើកដំបូងក្នុងនោះមានកាំភ្លើងជាច្រើនបានដើរតួដ៏សំខាន់។ សម័យកាលបន្ទាប់ពីសង្គ្រាម ក្រោយមកទៀតហៅថាសម័យកងទ័ពសន្តិភាពម៉ុងហ្គោល ពួកអ្នកផ្សងព្រេងបស្ចឹមប្រទេសដូចជាម៉ាកូ ប៉ូឡូ(Marco Polo)បានធ្វើដំណើរគ្រប់ច្រកល្ហកទៅប្រទេសចិន ហើយនាំយកមកវិញនៅរបាយការណ៍ នៃអច្ឆរិយភាពរបស់ចិនទៅកាន់អឺរ៉ុប ។ ក្នុងរាជវង្សយាន ពួកម៉ុងហ្គោលត្រូវបានបែងចែក រវាងអ្នកតាំងមូលដ្ឋាននៅឯមហាវាលស្មៅហើយ និងអ្នកចង់កាន់ប្រពៃណីតាមជនជាតិចិន ។ គុប៊ីឡៃ ខាន់ ព្រះនត្តានៃសង់ស៊ី ខាន់ ចង់ឲកាន់ប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់ប្រទេសចិន ហើយបានបង្កើតឡើងនូវរាជវង្សយាន ។ នេះគឺជារាជវង្សលើកដំបូងហើយដែលកាន់កាប់ប្រទេសចិនទាំងមូលចាប់តាំងពីប៉ីជិងមកដែលជារាជធានី ។ ប៉ីជិងត្រូវបានប្រគល់ឲទៅលាវក្នុងឆ្នាំ៩៣៨ជាមួយ និងអាណាខេត្តទាំងដប់ប្រាំមួយនៃយានយុន ។ កាលពីមុននោះ វាធ្លាប់ជារាជធានីនៃរាជវង្សជិន ដែលមិនបានកាន់កាប់ប្រទេសចិនទាំងអស់ទេ ។

មុនពេលការលុកលុយរបស់ម៉ុងហ្គោល រាជវង្សចិនជាច្រើន មានប្រជារាស្ត្រប្រហែល១២០លាននាក់តាមរបាយការណ៍ បន្ទាប់ពីការធ្វើសញ្ជ័យបានបញ្ចប់ក្នុង ១២៧៩ ជំរឿនឆ្នាំ១៣០០បានរាយការណ៍ថា មានប្រជារាស្ត្រប្រហែល៦០លាននាក់ ។^[២១] ពេល ដែលកំពុងព្យាយាមសន្មតនូវឱនភាព ដ៏ខ្លាំងដោយឯកឯងទៅលើភាពសាហាវឃោរឃៅពួកម៉ុងហ្គោល​ពួកអ្នកប្រាជ្ញខ្លះនៅពេលបច្ចុប្បន្ននេះ បានផ្សំបញ្ចូលមនោសញ្ចេតនាច្រើន ដែលចាត់ទុកវាជាដើមចម ។ ពួកអ្នកប្រាជ្ញដូចជា ផ្វ្រេដដឺរ៉ិខ ដាប់បលយូ ម៉ូត(Frederick W. Mote)ផ្ដល់យោបល់ថាការធ្លាក់ចុះចំនួនតួលេខបានឆ្លុះបញ្ចាំង ពីបរាជ័យខាងរដ្ឋបាលដើម្បីកត់ត្រាជាជាង ការចុះខ្សោយជាក់ស្ដែង ខណៈនោះដែរ អ្នកដ៏ទៃផ្សេងទៀតដូចជា ធីម៉ស់ស៊ី ប៊្រូក(Timothy Brook)ផ្ដល់យោបល់ថា ពួកម៉ុងហ្គោលបានបង្កើតនូវប្រព័ន្ធសេវកម្មមួយក្នុងរវាងមួយភាគធំ នៃអនុរាស្ត្រចិន ដែលបង្កហេតុជាច្រើនធ្វើឲបាត់បង់ការស្រង់ចំនួនប្រជាជនទាំងមូល ។ ពួកអ្នកប្រវត្តិវិទូផ្សេងទៀតដូចជា វីលាម ម៉ខ់ណេល (Willianm McNeill) និងដេវីដ ម៉ហ្កេន (David Morgan)ផ្ដល់យោបល់ថាជំងឺគ្រុន (ត្រជាក់, ក្អួត, រាគ, គ្រុន) ជាកត្តាសំខាន់ នៅពីក្រោយការធ្លាក់ចុះប្រជាសាស្ត្រ កំឡុងសម័យនេះ ។ ការរីករាលដាល នៃមរណភាពដ៏ខ្មៅងងឹតដោយជំងឺប៉េស្ត (ជំងឺ) ក្នុងសតវត្សទី១៤ត្រូវបានប៉ាន់ប្រមាណថាបានសំលាប់៣០% នៃអត្រាប្រជាជនចិន ។^{[២២][២៣]}

សូមមើល: រាជវង្សមិង បន្ថែម និង ប្រវត្តិរាជវង្សមិង

ដោយរហូតមករាជវង្សយាន បានបន្តអស់រយះកាលតិចជាងមួយសតវត្ស មានការវេទនាដ៏ខ្លាំងដោយជាប់ទាក់ទិន ក្នុងចំណោមរាស្ត្រវណ្ណៈទាបៗប្រឆាំង និងការគ្រប់គ្រងរបស់ពួកម៉ុងហ្គោល ។ គ្រោះធម្មជាតិជាញឹកញាប់តាំង ពីទសវត្សឆ្នាំ១៣៤០បាននាំទៅដល់ការបះបោររបស់ពួកកសិករជាច្រើន នៅទីបញ្ចប់ ។ រាជវង្សយានត្រូវបានផ្ដួលរំលំដោយរាជវង្សមិងនៅទីបញ្ចប់ក្នុងឆ្នាំ១៣៦៨ ។

នគរូបនីយកម្មបានបង្កើនអត្រាប្រជាជនកាន់តែកើនឡើង និងដូចជាការបែងចែកពលកម្មក៏កាន់តែស្មុគស្មាញថែមទៀត ។ មជ្ឈមណ្ឌលនៃទីក្រុងធំៗជាច្រើន ដូចជាណានជិង(Nanjing) និងប៉ីជិង(Beijing) បានបរិច្ចាគទៅដល់ការរីកលូតលាស់នៃឧស្សាហកម្មឯកជន ។ ដោយឡែក ឧស្សាហកម្មខ្នាតតូចក៏រីកលូតលាស់ដែរ យូរៗទៅក៏មានឯកទេសខាងទំនិញក្រដាស សូត្រ កប្បាស និងប៉សឺឡែន ។ ភាគច្រើនបំផុតទៅ យ៉ាងណាក៏ដោយមជ្ឈមណ្ឌលនៃទីក្រុងតូចៗនានា ដែលមានទីផ្សារជាច្រើនបានរីកសាយភាយទូទាំងប្រទេស ។ ទីផ្សារតាមទីប្រជុំជននានាបានធ្វើពាណិជ្ជកម្មស្បៀងជាចម្បង ដែលរួមមានផលិតចាំបាច់មួយចំនួន ដូចជា គ្រឿងអលង្ការ និងប្រេង ។

ថ្វីត្បិតការស្អប់ជនបរទេស និងចរិកលក្ខណៈខាងក្នុង នៃបញ្ញវន្តសាលាលទ្ធិខុងជឺថ្មីរឹតតែ មានប្រជាប្រិយភាពក៏ដោយ ក៏ប្រទេសចិនក្រោមការគ្រប់គ្រងដើមសម័យរាជវង្សមិងមិនបានបែកបាក់គ្នាទេ ។ ពាណិជ្ជកម្មក្រៅប្រទេស និងទំនាក់ទំនងដ៏ទៃទៀត ជាមួយពិភពខាងក្រៅ ជាពិសេសជប៉ុនបានកើនឡើងយ៉ាងច្រើន ។ ឈ្មួញចិនបានរុករកទូទាំងមហាសមុទ្រឥណ្ឌាទៅដល់អាភ្វ្រិកខាងកើតជាមួយនឹងការដើរសំពៅរបស់ចឹង ហឺ(Zheng He) ។

ជូ យិនចាង(Zhu Yuanzhang) រឺ ហុងអ៊ូ(Hongwu)ស្ថាបនិករាជវង្សនេះបានដាក់មូលដ្ឋានគ្រឹះសំរាប់ប្រទេសដោយចាប់អារម្មណ៍តិចតួចខាងពាណិជ្ជកម្ម និងបន្ថែមក្នុងការទាញយកផលចំណេញលើផ្នែកកសិកម្ម ។ ប្រហែលដោយសារតែ សាវតាររបស់អធិរាជជាកសិករប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចរាជវង្សមិងសង្កត់ធ្ងន់លើកសិកម្ម មិនដូចជារាជវង្សសុងនិងម៉ុងហ្គោលទេដែលពឹងផ្អែកលើពាណិជ្ជករ និងឈ្មួញដើម្បីរកចំណូល ។ កម្មសិទ្ធិដីសម័យសក្ដិភូមិថ្មី នៃសម័យកាលសុង និងម៉ុងហ្គោលត្រូវបានដកហូតតាមច្បាប់ដោយមេដឹកនាំរាជវង្សមិងមកវិញ ។ កម្មសិទ្ធិដីដ៏ធំៗជាច្រើនត្រូវបានរឹបអូស ដោយរាជរដ្ឋាភិបាល ដោយបានបែងចែកហើយបានជួលទៅខាងក្រៅ ។ ទាសភាពឯកជនត្រូវបានហាមឃាត់ ។ ជាលទ្ធផល បន្ទាប់ពីការចូលទីវង្គត់នៃអធិរាជយ៉ុងឡឹទៅ ម្ចាស់កម្មសិទ្ធិដីជាអ្នកស្រែចំការឯករាជ្យបានមានចំនួនដ៏លើសលប់ក្នុងវិស័យកសិកម្មចិន ។ ច្បាប់ទាំងនេះប្រហែលជាបានត្រួសត្រាយផ្លូវ ដើម្បីដកចេញភាពអាក្រក់ នៃភាពក្រីក្រកំឡុងពេលរបបគ្រប់គ្រងមុនៗ ។

រាជវង្សមានរដ្ឋបាលកណ្ដាលរឹងមាំ និងស្មុគស្មាញ ដែលបង្រួបបង្រួមនិងគ្រប់គ្រងលើចក្រភព ។ តួនាទីរបស់ព្រះចៅអធិរាជកាន់តែអត្តាធិបតេយ្យ ទោះបីជា ជូ យិនចាង បន្តប្រើជាសំខាន់នូវអ្វីដែលទ្រង់ប្រសិទ្ធិនាមថាអគ្គលេខាធិការ(内阁) ដើម្បីជួយជាមួយការងារក្រដាសស្នាមដ៏សន្ធឹកសន្ធាប់ នៃការិយាធិបតេយ្យរួមមានការក្រើនរំលឹក (ញត្តិ និងអនុសាសន៍ជាច្រើនទៅរាជ្យបល្ល័ង្ក) រាជបញ្ជារបស់អធិរាជជាការឆ្លើយតប របាយការណ៍ប្រភេទផ្សេងៗជាច្រើន និងកំណត់ត្រាពន្ធដារមួយចំនួន ។ វាក៏ជាការិយាធិបតេយ្យដូចគ្នា ដែលក្រោយមកបានទប់ស្កាត់ការគ្រប់គ្រងរបស់មិងពីការអាចនាំទៅរកការផ្លាស់ប្ដូរសង្គម ហើយ និងនាំទៅរកការធ្លាក់ចុះរបស់រាជវង្ស ។

ព្រះចៅអធិរាជយ៉ុងឡឹបានព្យាយាមពង្រីកឥទ្ធិពល របស់ចិនទៅខាងក្រៅព្រំដែនដោយទាមទារមេដឹកនាំផ្សេងៗបញ្ជូនទូតមកកាន់ប្រទេសចិន ដើម្បីនាំសួយសារអាករមក ។ កងទ័ពជើងទឹកដ៏ធំមួយត្រូវបានបង្កើតឡើងរួមមានសំពៅដែលមានដងក្ដោងបួនដែលអាចផ្ទុកបាន១,៥០០តោន ។ កងទ័ពឈរជើងមួយលានកង (តាមការប៉ានស្មានខ្លះច្រើនស្មើនឹង១.៩លាននាក់^{[នរណា?]})ត្រូវបានបង្កើតឡើង ។ កងទ័ពចិនបានពង្រាបប្រទេសវៀតណាម អស់រយះពេលជិត២០ឆ្នាំ កាលណោះកងសំពៅចិនបានចេញដំណើរទៅសមុទ្រចិន និងមហាសមុទ្រឥណ្ឌា ដោយធ្វើដំណើររហូតដល់ឆ្នេរអាភ្វ្រិកខាងកើត ។ ពួកជនជាតិចិនបានទទួលបានអំនាចនៅម៉ូហ្គុលីស្តង់(Moghulistan)ខាងកើត ។ ប្រទេសជាតិអាស៊ី ដែលនៅជិតសមុទ្រជាច្រើនបានបញ្ជូនទូត ជាមួយសួយសារអាករ ឲព្រះចៅអធិរាជចិន ។ នៅក្នុងស្រុក មហាប្រឡាយ ត្រូវបានពង្រីក និងបង្ហាញឲឃើញនូវចរន្ដដ៏សកម្មចំពោះពាណិជ្ជកម្មក្នុងស្រុក ។ ជាង១០០០,០០០តោន នៃដែកក្នុងមួយឆ្នាំៗត្រូវបានផលិតឡើង ។ សៀវភៅជាច្រើនត្រូវបានគេបោះពុម្ព ដោយប្រើពុម្ពវិល ។ ព្រះបរមរាជវាំងក្នុងបុរីហាមឃាត់ប៉ីជិងបានឈាន ដល់ភាពត្រចះត្រចង់ថ្មីៗនេះ ។ រាជវាំងនៅកំឡុងប៉ុន្មានសតវត្សនេះផងដែរ ដែលកិត្យានុភាព​នៃប្រទេសចិនភាគខាងត្បូងប្រែមកជាទាញប្រយោជន៍បានយ៉ាងហូរហៀ ។ ដំណាំថ្មីៗត្រូវបានដាំដុះពោរពាស និងឧស្សាហកម្មជាច្រើន ដូចជាឧស្សាហកម្មផលិតប៉សឺឡែន និងវាយនភណ្ឌ ដែលបានលូតលាស់រីកចម្រើន ។

ក្នុងឆ្នាំ១៤៤៩ អឺសិន ថាយអ៊ីស៊ី(Esen Tayisi) បានដឹកនាំការលុកលុយរបស់ពួកម៉ុងហ្គោលអយរ៉េត នៅចិនភាគខាងជើងដែលឈានទៅដល់ការចាប់ខ្លួនព្រះចៅអធិរាជចឹងថុង(Zhengtong)នៅឯធូមូ ។ ក្នុងឆ្នាំ១៥៤២ មេដឹកនាំម៉ុងហ្គោល អាល់តាន ខាន់(Altan Khan) បានចាប់ផ្ដើមរុកគួនប្រទេសចិនតាមព្រំដែនភាគខាងជើង ។ ក្នុងឆ្នាំ១៥៥០ គេថែមទាំងបានទៅដល់ជាយក្រុងប៉ីជិងទៀតផង ។ ចក្រភពចិនក៏ជាប់ពាក់ព័ន្ធជាមួយពួកចោរសមុទ្រជប៉ុនដោយការវាយប្រហារតាមជួរសមុទ្រភាគអាគ្នេយ៍;^[២៤] មេទ័ព ឈី ជីគ័ង(Qi Jiguang)គឺជាឧបករណ៍ក្នុងការកម្ចាត់ពួកចោរសមុទ្រទាំងនេះ ។ រញ្ជួយដីដែលបណ្ដាលឲស្លាប់ច្រើនបំផុតគ្រប់ពេល គឺរញ្ជួយដីសានស៊ីនៅឆ្នាំ១៥៥៦ ដែលសំលាប់មនុស្សប្រហែល៨៣០,០០០នាក់បានកើតឡើង កំឡុងរជ្ជកាលព្រះចៅអធិរាជជាជិង(Jiajing) ។

កំឡុងរាជវង្សមិងការសាងសង់ចុងក្រោយនៅលើមហាកំផែងត្រូវរ៉ាប់រងលើការការពារប្រទេសចិនពីបរទេសឈ្លានពាន ។ កាលណោះមហាកំផែងត្រូវបានសាងសង់ ក្នុងរយះពេលលឿនណាស់ ភាគច្រើននូវអ្វីដែលយើងបានឃើញសព្វថ្ងៃនេះគឺបានសង់ រឺក៏ ជួសជុលដោយរាជវង្សមិង ។ ការងារឥដ្ឋ និងថ្មប្រផេះត្រូវបានពង្រីក ប៉មយាមខ្លះត្រូបានរចនាឡើងវិញ ហើយកាំភ្លើងធំត្រូវបានគេដាក់តាមបណ្ដាយរបស់កំផែង ។

សូមមើល: រាជវង្សឈិង បន្ថែម

រាជវង្សឈិង (១៦៤៤-១៩១១)ត្រូវបានស្ថាបនាឡើងបន្ទាប់ពីការកម្ចាត់មិងជារាជវង្សជនជាតិហានចិនចុងក្រោយ ដោយពួកម៉ាន់ជូ ។ ពួកម៉ាន់ជូដើមឡើយត្រូវបានស្គាល់ថាជាចឺឆិន ។ នៅពេលដែលប៉ីជិងត្រូវបានកាន់កាប់បានដោយ ការបះបោរពួកកសិករលី ជឺឆឹង (Li Zicheng) ក្នុងឆ្នាំ១៦៤៤ ព្រះចៅអធិរាជមិងចុងក្រោយ ឆុងចិន (Chongzhen)បានធ្វើអត្តឃាត ។ ពួកម៉ាន់ជូក្រោយមកបានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយមេទ័ពរាជវង្សមិង អ៊ូ សានកួយ (Wu Sangui) ហើយនិងដណ្ដើមការគ្រប់គ្រងបាននៅប៉ីជិង ដែលបានប្រែក្លាយជារាជធានីថ្មីនៃរាជវង្សឈិង ។ ពួកម៉ាន់ជូបានយកលំនាំបទដ្ឋានខុងជឺ នៃរដ្ឋបាលតាមប្រពៃណីចិនក្នុងការគ្រប់គ្រងចិនភាគខាងក្នុង ។

ពួកម៉ាន់ជូបានចែងច្បាប់'បញ្ជាកន្ទុយក្រោយ'បង្ខំឲជនជាតិហានចិនធ្វើតាមការតុបតែងសក់មានកន្ទុយក្រោយ ហើយនិងស្លៀកពាក់តាមបែបម៉ាន់ជូ ។ សម្លៀកបំពាក់តាមប្រពៃណីហាន រឺ ហានភ្វូ ត្រូវបានផ្លាស់មកវិញដោយសំលៀកបំពាក់តាមបែបម៉ាន់ជូ ឈីផាវ(សំលៀកបំពាក់កងទ័ពទង់ និងថាងជួង) ។ ព្រះចៅអធិរាជខាងស៊ី បានចេញរាជបញ្ជាឲបង្កើតនូវវចនានុក្រមដែលបានបំពេញ ហើយច្រើនបំផុតនៃតួអក្សរចិនដែលធ្លាប់បានដាក់បញ្ចូលគ្នានៅពេលនោះ ។ រាជវង្សឈិងបានបង្កើតឡើងប្រព័ន្ធទង់ប្រាំបីដែលបានផ្ដល់ជាគ្រោងគ្រឹះដ៏សំខាន់សំរាប់ការរៀបចំកងទ័ពឈិង ។ កងទ័ពទង់ត្រូវបានហាមឃាត់ពីការចូលរួមក្នុងជំនួញ និងការងារហត្ថកម្មលុះត្រាតែពួកគេបានសុំលាលែង ត្រូវដកចេញពីមុខតំណែង ។ ពួកគេត្រូវចាត់ទុកថាជាមានភាពជាអភិជន និងត្រូវផ្ដល់ឲនូវការថែទាំយ៉ាងផ្ចិតផ្ចង់ ដោយមានកន្លែងហូបចុក ស្នាក់នៅប្រចាំ ដីធ្លី និងចំនែកសំលៀកបំពាក់ទៀត ។

ជាងកន្លះសតវត្សបន្ទាប់មកទៀត ឈិងបានបង្រួបបង្រួមការគ្រប់គ្រងតំបន់ខ្លះដើមឡើយក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់មិង រួមមាន យូណាន(Yunnan)ជាដើម ។ ពួកគេក៏បានពង្រីកមជ្ឈមណ្ឌលអំនាចរបស់គេទៅលើ តំបន់ស៊ិនជាង(Xinjiang) ទីបេ និងម៉ុងហ្គោលី(Mogolia)ដែរ ។ ក៏ប៉ុន្តែកំឡុងសតវត្សទី១៩ ការគ្រប់គ្រងរបស់ឈិង បានចុះខ្សោយ ។ គោលបំណងរបស់ចក្រភពអង់គ្លេសចង់បន្តការជួញដូរអាភៀន ជាមួយចិនបានប៉ះពាល់ជាមួយរាជបញ្ជាព្រះចៅអធិរាជ ដែលហាមឃាត់ចំពោះថ្នាំញៀន ហើយក៏មានសង្គ្រាមអាភៀនលើកទីមួយផ្ទុះឡើង ក្នុងឆ្នាំ១៨៤០ ។ ហុងកុងត្រូវបានធ្លាក់ចូល ក្នុងកណ្ដាប់ដៃចក្រភពអង់គ្លេស ក្នុងឆ្នាំ១៨៤២ក្រោមសន្ធិសញ្ញាណានគីង(Nanking) ។

ការបះបោរដ៏ធំមួយ ការបះបោរថាយភិង(Taiping) (១៨៥១-១៨៦៤) ដែលទាក់ទិនជុំវិញការធ្លាក់ចុះ នៃប្រទេសចិនលើកទីបីក្រោមការគ្រប់គ្រង នៃថាយភិង ធានគ័រ (Taiping Tianguo) ជាចលនាសាសនាស្រដៀងនឹងគ្រិស្តសាសនាដែរ បានដឹកនាំដោយស្ដេចស្ថានសួគ៌ ហុង សៀវឈួន(Hong Xiuquan) ។ ត្រឹមតែ១៤ឆ្នាំក្រោយមកទៀត គឺថាពួកថាយភិងបានបែកខ្ញែកខ្ទេចខ្ទីនៅទីបញ្ចប់ កងទ័ពថាយភិង ត្រូវបានកម្ទេច ក្នុងសមរភូមិណានគីងលើកទីបី(Nanking) ក្នុងឆ្នាំ ១៨៦៤ ។ មរណភាពបានបន្លឺឡើង កំឡុងការបះបោរ១៥ឆ្នាំ គឺប្រហែល២០លាននាក់ ។^[២៥]

លើសពីនេះ ការបះបោរកាន់តែមានតម្លៃ ក្នុងចំនែកមួយនៃជីវិត និងសេដ្ឋកិច្ចរបស់មនុស្សដែលមានជាបន្តបន្ទាប់ ជាមួយនឹងសង្គ្រាមបក្សហាកា-ភុនទី(Punti-Hakka) ការបះបោរនីអិន(Nien) ការបះបោរសាសនាឥស្លាម ការបះបោរផានថាយ(Panthay) និងការបះបោរអ្នកគុននិយម ។^[២៦] ក្នុងមធ្យោបាយខ្លះ ការបះបោរ និងសន្ធិសញ្ញាមិនស្មើភាពជាច្រើន ពួកឈិងត្រូវបង្ខំចិត្ត ដើម្បីចុះហត្ថលេខាជាមួយមហាអំនាចចក្រពត្តិនិយម គឺជារោគសញ្ញា នៃអសមត្ថភាពរបស់ឈិងទាក់ទង នឹងការប្រកួតប្រជែងថ្មីក្នុងសតវត្សទី១៩ នេះ។

នៅទសវត្សឆ្នាំ១៨៦០ រាជវង្សឈិងបានដាក់កំហិត​ដល់ការបះបោរដោយឲប្រាក់យ៉ាងសម្បើម និងដាក់ទោសប្រហារជីវិត ។ នេះបានធ្វើឲអន្តរាយដល់ភាពជឿជាក់លើរបបឈិង និងបាននាំទៅដល់ការវាយប្រយុទ្ធគ្នាដោយផ្ដើមឡើង តាមតំបន់ដោយមេដឹកនាំខេត្តមួយចំនួន និងមនុស្សមកពីវណ្ណៈខ្ពង់ខ្ពស់បានជួយ ដល់ការបង្កើតឡើងនូវស្ដេចត្រាញ់និយមក្នុងប្រទេសចិន ។ រាជវង្សឈិង ក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះចៅអធិរាជគ័ងស៊ូបានស្នងរាជ្យ មានជាប់ពាក់ព័ន្ធ ជាមួយបញ្ហាខាងទំនើបកម្មតាមរយះចលនាពង្រឹងខ្លួនឯង ។ យ៉ាងណាក៏ដោយ រវាងឆ្នាំ១៨៩៨ និង១៩០៨ ព្រះមហាក្សត្រយានីឆឺស៊ីមានអ្នកអភិវឌ្ឍ គ័ងស៊ូ បានដាក់ទោសចំពោះការពិការគំនិត ។​^{[ត្រូវការអំណះអំណាង]}. ព្រះមហាក្សត្រយានី ដោយមានការជួយជ្រោមជ្រែងពីពួកអភិរក្សបានបង្កឡើង នូវរដ្ឋប្រហារយោធាដកព្រះចៅអធិរាជវ័យក្មេងចេញពីអំនាចយ៉ាងមានប្រសិទ្ធិភាព​ ហើយបានបដិសេធភាគច្រើននូវកំនែទម្រង់ថ្មីៗ ដែលសំខាន់ទាំងអស់ចោលទៀត ។​ គ័ងស៊ូបានសុគតមួយថ្ងៃមុនការចូលទីវង្គតនៃព្រះមហាក្សត្រយានី (អ្នកខ្លះជឿថាទ្រង់ត្រូវបានបំពុលដោយឆឺស៊ី) ។ អំពើពុករលួយរបស់មន្ត្រី ការមិនឯកភាពគ្នា និងជម្លោះរាជវង្សព្រះចៅអធិរាជបានបង្កើតឲមានកំណែទម្រង់កងទ័ពភាគច្រើនដែលឥតប្រយោជន៍ ។ ជាលទ្ធផលមួយកងទ័ពថ្មីរបស់ឈិងគឺត្រូវបានកម្ចាត់ទាំងស្រុងក្នុងសង្គ្រាម៨៨៣-១៨៨៥) និងសង្គ្រាមជប៉ុន-ចិន (១៨៩៤-១៨៩៥) ។

នៅពេលចាប់ផ្ដើមនូវសតវត្សទី២០ ការបះបោរអ្នកគុននិយម បានគំរាមកំហែងដល់ប្រទេសចិនភាគខាងជើង ។ នេះគឺជាចលនារបស់ពួកអ្នកអភិរក្សប្រឆាំងចក្រពត្តិនិយម ដែលទាមទារឲប្រទេសចិនមកកាន់ប្រពៃណីបុរាណវិញ ។ ព្រះមហាក្សត្រយានី ប្រហែលជាកំពុងនឹងស្វែងរការក្ដោបក្ដាប់អំនាចបន្តរបស់ទ្រង់វិញ ដោយទ្រង់បានចូលដៃខាងពួកអ្នកគុននិយមនៅពេលដែលពួកគេបានរុលចូលមកដល់ប៉ីជិង ។ ក្នុងការឆ្លើយតបមកវិញ ចំនាត់ការធ្វើឲធូរស្រាល របស់សម្ព័ន្ធមិត្តប្រទេសទាំងប្រាំបី ដែលបានឈ្លានពានប្រទេសចិនដើម្បីជួយសង្គ្រោះពួកបេសកជនបរទេស ដែលត្រូវបានគេឡោមព័ទ្ធ ។ ក្នុងនោះរួមមានកងកម្លាំងអង់គ្លេស ជប៉ុន រុស្ស៊ី អ៊ីតាលី អាល្លឺម៉ង់ បារាំង អាមេរិក និងអូទ្រីស ពួកសម្ព័ន្ធមិត្តបានកម្ចាត់ពួកអ្នកគុននិយម ហើយនិងទាមទារឲការបន្ធូបន្ថយបន្ថែមទៀតពីរាជការឈិង ៕

សូមមើល: ប្រវត្តិសាស្ត្រសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន បន្ថែម

សូមមើល: ប្រវត្តិសាស្ត្រសាធារណរដ្ឋចិន បន្ថែម

ដោយអស់ចិត្តនឹងការតស៊ូក្នុងរាជវាំងឈិង ដើម្បីធ្វើការកែទម្រង់ នឹងភាពកម្សោយរបស់ចិន ពួកមន្ត្រីវាំងក្មេងៗ មន្ត្រីយោធា និងពួកសិស្សនិស្សិតបានចាប់ផ្ដើមគាំទ្រ ដល់ការផ្ដួលរំលំរាជវង្សឈិងហើយបង្កើត សាធារណរដ្ឋមួយឡើង ។ ពួកគេត្រូវបានជំរុញ និងលើកទឹកចិត្តដោយគំនិតបដិវត្តន៍របស់ស៊ុន យ៉ាតសេន(Sun Yat-sen) ។ នៅពេលដែល ស៊ុន យ៉ាតសេន ត្រូវបានស្នើសុំ ដោយមនុស្សម្នាក់ក្នុងចំណោមពួកមេទ័ពបដិវត្តន៍លើអ្វី ដែលលោកបានអះអាង លើហេតុផលជោគជ័យលោកបាននិយាយថា ដើម្បីគ្រិស្តសាសនាជាជាងហេតុផលមួយណាផ្សេងទៀត ។ តាមរយះឧត្ដមគតិសេរីភាពសាសនា និងតាមអ្វីទាំងនេះវាបានបណ្ដុះគំនិតគ្រប់ទីកន្លែងនូវទ្រឹស្ដីក្ដីស្រលាញ់ និងសន្តិភាពសកល ។ ឧត្ដមគតិទាំងនេះអំពាវនាវដល់ជនជាតិចិន ពួកគេបានបង្កឡើងនូវបដិវត្តន៍ដ៏ធំមួយ ហើយពួកគេបានបូជាព្រោះតែលក្ខណៈសន្តិភាពរបស់បដិវត្តន៍នេះ ។"

ទាសភាព ក្នុងប្រទេសចិនត្រូវបានលុបបំបាត់ក្នុងឆ្នាំ១៩១០ ។ ^[២៧]

ការបះបោររបស់កងទ័ពបដិវត្តន៍ គឺការបះបោរអ៊ូឆាង (Wuchang) បានចាប់ផ្ដើមនៅ ថ្ងៃ១០ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩១១នៅអ៊ូហាន(Wuhan) ។ រដ្ឋាភិបាលបណ្ដោះអាសន្ននៃសាធារណរដ្ឋចិនត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅណានជិង (Nanjing) ថ្ងៃ១២ មិនា ឆ្នាំ១៩១២ ដែលមាន ស៊ុន យ៉ាតសេន ជាប្រធានាធិបតីក៏ប៉ុន្តែលោកស៊ុន ត្រូវបង្ខំឲផ្ទេរអំនាចមកឲ យាន ស៊ឺខាយ (Yuan Shikai)វិញជាអ្នកបញ្ជាការកងទ័ពថ្មី និងធ្លាប់ជាអគ្គសេនាបតីក្រោមរាជការឈិង ជាផ្នែកនៃកិច្ចព្រមព្រៀងដែលអនុញ្ញាតឲស្ដេចឈិងចុងក្រោយដាក់រាជ្យ (ការសម្រេចចិត្តមួយ ដែលធ្វើឲលោកស៊ុនស្ដាយក្រោយ) ។ ជាងពីរបីឆ្នាំបន្ទាប់មកទៀត លោកយាន បានចាត់ចែងលុបចោលរដ្ឋសភាខេត្ត និងរដ្ឋសភាជាតិចោល ហើយបានប្រកាសខ្លួនឯងជា ព្រះចៅអធិរាជក្នុងចុងឆ្នាំ១៩១៥ ។ មហិច្ឆតារបស់អធិរាជយាន ត្រូវប្រឆាំងយ៉ាងដាច់អហង្ការដោយអ្នកក្រោមបង្គាប់របស់គាត់ ដោយប្រឈមមុខ ជាមួយនឹងទិដ្ឋភាពនៃការបះបោរ គាត់ក៏បានដាក់រាជ្យក្នុងខែមិនា ១៩១៦ ហើយស្លាប់ក្នុងខែ មិថុនាឆ្នាំដដែលនោះ ។ មរណភាពរបស់គាត់បានបន្សល់ទុក នូវភាពគ្មានអ្នកគ្រប់គ្រងអំនាច ក្នុងប្រទេសចិន រដ្ឋាភិបាលសាធារណរៈទាំងមូលផ្ទុយមកវិញត្រូវបានបែកខ្ចាយអស់ ។ នេះហើយបាននាំទៅដល់សម័យស្ដេចត្រាញ់កំឡុងពេលនោះដែរភាគច្រើននៃផ្ទៃប្រទេសត្រូវបានកាន់កាប់ដោយរដ្ឋាភិបាលចំរុះផ្លាសប្ដូរជាញឹកញាប់ ព្រោះដោយសារតែការប្រកួតប្រជែង របស់មេដឹកនាំយោធាតាមខេត្តមួយចំនួន ។

ក្នុងឆ្នាំ១៩១៩ ចលនាថ្ងៃទីបួនឧសភា បានចាប់ផ្ដើមតបតនឹងលក្ខ័ណ្ឌដោយរំលោភលើប្រទេសចិនតាមរយះសន្ធិសញ្ញាវ៉ឺសៃដែលបញ្ចប់សង្គ្រាមលោកលើកទី១ប៉ុន្តែភ្លាមៗប្រែក្លាយជាចលនាប្រឆាំងនឹងស្ថានភាពក្នុងស្រុករបស់ចិនទៅវិញ ។ ការគ្មានជំនឿលើទស្សនវិជ្ជាអឺរ៉ុបសេរីក្នុងចំណោមបញ្ញវន្តចិន ដោយពួកគេត្រូវដើរតាម ពីក្រោយការជ្រើសរើស មាគ៌ាមនោគមវិជ្ជានយោបាយដាច់ខាតទៅវិញ ។ នេះជាពេល ដែលសាបព្រួសនូវគ្រាប់ពូជជម្លោះមិនអាចផ្សះផ្សារបានរវាងពួកឆ្វេង និយមនិងស្ដាំនិយមក្នុងប្រទេសចិន ដែលបាននឹងគ្របដណ្ដប់ប្រវត្តិសាស្ត្រចិនអស់ពេញ មួយសតវត្សមកហើយ ។

ក្នុងទសវត្ស ឆ្នាំ ១៩២០ ស៊ុន យ៉ាតសេន បានបង្កើតឡើងនូវមូលដ្ឋានបដិវត្តន៍ ក្នុងប្រទេសចិនភាគខាងត្បូង ហើយប្រកាសបង្រួបបង្រួមប្រទេស ដែលបានបែកបាក់គ្នា ។ ជាមួយការជួយពីសូវៀត លោកបានចូលជាសម្ព័ន្ធមិត្ត ជាមួយគណប្សកុម្មុយនិស្តចិន ដែលទើបនឹងដុះស្លាប ។ ក្រោយមរណភាព លោកស៊ុន ដោយជំងឺមហារីក ក្នុងឆ្នាំ១៩២៥ កូនសិស្សវ័យក្មេងរបស់លោក ឆៀង ខាយចៀក (Chiang Kai-shek) បានក្ដោបក្ដាប់អំណាច កួមិងថាង (គណបក្សជាតិនិយម រឺ ខេអ៊ែមធី (KMT) ហើយបន្តក្នុងការនាំយកមកវិញនូវភាគធំ នៃប្រទេសចិនកណ្ដាល និងខាងត្បូងក្រោមអំនាចរបស់បក្ស ក្នុងយុទ្ធនាការយោធាមួយ ដែលគេបានស្គាល់ថាជាបេសកកម្មភាគខាងជើង ។ កំពុងតែកម្ចាត់ពួកស្ដេចត្រាញ់នៅភាគខាងត្បូង និងចិនកណ្ដាល ដោយកងកម្លាំងយោធា លោកឆៀង អាចទទូលបានមកវិញនូវភក្ដីភាពដ៏តិចតួច របស់ពួកស្ដេចត្រាញ់ភាគខាងជើង ។ ក្នុងឆ្នាំ១៩២៧ លោកឆៀងតម្រង់ទៅរកពួកស៊ីភីស៊ី (CPC) ហើយដោយចាំមិនភ្លេចទេលោកបានបណ្ដេញកងទ័ពស៊ីភីស៊ី និងមេរបស់វា គឺពីមូលដ្ឋានទ័ពពួកវាទៅកាន់ភាគខាងត្បូង និងខាងកើតប្រទេសចិន ។ ក្នុងឆ្នាំ ១៩៣៤ ដោយបានបណ្ដេញពីមូលដ្ឋានទ័ពតាមតំបន់ភ្នំរបស់ពួកគេដូចជា សាធារណរដ្ឋសូវៀតចិន កងកម្លាំងស៊ីភីស៊ី បានចេញដំណើរជាចលនាទ័ពវែងៗកាត់តាមតំបន់ ដែលមានភូមិសាស្ត្រស្មុគស្មាញបំផុតក្នុងប្រទេសចិន នៅឯខាងជើងឆៀងខាងលិច ជាកន្លែង ដែលបង្កើតឡើង នូវមូលដ្ឋានទ័ពព្រៃ នៅយានអានក្នុងខេត្តសានស៊ី ។

កំឡុងពេលចលនាចល័តទ័ពវែងពួកកុម្មុយនិស្ត បានរៀបចំឡើងវិញក្រោមមេដឹកនាំថ្មី ម៉ៅ សេទុង(Mao Zedong|Mao Tse-tung) ។ ការតស៊ូដ៏ជូរចត់ រវាង ខេអ៊ែមធី និងស៊ីភីស៊ី បានបន្តដោយបើកចំហ រឺក៏លួចលាក់ឆ្លងកាត់ការកាន់កាប់របស់ជប៉ុន (១៩៣១-១៩៤៥) នូវផ្នែកផ្សេងៗនៃប្រទេសអស់រយះកាល១៤ឆ្នាំមក ។ គណបក្សចិនទាំងពីរបានបង្កើតរណសិរ្សរួបរួមដែលមានត្រឹមតែឈ្មោះដើម្បីប្រឆាំងពួកជប៉ុនក្នុងឆ្នាំ១៩៣៧ កំឡុងសង្គ្រាមជប៉ុន-ចិន (១៩៣៧-១៩៤៥) ដែលប្រែក្លាយជាផ្នែកមួយនៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២ ។ បន្តបន្ទាប់ពីការបរាជ័យរបស់ជប៉ុនក្នុងឆ្នាំ១៩៤៥ សង្គ្រាមរវាង ពួកខេអ៊ែមធី និងពួកស៊ីភីស៊ី បានបន្ត បន្ទាប់ពីបរាជ័យលើកិច្ចប្រឹងប្រែង នៅក្នុងការផ្សះផ្សារគ្នា និងកិច្ចព្រមព្រៀង ដែលបានចរចារគ្នារួចហើយ ។ មកទល់ឆ្នាំ១៩៤៩ ពួកស៊ីភីស៊ី បានកាន់កាប់ភាគច្រើននៃផ្ទៃប្រទេស ។ (សូមមើល សង្គ្រាមផ្ទៃក្នុងប្រទេសចិន)

នៅចុងបញ្ចប់សង្គ្រាមលោកលើកទី២ក្នុងឆ្នាំ១៩៤៥ ជាផ្នែកមួយនៃការចុះចាញ់របស់ជប៉ុនទាំងស្រុង កងទ័ពជប៉ុន នៅតៃវ៉ាន់បានចុះចាញ់កងទ័ពសាធារណរដ្ឋចិន ដោយប្រគល់អំនាចក្នុងការគ្រប់គ្រងតៃវ៉ាន់ពេញទីដល់ ឆៀង ខាយចៀក ។^[២៨] នៅពេលដែលលោកឆៀង​ បានបរាជ័យដោយសារកងទ័ពស៊ីភីស៊ីនៅចិនដីគោកក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៩ លោកបានដកថយទៅកោះតៃវ៉ាន់ ជាមួយរដ្ឋាភិបាលរបស់លោក និងកងទ័ពដែលគោរពវិន័យបំផុតរបស់លោក នាំមកជាមួយដែរ ភាពសំខាន់បំផុតនៃភាពជាអ្នកដឹកនាំខេអ៊ែមធី និងអ្នកគាំទ្រដ៏ច្រើនរបស់ពួកគេទៀត ។

សូមមើល: សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន បន្ថែម, សាធារណរដ្ឋចិន, លក្ខណៈច្បាប់តៃវ៉ាន់, និង លក្ខណៈនយោបាយតៃវ៉ាន់

ជាមួយជ័យជំនះរបស់បក្សកុម្មុយនិស្តចិន ហើយនិងការប្រកាសរបស់ពួកគេ នូវសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិននៅថ្ងៃ ១ តុលា ឆ្នាំ១៩៤៩ តៃវ៉ាន់ត្រូវបានបែកបាក់នយោបាយម្ដងទៀត ពីចិនដីគោក​ និងត្រូវគ្រប់គ្រងបន្តទៅទៀតដោយសាធារណរដ្ឋចិនមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ គ្មានសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាព ដែលធ្លាប់បានចុះហត្ថលេខា រវាងគូបដិបក្សទាំងពីរឡើយ ។ ចំពោះប្រវត្តិនៃសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិនតាំងពីឆ្នាំ១៩៤៩ សូមមើលប្រវត្តិសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន ។ ចំពោះប្រវត្តិនៃសាធារណរដ្ឋចិនតាំងពីឆ្នាំ១៩៤៩ សូមមើលសាធារណរដ្ឋចិននៅតៃវ៉ាន់ (១៩៤៩-បច្ចុប្បន្ន) ។

តោរណៈចិន

• CLASSICAL HISTORIOGRAPHY FOR CHINESE HISTORY
• Abramson, Marc S. (2008). Ethnic Identity in Tang China. University of Pennsylvania Press, Philadelphia. ISBN 978-0-8122-4052-8.
• Ankerl, G. C. Coexisting Contemporary Civilizations: Arabo-Muslim, Bharati, Chinese, and Western. INU PRESS Geneva, 2000. ISBN 2-88155-004-5.
• Creel, Herrlee Glessner. The Birth of China. 1936.
• Fairbank, John King, China : a new history, Cambridge, Mass. : Belknap Press of Harvard University Press, 1992. ISBN 0674116704
• Feis, Herbert, The China Tangle: The American Effort in China from Pearl Harbor to the Marshall Mission, Princeton University Press, 1953.
• Hammond, Kenneth J. From Yao to Mao: 5000 Years of Chinese History. The Teaching Company, 2004. (A lecture on DVD.)
• Giles, Herbert Allen. The Civilization of China. Project Gutenburg e-text. A general history, originally published around 1911.
• Giles, Herbert Allen. China and the Manchus. Project Gutenberg e-text. Covers the Qing (Manchu) dynasty, published shortly after the fall of the dynasty, around 1912.
• Korotayev, A.; Malkov A., Khaltourina D. (2006). "Chapter 2: Historical Population Dynamics in China". Introduction to Social Macrodynamics: Secular Cycles and Millennial Trends. URSS.ru. ល.ស.ប.អ. 5-484-00559-0. http://urss.ru/cgi-bin/db.pl?lang=en&blang=en&page=Book&list=14&id=37484។ បានយកមក 2011-01-23. 
• Laufer, Berthold. 1912. JADE: A Study in Chinese Archaeology & Religion. Reprint: Dover Publications, New York. 1974.
• Murray, Hugh ; Crawfurd, John; Gordon, Peter, An historical and descriptive account of China, Edinburgh & London : Oliver & Boyd, 1836. 3 volumes.
• Terrill, Ross, 800,000,000: the real China, Boston, Little, Brown, 1972
• Wilkinson, Endymion Porter, Chinese history : a manual, revised and enlarged. - Cambridge, Mass. : Harvard University, Asia Center (for the Harvard-Yenching Institute), 2000, 1181 p., ISBN 0-674-00247-4; ISBN 0-674-00249-0

អត្ថបទនេះមានអត្ថាក្សរចិន។ ប្រសិនបើមិនមានពុម្ពអក្សរត្រឹមត្រូវទេ នោះអ្នកអាចនឹងឃើញសញ្ញាសួរ ប្រអប់ជ្រុងៗ ឬសញ្ញាចំឡែកដទៃទៀត ជំនួសឲ្យតួអក្សរចិន។

វិគីមេឌាទូទៅមានមេឌាដែលទាក់ទងទៅនឹង: ប្រវត្តិសាស្ត្រចិន

• Chinese Database Archived 20 November 2016^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. by Academia Sinica (ចិន)
• Manuscript and Graphics Database Archived 6 May 2020^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. by Academia Sinica (ចិន)
• China Chronology World History Database Archived 8 November 2010^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
• A universal guide for China studies Archived 29 November 2012^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
• History of Ancient China Archived 7 February 2011^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន.
• Oriental Style Archived 25 March 2010^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. The Genuine Soul of Ancient Chinese People
• Chinese Text Project Texts and translations of historical Chinese works.
• Chinese Siege Warfare Archived 21 June 2007^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. - Mechanical Artillery and Siege Weapons of Antiquity - An Illustrated History bought to you by History Forum
• Yin Yu Tang: A Chinese Home Explore the historical contents of domestic architecture during the Qing dynasty and its pertinence to Chinese heritage and historical culture.
• Early Medieval China Archived 19 July 2006^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. is a journal devoted to academic scholarship relating to the period roughly between the end of the Han and beginning of the Tang eras.
• Cultural Revolution Propaganda Poster
• China Rediscovers its Own History 100 minute lecture on Chinese history given by renowned scholar/author Yu Ying-shih, Emeritus Professor of East Asian Studies and History at Princeton University.
• Resources for Middle School students Archived 5 January 2008^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. Readable resources for students in grades 5-9 - more than 250 links.
• Wolfram Eberhard, A history of China (online), February 7, 2006 [EBook #17695], ISO-8859-1
• China from the Inside - 2006 PBS documentary. KQED Public Television and Granada Television for PBS, Granada International and the BBC
• Ancient Asian World Archived 15 May 2012^{[Date mismatch]} at the វេយប៊ែខ ម៉ាស៊ីន. History, culture and archaeology of the ancient Asian continent. Many articles and pictures
• History of China: Table of Contents - Chaos Group at University of Maryland
• History Forum - Discuss Chinese history at History Forum's Asian History section
• Li (2010). "Evidence that a West-East admixed population lived in the Tarim Basin as early as the early Bronze Age" (PDF). BMC Biology (8:15).