Орфеј

Орфеј (старогрчки: Ὀρφεύς) бил легендарен музичар, поет и пророк во античката грчка религија и митови. Главните приказни за него се поврзани со неговата способност да ги привлече сите живи суштества, па дури и камењата со својата музика, неговиот обид да ја врати својата жена, Евридика од подземниот свет).^[1] и неговата смрт од рацете на тие кои не можеле да ја слушаат неговата божествена музика. Како архетип на инспирираниот пејач, Орфеј е една од најзначајните фигури во приемот на класичната митологија во Западната култура, прикажан или споменат во бројни форми на уметноста и популарната култура вклучувајќи ги поезијата, операта и сликањето. Така, во своето дело „Метаморфози“, Овидиј го опишува слегувањето на Орфеј во подземниот свет, каде со своето свирење ги восхитил Плутон и Персефона, кои му ја вратиле Евридика. Исто така, овој мотив е често обработуван во музиката (Глук, Офенбах) и во сликарството (Пусен).^[2] ).^[1]

За Грците, Орфеј бил основач и пророк на таканаречените „Орфејски“ мистерии. Тој е заслужен за композицијата на Орфејските химни, збирка која преживеала до ден-денес.^[3] Светилиштата кои наводно ги содржеле моштите на Орфеј се сметале за пророштва. Некои старогрчки извори наведуваат дека Орфеј имал тракијско потекло.^[4]

Најраното книжевно споменување на Орфеј е дел од два збора од поетот Ибикиј од VI век п.н.е.: onomaklyton Orphēn(„Орфеј, познат по своето име“). Меѓутоа, тој не е споменат во делата на Хомер или Хесиод.^[5] Повеќето антички извори го прифаќаат неговото историски постоење, со исклучок на Аристотел.^[6]

Пиндар го нарекува Орфеј „татко на песните“^[7] и го идентификува како син на тракијскиот крал Еагар^[8] и музата Калиопа,^[9] но како што забележува Карл Керенји: „во популарниот ум тој е многу поблиску поврзан со заедницата на неговите ученици и приврзаници отколку со некој одреден род или фамилија.“^[10]

Грците од ерата на класицизмот го почитувале Орфеј како најголем од сите поети и музичари: се зборувало дека иако Хермес ја измислил лирата, а Орфеј ја усовршил. Поетите како Симонид од Кеја велеле дека музиката и пеењето на Орфеј можеле да ги маѓепсаат птиците, рибите и дивите ѕверови, да ги намамат дрвјата и камењата да танцуваат ^[11] и да го сменат текот на реките. Тој бил еден од неколкуте грчки херои кои го посетиле Подземјето и се вратиле; неговата музика и песна имале моќ дури и над Адот.

Некои извори му даваат заслуга на Орфеј за дополнителни дарови за човештвото: медицината, која обично е под заслуга на Асклепиј; пишувањето^[12], кое обично е заслуга на Кадмо; и земјоделството, каде Орфеј ја презема елевзинската улога на Триптолем како дарител на знаењето на Деметра на човештвото. Орфеј бил претскажувач и јасновидец; практикувал магични вештини и астрологија, ги формирал култовите на Аполон и Дионис и ги одредил мистериозните обреди кои се зачувани во орфејските текстови. Покрај тоа, Пиндар и Аполониј од Родос ^[13] and prescribed the mystery rites preserved in Orphic texts. In addition, Pindar and Apollonius of Rhodes^[14] го вбројуваат Орфеј како харфист и сопатник на Јазон и Аргонаутите. Орфеј имал брат по име Лин, кој отишол во Теба и станал Тебанец.^[15] Страбон ^[16] (64 г. п.н.е. – околу 24 г. н. е.) го претставува Орфеј како смртник, кој живеел и умрел во село близу до Олимп. „Некои, секако, го прифаќаа доброволно, но други, бидејќи се сомневаа во заговор и насилство, се здружија против него и го убија.“ Тој заработувал како музичар и „волшебник“ – Страбон го користи зборот agurteuonta (αγυρτεύοντα), исто така користен и од Софокле и Едип за да го опише Тиресиј како измамник со прекумерна желба за имот. Зборот agurtēs (αγύρτης) најчесто значел шарлатан и секогаш имал негативна конотација. Паузаниј пишува за неименуван Египќанец кој го сметал Орфеј за магионичар (mageuse (μάγευσε)).^[17]

Според Аполодориј и фрагмент од Пиндар,^[18][19] Орфеј бил син на тракискиот крал Еагар и на музата Калиопа, но според друга верзија, татко му бил богот Аполон, а мајка Клио.^[1] Според трето предание, негова мајка била една од ќерките на Пијер, син на Македон. Неговото место на раѓање и место на живеење било во Пимплеја,^[20][21][22] во близина на Олимп. Додека живеел со својата мајка и нејзините осум убави сестри во Парнас,^[23] near Olympus.^[24][25] While living with his mother and her eight beautiful sisters in Parnassus,^[26] го сретнал Аполон, кој ѝ се додворувал на музата на смеењето, Талија. Аполон, како бог на музиката, му дал на Орфеј златна лира и го научил да свири на неа. Мајка му на Орфеј го научила како да создава стихови за пеење. Страбон споменува дека тој живеел во Пимплеја. Се велело дека исто така учел во Египет.^[24] He is also said to have studied in Egypt.^[27]

Се вели дека Орфеј го воспоставил обожавањето на Хеката во Егина,^[28] а во Лаконија обожавањето на Деметра Хтонска.^[29] Исто така Пелазгите во Тајгет чувале лик на Орфеј од дрво во светилиштето на елевзинската Деметра.^[30][31]

Аргонаутика (грчки: Ἀργοναυτικά) — грчка епопеја напишана од Аполониј од Родос во III век п.н.е. Орфеј бил дел од оваа авантура и ги користел своите вештини за да им помогне на своите сопатници. Хирон му рекол на Јазон дека без помошта на Орфеј, Аргонаутите никогаш нема да можат да ги одминат Сирените – истите Сирени кој ги сретнал Одисеј во Хомеровата епопеја Одисеја. Сирените живееле на три мали, карпести остови наречени Sirenum scopuli (Карпи на Сирените), и пееле убави песни кои ги мамеле морнарите да дојдат при нив, што произлегло со кршење на нивните бродови во островите. Кога Орфеј ги слушнал нивните гласови, ја извадил својата лира и свирел музика која била погласна и поубава, заглушувајќи ги маѓепсувачките песни на Сирените.

Најпознатата приказна во која Орфеј има улога е таа за неговата жена Евридика (позната и како Агриопа). Додека била меѓу своите луѓе, во високата трева за време на нејзината свадба, Евридика била нападната од сатир. Во нејзиниот обид да му побегне на сатирот, Евридика паднала во гнездо на змии и се здобила со фатален убод на нејзината пета. Нејзиното тело го нашол Орфеј, кој совладан од тага, засвирел толку тажни и жални песни што сите нимфи и богови плачеле. На нивен совет, Орфеј патувал до Подземјето и со неговата музика ги омекнал срцата на Ад и Персефона (тој бил единствената личност што го направила тоа), кои се согласиле да ѝ дозволат на Евридика да се врати со него на земјата под еден услов:^[1] тој треба да оди пред неа и да не се заврти сѐ додека и двајцата не стигнат до горниот свет. Тој тргнал со Евридика зад него и од вознемиреност, кога стигнал до горниот свет, се свртил да ја види, заборавајќи дека и двајцата треба да бидат во горниот свет. Таа исчезнала по вторпат, но овој пат засекогаш.

Приказната во оваа форма потекнува од времето на Вергилиј, кој прв го вовел името на Аристај (до времето на Вергилиевите Георгике, митот зборувал за Аристај кој ја бркал Евридика кога таа била касната од змија) и трагичниот крај. Други антички писатели, сепак, зборуваат за Орфејовата посета на Подземјето во негативно светло; според Фадрус во Платоновата Гозба,^[32] боговите на пеколот само му „претставиле привидение“ на Евридика. Овидиј вели дека смртта на Евридика не била предизвикана поради бегањето од Арситај туку поради танцувањето со Најадите на нејзиниот свадбен ден. Всушност, Платон го претставил Орфеј како кукавица, наместо да избере да умре за да биде со таа што ја сака, тој им се потсмеал на боговите обидувајќи се да отиде кај Ад и да ја врати жива. Бидејќи неговата љубов не била „вистинска“ – тој не сакал да умре за љубовта – тој бил казнет од боговите, прво кога му е дадено само привидение на неговата некогашна жена во Подземјето, а потоа кога е убиен од жена.

Приказната за Евридика може всушност да биде доцен додаток на митовите за Орфеј. Особено името Eurudike („онаа чија правда се протега широко“) потсетува на култните имиња поврзани со Персефона. Митот може и да потекнува од друга легенда за Орфеј, во која тој патува до Тартар и ја маѓепсува божицата Хеката.^[33]

Оваа приказна довела и до создавање на песната „Менует и танцот со благословените духови“ од операта Орфеј и Евридика (Orfeo ed Euridice).

Орфејовото патување во Подземјето може да се спореди и со други верзии на една светска тема: јапонскиот мит за Изанаги и Изанами, акадијско-сумерскиот мит за Патувањето во Подземјето на Инана и мајанскиот мит за Иш-чел и Ицамна. Индиското племе Не-Персе (Пробушени носови) од САД раскажуваат приказна за еден измамник, Којот, чија приказна има многу сличности со приказната за Орфеј и Евридика.^[34] Ова е само една тема присутна во големата „Северноамериканска Орфејска традиција“ во американско-индијанската усна традиција.^[35] The myth theme of not looking back, an essential precaution in Jason's raising of chthonic Brimo Hekate under Medea's guidance,^[36] Приказната за Орфеј е слична со старогрчките бајки за заробувањето на Персефона од страна на Ад и сличните приказни за заробеникот Адонис во Подземјето. Сепак, развиената форма на Орфејовиот мит била испреплетена со Орфејовите култови на мистерија и подоцна во Рим, со развојот на митраизмот и култот на Сол Инвиктус (Непобедливото Сонце).

Според кратката содржина на изгубената драма Bassarids на Есхил од Доцната антика, Орфеј на крајот од својот живот го омаловажувал обожавањето на сите богови освен на сонцето, кој го нарекувал Аполон. Едно рано утро тој отишол до пророштвото на Дионис на планината Пангеон^[37] в зори да го поздрави својот бог, но бил распаран на парчиња од тракијските Менади бидејќи не го почитувал својот претходен заштитник (Дионис) и бил погребан во Пиерија.^[13] Овде неговата смрт е слична со смртта на Пентеј. Поради оваа причина, понекогаш се претпоставува дека Орфејовите култови на мистеријата го сметале Орфеј за еднаква личност или дури и инкарнација на самиот Дионис,^[38] поради многуте паралели, како и нивните слични патувања во Ад и идентичните смртни случаи (во случај на Дионис Загреус ^[39]). Паузаниј пишува дека Орфеј бил закопан во Дион и дека таму и починал.^[40] Тој пишува дека реката Хеликон потонала под земја кога жените кои го убиле Орфеј се обиделе да ги измијат своите крвави раце во нејзините води.^[41]

Овидиј исто така раскажува дека Киконските^[42] жени, следбеничките на Дионис, одбиени од Орфеј, кој се откажал од љубовта кон жените по смртта на Евридика и земал само младичи како негови љубовници,^[43] првин фрлале стапчиња и камења кон него кога тој свирел, но неговата музика била толку убава што дури и камењата и гранките одбиле да го удрат. Бесни, жените го растргнале на парчиња за време на беснилото на нивните бахијски оргии.^[44] Средновековниот фолклор ја проширил приказната: во сликата на Орфејовата смрт на Албрехт Дирер, на една лента високо на дрвото над него пишува Orfeus der erst puseran („Орфеј, првиот содомит“), толкување на Овидевиот стих каде се вели дека Орфеј бил „првиот од Тракијците кој ја пренесе својата љубов кон младите момчиња.“^[45]

Неговата глава и лира, сѐ уште пеејќи жални песни, пловеле низ брзиот Еврос (денешна Марица) до средоземниот брег. Таму, ветровите и брановите го однеле до брегот на Лезбос,^[46] каде жителите ја закопале неговата глава и каде било изградено светилиште во негова чест во близина на Антиса;^[47] there his oracle prophesied, until it was silenced by Apollo.^[48]

Музите ја однеле лирата на небото и ја ставиле меѓу ѕвездите. Тие ги собрале деловите од неговото тело и ги закопале во Либетра,^[49] под планината Олимп, каде славејчињата пееле над неговиот гроб. Откако реката Сис ја поплавила Либетра,^[50] Македонците ги однеле неговите коски во Дион. Душата на Орфеј се вратила во Подземјето каде конечно одново се соединил со неговата сакана Евридика.

Според друга легенда, неговиот гроб бил во Дион,^[37] во близина на Пидна во Македонија. Во друга верзија на митот, Орфеј патувал до Аорнум во Теспротија, Епир кај едно старо пророштво за мртвите. На крајот, Орфеј се самоубил од тага што не можел да најде Евридика.^[51]

Други легенди зборуваат дека неговата жена умрела пред него и дека поради неа дошол во Аорнум во Теспротија, каде имало едно старо пророштво на мртвите. Велат, дека тој мислел дека душата на Евридика го следела, но свртувајќи се назад ја загубил и од тага се самоубил. Тракијците велеле дека славејчињата кои имаат гнезда на неговиот гроб пеат поубаво и погласно од другите.

Друг извор раскажува дека тој бил погоден од грмотевицата на Зевс бидејќи им ги открил божјите мистерии на луѓето.^[52]

Голем број грчки религиозни поеми во хексаметри му биле припишани на Орфеј, бидејќи биле слични со чудотворните ликови, како Бакис, Музај, Абарид, Аристеј, Епименид и Сибила. Од оваа широка литература, само два примери преживеале: збирка химни создадени во некој период во II или III век, и Орфејска Агронаутика (Argonautica Orphica (Ὀρφέως Ἀργοναυτικά) создадена некаде меѓу IV и VI век. Порана Орфејска литература, која можеби потекнува од VI век п.н.е., зачувана е само во делови од папирус или во цитати. Некои од најраните делови веројатно се напишани од Ономакрит.^[53]

Покрај тоа што служат како складиште за митолошки податоци слично на Хесиодовата Теогонија, Орфејовата поезија била рецитирана на мистериозни обреди и ритуали за прочистување. Платон особено раскажува за бездомници-свештеници кои проселе и оделе кај богатите и им нуделе прочистување и влечеле натрупани книги од Орфеј и Музај.^[54] Оние кои особено биле посветени на овие обреди и поеми, често практикувале и вегетаријанство и воздржување од секс и од јадење јајца и грав – што станало познато како Orphikos bios, или „Орфејов начин на живот“.^[55]

Дервентскиот папирус, најден во меснота Дервент кај солунските села Ајватово и Лагиново, Егејска Македонија во 1962 година, содржи филозофски трактат кој е алегориска забелешка на една Орфејска поема во хексаметри, теогонија која се однесува на раѓањето на боговите, создаден во кругот на филозофот Анаксагора, напишан во втората половина на V век п.н.е. Делови од поемата се цитирани правејќи ја „најважниот доказ за грчката филозофија и религија уште од ренесансата“.^[56] Папирусот потекнува од околу 340 г. п.н.е., за време на владеењето на Филип II Македонски, а со тоа е и најстар ракопис во Европа.

Историчарот Вилијам Митфорд во 1784 година напишал дека најраната форма на повисока и цврста старогрчка религија била прикажана во Орфејовите поеми.^[57]

В.К.Ч. Гатри напишал дека Орфеј бил основачот на религиите на мистерија и првиот кој на луѓето им го открил значењето на обедите на воведување (иницирање).^[58]

Биле предложени неколку етимологии за името Орфеј. Веројатна претпоставка е дека произлегува од хипотетскиот праиндо-европски глагол orbhao-, „да се биде лишен, одземен“, „да се биде раздвоен“. Сродни зборови се грчките orphe, „мрак“ ^[59] и orphanos ^[60] „без родители, сираче“. Според тоа, Орфеј семантички би бил поблиску до goao,^[59] „да жали, пее бесно, да фрли магија“, обединувајќи ги навидум различните улоги како разочаран љубовник, грешен музичар и свештеник на мистерија во една лексичка целина. Зборот „орфејски“ е дефиниран како мистичен, маѓепснички и омаен и веројатно поради пророштвото на Орфеј, „орфејско“ исто може да означува и „пророчко“.^[61] Фулгентиј, собирач на митови од доцниот V-ти до раниот VI век од н. е., ја дал најмалку веројатната етимологија со значење „најдобар глас“, „Oraia-phonos“.^[62]

Орфејовиот мотив е опфатен во Западната култура и е користен како тема во сите уметнички форми. Вакви примери ги вклучуваат „Сер Орфео“ (Sir Orfeo) на Бретон Лајс од раниот XIII век или музичките интерпретации „Орфеј“ (L’Orfeo) од Клаудио Монтеверди и операта „Орфеј и Евридика“ (Orpheo ed Euridice) на Кристоф Вилибалд Глук од 1762 година. Во поново време, композиторот Џаџ Смит ја базирал својата музичка приказна Orfeas според античкиот мит за Орфеј; тринаесеттиот музички албум на алтернативниот рок бенд Nick Cave and the Bad Seeds е наречечен Abattoir Blues/The Lyre of Orpheus, каде првата песна од последниот албум е заснована на сатирична преработка на легендата, набљудувана од посовремена машко/женска перспектива; Питер Блеџвед и Енди Партриџ ја создале музиката со говорен збор (spoken word), Orpheus the Lowdown; четвртиот музички албум на фолк-пејачката Анеис Мичел, Hadestown, е заснован на приказната за Орфеј и Евридика, сместена во денешно време.

Драмата Orfeu da Conceição на Винисиус ди Мораис, која подоцна Марсел Ками ја адаптирал во филмот „Црниот Орфеј“ (Orfeu Negro) од 1959 година, ја раскажува приказната во современ контекст на фавела (назив за дивите населби во Бразил) во Рио де Жанеиро за време на тамошниот карневал.^[63] Во 1960 година, Жан Кокто го режирал филмот „Тестаментот на Орфеј“ (Le testament d'Orphée, ou ne me demandez pas pourquoi!).^[64]

Српскиот поет Миодраг Павловиќ напишал песна со наслов „Орфеј во Кореја“;^[65] српскиот поет Бранко Миљковиќ напишал песна „Орфеј во подземјето“;^[66] италијанскиот писател Дино Буцати го адаптирал Орфејовиот мотив во неговата графичка новела Poem Strip. Нил Гејман ја прикажал неговата верзија за Орфеј во серијата стрипови „Песочниот човек“ (The Sandman). Гејмановиот Орфеј е син на еден од Онерите (демонот на сонот, Морфеј) и музата Калиопа.^[67]

• Pseudo-Apollodorus, Bibliotheke I, iii, 2; ix, 16 & 25;
• Apollonius Rhodius, Argonautica I, 23- 34; IV, 891-909.
• Bernabé, Albertus (ed.), Orphicorum et Orphicis similium testimonia et fragmenta. Poetae Epici Graeci. Pars II. Fasc. 1. Bibliotheca Teubneriana, München/Leipzig: K.G. Saur, 2004. ISBN 3-598-71707-5. review of this book
• Guthrie, William Keith Chambers, Orpheus and Greek Religion: a Study of the Orphic Movement, 1935.
• Kerenyi, Karl (1959). The Heroes of the Greeks. New York/London: Thames and Hudson.
• Mitford, William, The History of Greece, 1784. Cf. v.1, Chapter II, Religion of the Early Greeks.
• Moore, Clifford H., Religious Thought of the Greeks, 1916. Kessinger Publishing (April 2003). ISBN 978-0-7661-5130-7
• Ossoli, Margaret Fuller, Orpheus, a sonnet about his trip to the underworld.
• Ovid, Metamorphoses X, 1-105; XI, 1-66;
• Rohde, Erwin, Psyche, 1925. cf. Chapter 10, The Orphics.
• Segal, Charles (1989). Orpheus : The Myth of the Poet. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-3708-1.
• Smith, William; Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, London (1873). "Orpheus"
• Taylor, Thomas [translator], The Mystical Hymns of Orpheus, 1896.
• West, Martin L., The Orphic Poems, 1983. There is a sub-thesis in this work that early Greek religion was heavily influenced by Central Asian shamanistic practices. One major point of contact was the ancient Crimean city of Olbia.
• Wise, R. Todd, A Neocomparative Examination of the Orpheus Myth As Found in the Native American and European Traditions, 1998. UMI. The thesis explores Orpheus as a single mythic structure present in traditions that extend from antiquity to contemporary times and across cultural contexts.

„Орфеј“ на Ризницата ?

• Greek Mythology Link, Orpheus
• Theoi Project: online text: The Orphic Hymns translated by Thomas Taylor
• The Life and Theology of Orpheus by Thomas Taylor Архивирано на 13 март 2013 г. - this link also has several Orphic Hymns and their accompanying notes by Taylor.
• Orphica in English and Greek, Select Resources
• Leibethra,The Tomb of Orpheus Архивирано на 21 ноември 2007 г. (in Greek)
• Warburg Institute Iconographic Database (ca 400 images of Orpheus) Архивирано на 3 март 2016 г.