Самоанскиот јазик (Gagana fa'a Sāmoa) — полинезиски јазик кој е службен јазик во Самоа и Американска Самоа во Океанија. Тој е прв, мајчин, јазик на најголем број од жителите во двата ентитета или на околу 246,000 жители. Самоанскиот јазик е познат во лингвистиката по фонолошката разлика меѓу формален, неформален говор и церемонијален говор.
Јазичарите немаат целосна согласност при класификацијата на јазикот во однос на останатите полинезиски јазици.[2] „Традиционалната класификација“[3] која се заснова на граматиката и зборовниот фонд го сместува самоанскиот со толелајскиот и источнополинезиските јазици, кои ги вклучува рапануи, маорски, тахитски и хавајски јазик. Според оваа анализа, две главни групи на полинезиските јазици се јадрените полинезиски јазици и тонганските јазици. Анализата на Базата на основниот зборовен фонд на австронезиските јазици од 2008 е контрадикторна во тоа што вели дека тонганскиот и самоанскиот сочинуваат подгрупа,[4] но старите подгрупи тонгански и јадрени полинезиски се повторно присутни.[5] Сите полинезиски јазици споделуваат големи сличности, особено во зборовниот фонд. Кај скоро сите јазици самогласките се стабилни, односно се составени од a, e, i, o и u.
Распространетост
Во светот се проценува дека има околу 370.00о самоански говорници, од кои 69% од нив живеат на Самоанските Острови.[1] Во дијаспората, самоанскиот јазик се зборува во Нов Зеланд каде според пописот од 2006 година биле забележани 95,428 луѓе што зборуваат самоански, а имало 141,103 Самоанци. Така, од сите Самоанци во Нов Зеланд, 70.5 % можат да зборуваат самоански, што го прави јазикот четврт најзборуван во државата веднаш зад англиски, маорски и кинески. 66.4 % од Самоанците живеат во Окленд. Според пописот на Австралија од 2006 година, во државата имало 38,525 говорници на самоански, но имало 39,992 Самоанци.
Самоанската азбука се состои од 14 букви и еден апостроф. Во табелата се дадени самоанските букви со вредност според МФА и македонски приближен еквивалент:
Во самоанскиот јазик има пет самогласки кои се појавуваат во кратка и долга форма. Долгите самогласки имаат надреден знак, односно макрон. Еден збор може да се пишува исто, но да има две различни значења поради должината на самогласките.[6]
пр: tama = дете; tamā = татко.
Буквата u во комбинација со уште една самогласка произведува глас /w/, исто како англиската буква w. Гласот /w/ нема буква во азбуката.
пр: uaua (артерија, тетива) = /wawa/
Краткиот глас /a/ во мал број зборови се изговара како [ə] (или во македонскиот означен со ’): mate или maliu (мртов) или vave (да бидеш брз).
Во самоанскиот јазик се користат следните дофтонзи: /au/,/ao/,/ai/,/ae/,/ei/,/ou/,/ue/.
Согласки
Во стандардниот самоански јазик има јасна разлика меѓу согласките /t/, /n/ и ŋ/. Во разговорниот самоански јазик гласовите /n/и /ŋ/ се спојуваат со [ŋ] и /t/ се изговара како [k].
Грлениот глас /ʔ/ е фонемичен во самоанскиот и се бележи со апостроф. Присуството или отсуството на гласот во зборовите резултира со различно значење на истите.[6]
пр: mai = од; ma'i = болест.
/l/ се изговара како вевна р ([ɾ]) ако е проследена од задни самогласки (/a,o,u/) или претходена од /i/. Во останатите случаи се изговара како [l] (л). /s/ е послабо струјна од англиската или македонската с. Гласовите /ɾ/ (р) и /h/ (х) се користат само за странски зборови.
Акцент
Акцентот во самоанскиот јазик е слободен, но општо гледано почесто се наоѓа на последниот слог ако има долга самогласка или на вториот слог ако ги нема долгите самогласки или дифтонзи.
Предавање на странски гласови
При предавање на странски зборови, гласовите остануваат слични[7], односно се приспособуваат кон фонолошкиот систем на јазикот. Така, се забележани следниве примери:
k, qu и c се предаваат со k (пр. Christ — Keriso, club — "kalapu, coffee — kofe, итн.), а во ретки случаи се предаваат со t (пр. se totoni — stocking, итн).
r во некои случаево се задржува како таква (пр. Christ — Keriso, January — Ianuari, number — numera, итн) или станува l во други случаи (пр. January — Ianuali, herring — elegj, итн).
d се предава со t (пр. David — Tavita, diamond — taimane).
ph се предава со f (пр. telephone — telefoni).
g и c се предаваат со k во некои случаи (пр. gas — kesi, company — kamupani, итн), додека пак меките гласови g, ch и j вообичаено се предаваат со s (пр. George — Siaosi, Charlotte — Salata, James — Semisi, итн.).
h понекогаш се зачувува на почетокот на некои лични имиња (пр. Herod = Herota) или кај некои тонгански или хавајски позајмени зборови (пр. halu, hula, Hawai'i, итн), а пак во некои случаи се предава со s (пр. hammer — samala). Кај некои позајмени зборови гласот сосема се изоставува (пр. herring — elegi, half-caste — afakasi, итн.).
z се предава со s (пр. Zachariah — Sakaria).
w се предава со u (пр. William — Uiliamu, wire — uaea), освен кај германски позајмени зборови кога се предава со v (пр. Wilhelm = Viliamu).
b се предава со p (пр. Britain — Peretania, butter — pata, итн).
Така на пример, земена е реченицата „Девојчето отиде во куќата.“ со редослед подмет-прирок-предмет, која може на самоански да се искаже на четири начина:
Определен член во самоанскиот јазик е le. Членот se е секогаш неопределен во еднина, додека членот ni е неопределен во множина. Определениот член се изостава пред именки во множина.[7]
Пр.
ʻo le aliʻi Pai — поглавицата именуван Паи (определен член le);
ta mai se laʻau — исечи ми стап (неопределен член se);
ta mai ni la'au — исечи ми стапови (непределен член ni).
Род
Самоанскиот јазик има два рода: машки и женски.[10] Родот во самоанскиот јазик се изразува со употреба на посебни зборови за машки и женски род:
ʻO le aliʻi, поглавица
ʻO le tamāloa, маж
ʻO le tama, момче
ʻO le poʻa, машко животно
ʻO le toeaʻina, постар маж
sole, разговорен збор за момче
ʻO le tamaitaʻi, дама
ʻO le fafine, жена
ʻO le teine, девојче
ʻO le manu fafine, женско животно
ʻO le loʻomatua, постара жена
suga, funa, разговорен збор за девојче
Кога не постои посебен збор за одредување род кај зборови за животни, тогаш се додава poʻa и fafine. Родот кај некои растенија е познат по tane и fafine, како што е во примеров ʻo le esi tane; ʻo le esi fafine. За други предмети нема посебни зборови за одредување род.[7]
Заменки
Лични заменки
Како и останатите австронезиски јазици, самоанскиот јазик има вклучително и исклучително „ние“ и разликува еднина, двоина и множина. Коренот на вклучителното „ние“ може да се појави во еднина, кога означува емоционална вмешаност на зборувачот.
O tagata soifua uma ua saoloto lo latou fananau mai, ma e tutusa o latou tulaga aloaia faapea a latou aia tatau. Ua faaeeina atu i a latou le mafaufau lelei ma le loto fuatiaifo ma e tatau ona faatino le agaga faauso i le va o le tasi i le isi.
Македонски
Сите човечки суштествa се раѓaaт слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaaт еден кон друг во дуxот на општо човечкaтa припaдност.
An Account of Samoan History up to 1918 by Teo Tuvale [1], NZ Licence CC-BY-SA 3.0, Retrieved 8 March 2010.
Churchward, Spencer. 1951. A Samoan Grammar, 2nd ed. rev. and enl. Melbourne: Spectator Publishing Company.
Milner, G.B. 1993, 1966. Samoan Dictionary. Polynesian Press. ISBN 0-908597-12-6
Broselow, Ellen; and McCarthy, John J. (1984). A theory of internal reduplication. The linguistic review, 3, 25-88.
Mosel, Ulrike and Even Hovdhaugen, 1992. Samoan reference grammar. Oslo: Scandinavian University Press/Institute for Comparative Research in Human Culture.
Mosel, La'i Ulrike and Ainslie So'o. Say it in Samoan. Pacific Linguistics D88. Canberra: ANU.
Payne, Thomas E. 1997. Describing morphosyntax: a guide for field linguists. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-58224-5.
