ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ

Vilayat Khan
Vilayat Khan on a 2014 Indian postage-stamp sheet
ਜਨਮ	Vilayat Khan (1928-08-28)28 ਅਗਸਤ 1928 Gouripur, Mymensingh, East Bengal
ਮੌਤ	13 ਮਾਰਚ 2004(2004-03-13) (ਉਮਰ 75) Mumbai, India
ਪੇਸ਼ਾ	sitar player
ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਸਾਲ	1939 – 2004
ਪੁਰਸਕਾਰ	"Aftab-e-Sitar" (Sun of the Sitar) from the President of India "Bharat Sitar Samrat" by the Artistes Association of India Silver Medal at the 1st Moscow International Film Festival in 1959

ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ (28 ਅਗਸਤ 1928-13 ਮਾਰਚ 2004) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ, ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਅਤੇ ਇਮਰਤ ਖਾਨ ਦੇ ਨਾਲ,ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਗਾਇਕੀ ਅੰਗ ਵਰਗੀ ਮਿਠਾਸ ਭਰਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦੇ ਸਿਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਉਹਨਾਂ ਨੇ 8 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ 78-ਆਰਪੀਐਮ ਡਿਸਕ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 2004 ਵਿੱਚ 75 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ, ਜਲਸਾਘਰ (1958), ਦ ਗੁਰੂ (1969) ਅਤੇ ਕਾਦੰਬਰੀ (1976) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਪਾਰਸ਼ਵ ਗਾਇਕਾਂ ਕਵਿਤਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਕਾਦੰਬਰੀ ਵਿੱਚ ਗਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਕਰੀਅਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗਾਣਾ ਸੀ।^[1]

ਵਿਲਾਇਤ ਦਾ ਜਨਮ ਗੌਰੀਪੁਰ, ਮਯਮੇਨਸਿੰਘ, ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ,ਮੌਜੂਦਾ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਬਹਾਰ (ਬਾਸ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ) ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦਾਦਾ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਤਾਲੀਮ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਮਦਾਦਖਾਨੀ ਘਰਾਣੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਮਦਾਦਖਾਨੀ ਘਰਾਣੇ ਨੂੰ ਇਟਾਵਾ ਘਰਾਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਗਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਛੇਵੀਂ ਪੀੜੀ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਹੈ।^[2][3]

ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਦੀ ਜਦੋਂ ਮੌਤ ਹੋਈ ਉਦੋਂ ਵਿਲਾਇਤ ਸਿਰਫ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪੜਾਈ ਉਸ ਦੇ ਬਾਕੀ ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਚਾਚਾ ਜੋ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰਬਹਾਰ ਦੇ ਵਾਦਕ ਸੀ , ਉਸ ਦਾ ਨਾਨਾ, ਗਾਇਕ ਬੰਦੇ ਹਸਨ ਖਾਨ, ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਬਸ਼ੀਰਨ ਬੇਗਮ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਨੇ ਕਰਾਈ: ਉਸ ਦੇ ਚਾਚੇ ਜ਼ਿੰਦੇ ਹਸਨ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਰਿਆਜ਼ (ਅਭਿਆਸ) ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ। ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਿਲਾਇਤ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਜੋ ਖੁਦ ਗਾਇਕਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸੀ ,ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇੱਕ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਸ਼ਾਲ ਨੂੰ ਬਾਲੇ ਰਖਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੰਨ ਕੇ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।^[2]

ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਨੇ ਆਲ ਬੰਗਾਲ ਸੰਗੀਤ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਜਾਨ ਥਿਰਕਵਾ ਨਾਲ ਤਬਲੇ ਉੱਤੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੰਨ 1944 ਵਿੱਚ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤਿਆ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ, ਮੁੰਬਈ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਲਈ ਸਿਰਲੇਖ "ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਫਾਈੰਗ ਸਿਤਾਰ" ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। 1950 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਨੇ ਸਾਜ਼ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿਤਾਰ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਕਨੈਲਾਲ ਅਤੇ ਹੀਰੇਨ ਰਾਏ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਜ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਹ ਤਾਂਨਪੁਰਾ ਡਰੋਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਚਿਕਾਰੀ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਟਰੋਕ ਨਾਲ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਭਰਦੇ ਸਨ।

ਕੁਝ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਮੁਡ਼ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ (ਭੰਕਰ, ਜੈਜੀਵੰਤੀ), ਹੋਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਖੋਜ ਕੀਤੀ (ਇਨਾਯਤਖਾਨੀ ਕਾਹਨੜਾ, ਸਾਂਝ ਸਰਾਵਲੀ, ਕਲਾਵੰਤੀ, ਮਾਂਡ ਭੈਰਵ) ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਰਾਗ ਯਮਨ, ਸ਼੍ਰੀ, ਤੋੜੀ, ਦਰਬਾਰੀ ਅਤੇ ਭੈਰਵੀ ਵਰਗੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਬਣ ਚੁਕੇ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੁਆਰਾ ਗਾਏ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੈਟਰਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਮੌਕੇ ਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਣ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਇੱਕ ਰਵਾਇਤੀ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੀਨਤਾਕਾਰੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 'ਗਾਇਕੀ ਅੰਗ' ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਸਿਤਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਓਂਕੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਤਾਰ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਸਿਤਾਰ ਗਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿਤਾਰ ਦੀ ਤਾਰ ਤੋੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸੁਰ ਨੂੰ ਮੋੜਨ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿੰਨੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ।

ਸਾਲ 2004 ਵਿੱਚ ਫੇਫਡ਼ਿਆਂ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ 65 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਇੰਨੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1951 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸਿਤਾਰ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸਨ। 1990 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਉਸ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕੈਰੀਅਰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਆ ਆਰਕਾਈਵ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਲਈ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਸੀ. ਡੀ. ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰਵਾਇਤੀ, ਕੁਝ ਵਿਵਾਦਪੂਰਨ, ਕੁਝ ਲਾਜਵਾਬ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੌਰਾਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ, ਚੀਨ, ਅਫਰੀਕਾ, ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ।

ਵਿਲਾਇਤ ਨੇ ਤਿੰਨ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕੀਤਾ ਉਹ ਫਿਲਮਾਂ ਸਨ ਸੱਤਿਆਜੀਤ ਰੇ ਦੀ ਜਲਸਾਘਰ (ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ 1958), ਮਰਚੈਂਟ-ਆਈਵਰੀ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨਜ਼ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ 'ਦਿ ਗੁਰੂ' (1969), ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਮਧੂਸੂਦਨ ਕੁਮਾਰ ਦੀ 'ਕਾਦੰਬਰੀ' (1976) । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮ ਲਈ ਵੀ ਸੰਗੀਤ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਜਲਸਾਘਰ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ 1959 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਮਾਸਕੋ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਤਗਮਾ ਜਿੱਤਿਆ ਸੀ।^[4]

ਇਮਦਾਦ ਖਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਰਾਜਪੂਤ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਵਿੱਚ, ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਇਨਾਯਤ ਖਾਨ ਨੇ ਨਾਥ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ। ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਨੇ ਖੁਦ ਕਲਮੀ ਨਾਮ ਨਾਥ ਪੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕਈ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। 2002 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਬੀ. ਬੀ. ਸੀ. ਲਈ ਕਰਨ ਥਾਪਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ, ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤ ਨਾਮ-ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਰੱਖਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ।^[5]

ਖਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਕਲਕੱਤਾ (ਹੁਣ ਕੋਲਕਾਤਾ) ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ. ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ, ਮੋਨੀਸ਼ਾ ਹਜ਼ਰਾ ਨਾਲ, ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਸਨ-ਯਮਨ ਖਾਨ, ਸੂਫੀ ਗਾਇਕ ਜ਼ਿਲਾ ਖਾਨ, ਅਤੇ ਸਿਤਾਰਵਾਦਕ ਸ਼ੁਜਾਤ ਖਾਨ (ਜਨਮ 1960) ।^[6]

ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ, ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ, ਹਿਦਾਇਤ (ਜਨਮ 1975) ਵੀ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਿਤਾਰਵਾਦਕ ਸੀ। ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਇਮਰਤ ਖਾਨ ਵੀ ਸੀ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਯੁਗਲ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ ਪਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਚਲ ਬੰਦ ਸੀ । ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਰਈਸ ਖਾਨ, ਨਿਸ਼ਾਤ ਖਾਨ ਅਤੇ ਇਰਸ਼ਾਦ ਖਾਨ ਵੀ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਹਨ।

ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕੁਝ ਸ਼ਗਿਰਦ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ ਕਾਸ਼ੀਨਾਥ ਮੁਖਰਜੀ (ਫਿਲਮ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਮੁਖਰਜੀ ਦਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ) ਅਰਵਿੰਦ ਪਾਰਿਖ ਅਤੇ ਹਾਸੂ ਪਟੇਲ।^[7] ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੈਸ਼ਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਬਿਗ ਜਿਮ ਸੁਲੀਵਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿਤਾਰ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੀ, ਜ਼ਿਲਾ ਨੂੰ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ 1991 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਸਮਾਰੋਹ 1991 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਬਣੀ ਫਿਲਮ 'ਆਤਮਾ ਤੋਂ ਆਤਮਾ' ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੂਜਾ ਘਰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਅਤੇ ਕੋਲਕਾਤਾ, ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪ੍ਰਿੰਸਟਨ, ਨਿਊ ਜਰਸੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸੀ।

ਵਿਲਾਇਤ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 1964 ਅਤੇ 1968 ਵਿੱਚ ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਅਤੇ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ-ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦਾ ਚੌਥਾ ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਗਰਿਕ ਸਨਮਾਨ-ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਓਂਕੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਕਮੇਟੀ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਿਆ। "ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਸਿਤਾਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ 'ਪਰੰਪਰਾ' (ਪਰੰਪਰਾ) ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵੇਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੇ 'ਗਾਇਕੀ ਅੰਗ' (ਮਨੁੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ੈਲੀ) ਨੂੰ ਸਾਜ਼ ਵਜਾਉਣ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਖਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹੋਰ 'ਘਰਾਨਾ' ਉਸ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।^[6]

ਜਨਵਰੀ 2000 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪਦਮ ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ "ਅਪਮਾਨ" ਵੀ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕੋਈ ਵੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ਜੋ ਹੋਰ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕਾਂ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੂਨੀਅਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੱਕਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਚੁਕਿਆ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ, "ਜੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਤਾਰ ਲਈ ਕੋਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ", ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਲਤ ਸਮੇਂ, ਗਲਤ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਗਲਤ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਰਹੀ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਕਿ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂਆਂ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਲਾਬਿੰਗ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਪੱਖਪਾਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ 1995 ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟ ਅਕਾਦਮੀ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗੀਤ ਅਕਾਦਮੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਹੈ।^[8]

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1995 ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਕਾਰ ਸੰਘ ਵੱਲੋਂ "ਭਾਰਤ ਸਿਤਾਰ ਸਮਰਾਟ" ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਫ਼ਖ਼ਰੂਦੀਨ ਅਲੀ ਅਹਿਮਦ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ "ਆਫ਼ਤਾਬ-ਏ-ਸਿਤਾਰ" ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਨਮਾਨ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ।

ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ 13 ਮਾਰਚ 2004 ਨੂੰ 75 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੁੰਬਈ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪ੍ਰੈੱਸ ਟਰੱਸਟ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਨੂੰ ਫੇਫਡ਼ਿਆਂ ਦਾ ਕੈਂਸਰ, ਸ਼ੂਗਰ ਅਤੇ ਹਾਈਪਰਟੈਨਸ਼ਨ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਦੋ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ੁਜਾਤ ਖਾਨ ਅਤੇ ਹਿਦਾਇਤ ਖਾਨ ਜੋ ਸਿਤਾਰ ਵਾਦਕ ਹਨ।

ਐਨਡੀਟੀਵੀ (ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ) ਨੇ ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਇੱਕ ਬਾਲ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਿਤਾਰ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਤੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ, ਖਾਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਇੰਡੀਆ ਪੋਸਟ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

'ਦਿ ਹਿੰਦੂ' ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸਦੀਵੀ ਸਵਾਲ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੌਣ ਹੈ, ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਹਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਵੀ ਹਨ"..."ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਜ਼ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਰਗਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ"

ਮੁੱਖ ਕਲਾਕਾਰ

• ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਾਸਟਰ ਆਫ਼ ਦ ਸਿਤਾਰ (1969, ਕੈਪੀਟਲ/ਈ. ਐਮ. ਆਈ.)

ਕਲਾਕਾਰ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ

• ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਲਈ ਰਫ ਗਾਈਡ (1996, ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਗੀਤ ਨੈਟਵਰਕ)
• ਜਦੋਂ ਕਿਸ਼ਨ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ (2006, ਨਵਰਸ) ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੋਕਲ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬਚਪਨ ਵਾਲੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ, ਅਕਸਰ ਸੰਗੀਤ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਨਾਥ ਪੀਆ ਕਲਮੀ ਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਖਿਆਲ ਬੰਦਿਸ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।^

• ਉਸਤਾਦ ਵਿਲਾਇਤ ਖਾਨ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀਃ ਕੋਮਲ ਗੰਧਾਰ ਸੰਕਰਲਾਲ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ, ਸਾਹਿਤਮ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਲਿਖਤ।

1. ↑ "Kadambari (1976)". Archived from the original on 30 December 2018.
2. ↑ ^{2.0 2.1} ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named NYT
3. ↑ . Calcutta. {{cite news}}: Missing or empty |title= (help)
4. ↑ "1st Moscow International Film Festival (1959) (scroll down to read under Silver medals)". Moscow International Film Festival website. Archived from the original on 16 January 2013. Retrieved 10 March 2024.
5. ↑ itvindia (13 January 2012), FTF Ustad Vilayat Khan 3 4 2002, archived from the original on 28 ਜਨਵਰੀ 2021, retrieved 4 December 2018{{citation}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
6. ↑ ^{6.0 6.1} ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named LAT
7. ↑ "Hasu Patel, Prominent Sitar Player, to Perform at University".
8. ↑ "SNA: List of Sangeet Natak Akademi Ratna Puraskar winners (Akademi Fellows)". Sangeet Natak Akademi website. Archived from the original on 4 March 2016. Retrieved 10 March 2024.