ਗੌਹਰ ਜਾਨ
ਗੌਹਰ ਜਾਨ (26 ਜੂਨ 1873 – 17 ਜਨਵਰੀ 1930) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾ ਅਤੇ ਤਵਾਇਫ਼ ਸੀ ਜੋ ਕੋਲਕਾਤਾ ਤੋਂ ਸੀ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 78 ਆਰਪੀਐਮ ਤੇ ਆਪਣਾ ਸੰਗੀਤ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ। ਇਸਦੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਕੰਪਨੀ ਦੁਆਰਾ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।[1][2] ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਜੂਨ 1873 ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਮਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ, ਅਮਰੀਕੀ ਵੰਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।[3] ਇਸਨੂੰ, ਇਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਂ "ਐਨਜੇਲੀਨਾ ਯੇਓਵਰਡ" ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਪਿਤਾ, ਵਿਲੀਅਮ ਰੋਬਰਟ ਯੇਓਵਰਡ, ਬਰਫ਼ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ 1872 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ, ਗੌਹਰ ਦੀ ਮਾਂ ਵਿਕਟੋਰਿਆ ਹੇਮਿੰਗਜ਼, ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਸਦੀ ਮਾਤਾ, ਵਿਕਟੋਰਿਆ, ਜਨਮ ਤੋਂ ਭਾਰਤੀ ਸੀ ਜੋ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ ਅਤੇ ਨਾਚ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਸੀ। 1879 ਵਿੱਚ, ਇਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਤੰਗੀਆ ਤੇ ਔਖ਼ਿਆਈਆਂ ਸਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵਿਕਟੋਰਿਆ ਤੇ ਗੌਹਰ ਦੋਵੇਂ 1881 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਸਰਦਾਰ 'ਖ਼ੁਰਸ਼ੀਦ' ਨਾਲ ਵਾਰਾਣਸੀ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਖ਼ੁਰਸ਼ੀਦ, ਵਿਕਟੋਰਿਆ ਦੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਵਧ ਉਸਦੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਵਿਕਟੋਰਿਆ, ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਅਪਨਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਐਨਜੇਲੀਨਾ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ 'ਗੌਹਰ ਜਾਨ' ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਖੁਦ ਦਾ ਨਾਂ 'ਮਲਕਾ ਜਾਨ' ਰੱਖ ਲਿਆ।[4] ਕੈਰੀਅਰਵਿਕਟੋਰਿਆ ('ਮਲਕਾ ਜਾਨ') ਇੱਕ ਨਿਪੁੰਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾ, ਕਥਕ ਨ੍ਰਿਤਕੀ ਅਤੇ ਵਾਰਾਣਸੀ ਦੀ ਇੱਕ ਵੇਸਵਾ ਬਣੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੜੀ ਮਲਕਾ ਜਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੜੀ (elder) ਕਹਿਣ ਦਾ ਇਹ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਸਮੇਂ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਵੀ ਮਲਕਾ ਜਾਨ ਪ੍ਰਸਿਧ ਸਨ: ਆਗਰਾ ਦੀ ਮਲਕਾ ਜਾਨ, ਮੁਲਕ ਪੁਖਰਾਜ ਦੀ ਮਲਕਾ ਜਾਨ ਅਤੇ ਚੁਲਬੁਲੀ ਦੀ ਮਲਕਾ ਜਾਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੀ।[5] ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਮਲਕਾ ਜਾਨ 1883 ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਾਤਾ ਚਲੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਵਾਜਿਦ ਅਲੀ ਸ਼ਾਹ, ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸੋਂਪ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਮਾਤੀਆਬੁਰਜ (Garden Reach) ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੇ ਵਿੱਚ, ਨਵਾਬ ਨੇ ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਨੇੜੇ 24 ਚਿਤਪੋਰੇ ਮਾਰਗ (ਹੁਣ ਰਾਬਿੰਦਰ ਸਾਰਨੀ) ਉੱਤੇ, 40,000 ਰੂਪਏ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਮਾਰਤ ਖ਼ਰੀਦੀ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਗੌਹਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਇਸਨੇ ਸ਼ੁਧ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਗਾਇਣ, ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਕਲੇ ਖ਼ਾਨ, 'ਕਲੂ ਉਸਤਾਦ', ਰਾਮਪੁਰ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਵਜ਼ੀਰ ਖ਼ਾਨ, ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ ਅਲੀ ਬਕਸ਼ (ਪਟਿਆਲਾ ਘਰਾਣਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ) ਅਤੇ ਕਥਕ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਮਹਾਨ ਕਥਕਕਾਰ ਬ੍ਰਿੰਦਾਦੀਨ ਮਹਾਰਾਜ (ਬਿਰਜੂ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ), ਸ੍ਰੀਜਾਂਬਾਈ ਤੋਂ ਧਰੁਪਦ ਧਮਾਰ, ਅਤੇ ਚਰਨ ਦਾਸ ਤੋਂ ਬੰਗਾਲੀ ਕੀਰਤਨ ਸਿੱਖਿਆ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਸਨੇ ਗਜ਼ਲ ਆਪਣੇ ਤੱਖਲਸ (ਕਲਮੀ-ਨਾਂ) 'ਹਮਦਮ' ਹੇਠ ਲਿਖਣੀ ਅਤੇ ਲੈਅਬੱਧ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਰਬਿੰਦਰ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਪੁੰਨ ਬਣੀ।[6] ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਗਮ ਅਖ਼ਤਰ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕਰੀਅਰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਗੌਹਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਗਾਇਕੀ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਧਿਆਪਕ ਉਸਤਾਦ ਇਮਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਸੀ, ਜੋ ਮਾਂ-ਧੀ ਦੀ ਜੋੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੰਗੀ 'ਤੇ ਗਈ ਸੀ।[ਹਵਾਲਾ ਲੋੜੀਂਦਾ] 26 ਜੂਨ 2018 ਨੂੰ, ਗੂਗਲ ਨੇ ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ 145ਵੇਂ ਜਨਮ ਦਿਵਸ 'ਤੇ ਇੱਕ ਡੂਡਲ ਨਾਲ ਯਾਦਗਾਰੀ ਕੀਤਾ।[7] ਗੂਗਲ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ: "ਗੌਹਰ ਜਾਨ, ਜੋ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ 'ਤੇ ਸੀਨ 'ਤੇ ਉਭਰੀ ਸੀ, ਨੇ ਆਪਣੀ ਗਾਇਕੀ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਲਾ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵਧੇਗੀ।"[8] ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਸੈਸ਼ਨਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਸੈਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੌਹਰ ਜਾਨ, ਰਾਗ ਜੋਗੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖ਼ਿਆਲ ਗਾਇਆ, ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਫਰੇਡ ਗੈਸਬਰਗ ਦੁਆਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸੈਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 8 ਨਵੰਬਰ 1902 ਨੂੰ ਹੋਈ। ਛੇ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਸਥਾਨਕ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੇ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1903 'ਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਸਾਬਤ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਕੋਈ ਰੁਚੀ ਜਾਂ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।[9] ਇਹ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਸਟੂਡੀਓ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[10] 1903 ਤੱਕ, ਉਸ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਭਾਰਤੀ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮੰਗ ਸੀ।[11][12][13][1] ਬਹਾਲੀ ਅਤੇ ਰਿਲੀਜ਼ਸਾਰਾਗਾਮਾ ਇੰਡੀਆ (ਪਹਿਲਾਂ ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਕੰਪਨੀ ਇੰਡੀਆ ਲਿਮਟਿਡ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮਾਸਟਰਜ਼ ਆਵਾਜ਼ (ਐਚਐਮਵੀ)), ਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦੇ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਲੰਡਨ ਪੁਰਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਸਲੀ ਮਹਿਮਾ ਵਿੱਚ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ।[14] ਉਸ ਦੇ ਗਾਣੇ 'ਵਿੰਟੇਜ ਮਿਊਜ਼ਿਕ ਫਾਰ ਇੰਡੀਆ' (1996) ਦੀ ਆਡੀਓ ਐਲਬਮ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਇਸ ਦੇ ਕਵਰ ਬਣਦੀ ਹੈ।[15] ਸਮਕਾਲੀਨਗੌਹਰ ਜਾਨ ਦੇ ਇੱਥੇ ਚਾਰ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਕਾਲੀ ਲੋਕ ਪਹਿਲੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਪੈਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ:
ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋਹਵਾਲੇ
ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕਗੌਹਰ ਜਾਨ ਬਾਰੇ 20 ਅਕਤੂਬਰ 2019 ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਨ ਲੇਖ਼ [permanent dead link] |
||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
