Сембер

Сембер
	Сембер
	рус. Ульяновск
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1648
Рәсми исем	Ульяновск
Кушамат/тәхәллүс	Авиационная столица России
... хөрмәтенә аталган	Владимир Ленин
Дәүләт	Россия
Нәрсәнең башкаласы	Сембер өлкәсе, Городской округ Ульяновск[d], Сембер губернасы һәм Симбирское наместничество[d]
Административ-территориаль берәмлек	Сембер өлкәсе
Сәгать поясы	UTC+04:00 һәм UTC+03:00
Диңгез, күл яки елга эчендә яки янында урнашуы	Идел һәм Зөя
Башкарма хакимият башлыгы	Дмитрий Александрович Вавилин[d]
Әгъзалык	Креатив шәһәрләр челтәре[d]
Халык саны	613 334 (1 гыйнвар 2023)
Административ бүленеше	Сембернең Ленин районы, Сембернең Тимер юл районы, Сембернең Идел арты районы һәм Сембернең Зөя арты районы
Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек	150 метр
Кардәш шәһәр	Крефелд, Мейкон, Гомель, Уху[d] һәм Минск
Бүләкләр
Мәйдан	316,9 км²
Почта индексы	432000–432999
Рәсми веб-сайт	ulmeria.ru(рус.)
Һәйкәлләр исемлеге	Культурное наследие России/Ульяновская область/Ульяновск (часть 1)[d]
Феноменның икътисады	Сембер икътисады[d]
Җирле телефон коды	8422
Шәрәфле ватандашлар төркеме	Төркем:Сембер шәрәфле ватандашлары
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Сембердә җирләнгәннәр[d]
Объектның күренешләре өчен төркем	Төркем:Сембер күренешләре[d]
	Сембер Викиҗыентыкта

Сембер (рус. Ульяновск, чуаш. Чĕмпĕр, эрз. Ульянонь ош), Ульян — Россиядәге шәһәр, Сембер өлкәсе администрациясе үзәге. Бу шәһәр Идел яры буенда урнашкан. Хәзерге шәһәр башлыгы — Панчин Сергей Сергей улы.

Халык саны — 613 793 кеше, буйсындырылган торак пунктлары белән — 637 288 кеше (2010).^[8]

2020 елның 2 июленнән — «Хезмәт даны шәһәре»^[9].

Исеме

Шәһәрнең беренче исеме, Сембер Болгар кенәзе артыннан бирелә. Шуңа күрә ул урысча да Синбирск, аннары Симбирск булып тора. 1924 елда ул Ульянов-Ленин артыннан Ульяновск дип аталган.

География

Шәhәр Идел елганың сул ягында, Мәскәүдән 890 километр көчыгыштарак урнашкан. Муниципаль берәмлек буларак Новоульяновск шәһәр округы, Чардаклы һәм Сембер районнары белән чикләнә.

Куйбышев тимер юлының Ульяновск станциясе. Шәһәр аша А151 (Сембер — Чуел — М7 автоюлы), Р178 (Саранск — Сембер — Мәләкәс — Самар), Р228 (Сембер — Сызран — Сарытау — Волгоград), Р241 (Сембер — Буа — Казан) автоюллар баралар.


Түбән Новгород ~ 482 км Вологда ~ 1042 км Петербург ~ 1639 км	Чабаксар ~ 246 км Йошкар-Ола ~ 336 км Киров ~ 629 км	Казан ~ 267 км Ижау ~ 587 км Пермь ~ 868 км
Саранск ~ 230 км Мәскәү ~ 903 км Смоленск ~ 1327 км	Роза ветров	Мәләкәс ~ 85 км Уфа ~ 578 км Чиләбе ~ 975 км
Пенза ~ 315 км Воронеж ~ 856 км Сочи ~ 1855 км	Сарытау ~ 446 км Әстерхан ~ 1272 км Махачкала ~ 1685 км	Тольятти ~ 184 км Самар ~ 242 км Ырынбур ~ 627 км

Климат

Уртача еллык температура — +5,0 °C
Уртача еллык җил тизлеге — 3,9 м/с
Уртача еллык һава дымлылыгы — 74%

Сембер климаты
Күрсәткеч	Гый	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Ел
Абсолют максимум, °C	5,6	4,5	16,5	30	36,2	37,5	38,9	39,3	33,9	26,0	14,3	7,8	39,3
Уртача максимум, °C	−6,5	−6,3	0,6	12,0	20,2	24,5	26,3	24,3	18,1	9,6	0,4	−5,3	9,8
Уртача температура, °C	−9,8	−10,4	−3,9	6,1	13,6	18,3	20,2	18,0	12,4	5,3	−2,4	−8,4	4,9
Уртача минимум, °C	−13,3	−14,1	−7,9	1,1	7,4	12,4	14,5	12,5	7,7	1,9	−4,9	−11,4	0,5
Абсолют минимум, °C	−38	−40	−32,8	−20	−6,5	−2,2	3,8	−1	−4,9	−18,9	−29,2	−38	−40
Явым-төшем нормасы, мм	31	24	24	30	39	63	60	48	49	40	32	30	470

Тарих

Сембер крепостена Хитрово Богдан Матвей улы 1648 елда нигез салган.

1670 елның октябрендә Семберне Степан Разин гаскәрләре чолганышка алганнар, ләкин алар патша гаскәре тарафыннан җиңелгәннәр; Степан Разин үзе дә яралана.

1774 елда Сембер острогында Емельян Пугачёв ябып тотылган.

1708—1717 һәм 1728—1780 елларда — Казан губернасы составында, 1737 елдан аның Сембер провинциясе үзәге, 1780 елдан — Сембер калгайлыгы үзәге,1796 елдан — Сембер губернасы үзәге.

XIX гасырда — Идел буендагы икмәк, балык, терлек һәм урман сәүдәсе эре үзәкләреннән берсе. 1790-елларда Сембердә беренче театры ачыла, 1840-елларда театр училищесы.

1856 елда Сембер шәһәрендә 26 чиркәү, 2613 йорт һәм 677 лавка (кибет) булган. 1890-елларда тимер юл Семберне Инза белән, ә XX гасыр башында — Бөгелмә белән тоташтырыла.

1918 елның июньдә Сембер акгвардиячеләр һәм чехословаклар тарафыннан басып алына. Шул ук елның сентябрьдагы Сембер операциясе нәтиҗәсендә азат ителә.

1924 елда Владимир Ульянов-Ленин хөрмәтенә Сембергә Ульяновск исеме бирелә. 1928 елдан — Урта Идел өлкәсе (1929 елдан — крае) составында, 1936 елдан — Куйбышев өлкәсе үзәге.

1943 елдан Сембер өлкәсе үзәге булып тора.

Халык

1811^[10]	1840^[10]	1856^[10]	1897^[11]	1914^[10]	1926^[10]	1931^[10]	1939^[10]	1959^[12]	1970^[13]	1979^[14]	1989^[15]	2002^[16]	2010^[8]
~13 300	~17 700	~26 500	41 684	~55 200	~68 700	~68 900	~103 800	205 942	351 085	463 964	625 155	635 947	613 793

Милли состав

Милләт	2002^[17]	2010^[18]
руслар	74,0%	75,7%
татарлар	12,7%	12,6%
чуашлар	7,3%	7,1%
мордва	1,4%	1,3%
украиннар	1,4%	1,0%

Административ бүленеш

Шәһәр 4 районларына бүленә:

Ленин районы — шәһәрнең иң иске районы. Ул Идел һәм Зөя арасының төньягында ята вә гадәт буенча Үзәккә һәм Төньякка бүленә.

Кардәш шәһәрләр

Шәһәрдә туганнар

Владимир Ленин (1870 — 1924) — Россия империясе һәм ССРБ сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, революционер, ССРБ нигезләүчесе.
Александр Керенский (1881 — 1970) — Россия сәясәт һәм дәүләт эшлеклесе, Вакытлы хөкүмәте министр-рәисе.
Надия Бакыева (1912-1999), педагогия фәннәре докторы.
Шакир Измайлов (1897-1937), ТАССР хезмәт халык комиссары.
Асия Измайлова (1903-1993), җырчы.
Назыйм Мөхитов, биатлончы.
Шамил Һидиятуллин, журналист.
Илдар Бикчәнтәев, футболчы