Тамара Хлебникова

Тамара Александровна Хлебникова (22 май 1928, БАССР, РСФСР — 22 июль 2001, Казан, Россия ) — совет һәм Россия археологы-болгар белгече, тарих фәннәре кандидаты . Т. A. Хлебникованың төп фәнни эшләре Идел буе Болгарының борынгы торак пунктларын өйрәнү, беренче чиратта Монголга кадәрге чор һәм иң массив һәм авыр археологик материал - керамиканы өйрәнеү белән бәйле.

Тамара Александровна Хлебникова крестьян гаиләсендә туа. Кызы туганнан соң гаилә Казанга күчеп килә. Мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1946 елда Казан дәүләт университетына тарих-филология факультетының тарих бүлегенә укырга керә, 1952 елда ул тәмамлый. Әле студент чагында ук Тамара Александровна СССР ФА Казан филиалының татар теле, әдәбияты һәм тарих институтында тарихчы һәм археолог Н. Ф.Калинин җитәкчелегендә археология төркеме каршында оештырылган студентлар түгәрәге эшендә актив катнаша. Төркемнең төп бурычы-Татарстан территориясен тикшерү һәм аның археологик картасын төзү. 1955 елда дәүләт тарих музее каршындагы аспирантураны тәмамлый, «Основные производства волжских булгар — чёрная и цветная металлургия, гончарство и кожевенное дела» темасы буенча диссертация яклый. Аның фәнни күзәтчесе тарихчы-археолог А.П.Смирнов иде. Аспирантура тәмамлаганнан соң, Т.А. Хлебникова, ике ел фәнни хезмәткәр булып эшләп, Казанга Тел, әдәбият һәм тарих институтына кайта, анда лаборанттан алып өлкән фәнни хезмәткәркә кадәр юл уза. 1986 елда лаеклы ялга китә. 1990 еллар уртасында Казан Кремле территориясендә эшләр дәвам итә һәм киңәйтелә. Тамара Александровнаны Кремль археология экспедициясе эшен оештыру өчен консультант сыйфатында чакыралар һәм ул үз көннәре азагына кадәр Казан Кремлендә эшли^{[1] [2]} .

Тел, әдәбият һәм тарих институтында Тамара Александровна үз диссертациясендә куелган мәсьәләләр белән шөгыльләнә, Идел Буе Болгарының, бигрәк тә Монгол чорының керамикасын өйрәнүгә аерым игътибар бирә. 1962 елда аның ике зур эше—«Гончарное производство волжских болгар X—начала XIII века» һәм Татарстан Лаеш районының «Археологические памятники у села Рождествено» коллектив монографиясендә зур бүлек дөнья күрә. Бу эшләрдә Идел буе Болгар дәүләтенең Монгол чорындагы археологик һәйкәлләреннән бөтен күтәрү материалының классификациясе тәкъдим ителде. Т.А. Хлебникова совет археологиясендә беренче тапкыр массакүләм керамик серияләрне статистик эшкәртүнең яңа методларын куллана. 1950—1960 елларда үткәрелгән тикшеренүләр нигезендә, 1964 елда СССР ФА Археология институтында «Основные производства волжских булгар» темасы буенча кандидатлык диссертациясен яклый^[3]

1960—1970 елларда Т.А. Хлебникова, төрле археологик экспедицияләрдә катнашып, практик эшчәнлек белән актив шөгыльләнә. Мари экспедициясендә-кече Сундыр шәһәрчеген (Тау — Мари районы, Кузнецово авылы янында) казуда; Татарстанда-Алексеевск, Болгар, Җүкәтаус, Сувар, танки шәһәрләрен казып алуда һәм Казан кремле территориясендәге эшләрдә катнаша. Иң күп санлы археологик материал — керамиканы өйрәнеп, ул яңа Болгар тарихын — монгол чорына кадәрге Идел буе Болгары халкының этнокультура составын өйрәнү белән шөгыльләнә. Бу эш Урта Азия һәм Казахстан, Кавказ һәм Кырым, Хазар каганаты, Борынгы Русь һәм фин-угор кавемнәре җирлекләренең урта гасыр мәдәнияте керамикасын тирән анализлауны таләп итә. Төркем билгеләрен анализлау буенча (өслекне эшкәртү, форма, орнаментация, тест составы, обжиг, эшләнмәләрнең пропорциясе һ.б.) эш нәтиҗәсендә, ул Болгар керамикасының егермедән артык төркемен бүлеп бирә. Нәтиҗәдә, монгол Болгар халкы төрле этнокультура төркемнәре тарафыннан формалашуның катлаулы процессы турында нәтиҗәләр ясала. Нәтиҗәдә, «Керамика памятников Волжской Болгарии: (К вопросу об этнокультурном составе населения)»^[4] монографиясе языла.

Т.А.Хлебникованың биографиясендә махсус урын Болгар шәһәрчеге били, аны өйрәнү 1938 елда А.П.Смирнов җитәкчелегендә башланган, аннары 1960 еллар ахырында Тамара Александровна Болгар археологик экспедициясе җитәкчелеген үз өстенә алган. Аның биш томлык әсәре «Город Болгар» лаеклы һәйкәл була (башка галимнәр Г. A. Федоров-Давыдов, Д. Г. Мөхәметшин белән автордашлыкта)^{[1] [2] [5]} .

Т.Хлебникова исеме белән. Татарстандагы Чистай шәһәренең бер урамы атала^[6] .

Тамара Александровна Хлебникова - якынча 90 фәнни хезмәт, китап һәм мәкалә авторы. Барлык әсәрләр дә диярлек үз кыр тикшеренүләре нигезендә язылган ^[1] .

• Хлебникова Т. А. Гончарное производство волжских болгар X—начала XIII века // Краткие сообщения Института археологии. — М.: АН СССР, 1962. — № 111. — С. 93—152.
• Хлебникова Т. А. Основные производства волжских болгар периода X—начала XIII вв.. — Каз.: АН РТ, 1964. — 27 с.
• Хлебникова Т. А. Алексеевское городище: (К вопросу о своеобразии раннеболгарской культуры района Нижнего Прикамья). Вопросы этногенеза тюркоязычных народов Среднего Поволжья. — Каз.: АН РТ, 1971. — С. 156—174.
• Хлебникова Т. А. Керамика памятников Волжской Болгарии: (К вопросу об этнокультурном составе населения). — М.: АН СССР, 1984. — 240 с.

• Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // Краткие сообщения Института истории материальной культуры. — АН СССР. — В. 62. — С. 141—147.
• Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // Краткие сообщения Института истории материальной культуры. — АН СССР. — № 61. — С. 203—220.
• Королёв А. В., Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // Краткие сообщения Института археологии. — АН СССР. — № 80. — С. 159—168.
• Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // Краткие сообщения Института археологии. — АН СССР. — № 164. — С. 57—67.

• Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // Казанский институт языка, литературы и истории. — АН РТ. — С. 66—68.
• Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // Марийский научно-исследовательский институт. — АН СССР. — В. XXII. — С. 148—169.
• Старостин П. Н., Халиков А. Х., Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // V Уральское археологическое совещание (тезисы докладов и сообщений). — Коми книжное издательство. — В. XXII. — С. 111—114.
• Воскресенский А. С., Смирнов А. П., Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // Советская археология : журнал. — АН СССР. — № 4. — С. 274—285.
• Краснов Ю. А., Смирнов А. П., Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // Советская археология : журнал. — АН СССР. — № 1. — С. 211—223.
• Хлебникова Т. А. {{{башлык}}}. — АН СССР. — С. 134—155.
• Габяшев Р. С., Генинг В. Ф., Казаков Е. П., Хлебникова Т. А. Археологическая карта Татарской АССР: Предкамье. — М.: АН СССР, 1981. — 212 с.
• Габяшев Р. С., Казаков Е. П., Кузьминых С. В., Хлебникова Т. А. Археологическая карта Татарской АССР: Западное Закамье. — Калып:Каз.: АН РТ, 1986. — 110 с.
• Кокорина Н. А., Хлебникова Т. А. {{{башлык}}}. — АН РТ. — С. 106—117.
• Набиуллин Н. Г., Ситдиков А. Г., Хлебникова Т. А. и др. Древняя Казань: некоторые итоги и перспективы археологических исследований. — Калып:Каз.: АН РТ, 1995. — 40 с.
• Хлебникова Т. А. {{{башлык}}} // Татарская археология : журнал. — АН РТ. — № 1, 2 (4, 5). — С. 10—14.
• Хлебникова Т. А. {{{башлык}}}. — АН СССР. — С. 3, 4 (в соавт.), 354—363.

|}

• Научные отчёты сотрудников института (неопр.). Институт археологии РАН. Дата обращения: 9 марта 2019.