Татарстанның инвестицияләү климаты

Татарстан Республикасының инвестицияләү климаты — Россия Федерациясе субъектындагы икътисадый хәл. Татарстан даими рәвештә Россия субъектлары арасында инвестицион җәлеп итүчәнлек буенча илкүләм рейтингның лидерлары рәтенә керә (2015 елдан башлап 3 урыннан түбәнрәк төшми). Республика хөкүмәте төбәк проектларына инвестицияләр җәлеп итү өчен даими рәвештә яңа чаралар күрә һәм алдынгы тәҗрибәләрне куллана. Регионда инвестклиматка ярдәм итү һәм аны үстерү өчен җайга салучы институтлар һәм оешмалар, мәсәлән, министрлыклар, инвестиция фондлары, инвестицион үсеш агентлыгы бар. 2020 елның декабренә бу инфраструктура 100 индустриаль паркны, биш АСИҮТ (аларның икесе социаль-икътисади үсеш дәрәҗәсе буенча Россиянең иң яхшы ун моношәһәрләре исемлегенә керә^[1]), ике махсус икътисадый зона — «Алабуга» һәм «Иннополис» ны үз эченә ала^[2]. Инвестклиматны яхшырту сәнәгать үсешенә, эш урыннары артуга, республика халкының тормыш дәрәҗәсен үстерергә ярдәм итә.

Стратегик инициативалар агентлыгы төзегән Россия төбәкләрендә инвестицияләү климаты рейтингында 2020 елда Татарстан икенче урында, беренче урында Мәскәү тора^[3]. Шул ук вакытта республика әлеге рейтингта тотрыклы рәвештә югары позицияләрдә кала: 2014 елдан башлап республика өченче урыннан түбәнрәк төшми, ә 2015-2017 елларда лидерлыкны саклый^[4]. InfraOne Россия бәйсез инвестицияләр компаниясе мәгълүматларына караганда, 2020 елга Татарстан инфраструктура үсеше индексы буенча Россиянең беренче 10 төбәге арасына керә һәм Идел буе федераль округын җитәкли (дәүләт-хосусый партнерлыгының мөһим факторы)^[5][6]. Монополиягә каршы федераль хезмәт 2020 елда Татарстанның инвестклиматын Мәскәү, Петербург, Тула һәм Мәскәү өлкәләре белән беррәттән илдә иң сәламәтләрнең берсе дип бәяли ^[7].

Инвестицияләр җәлеп итү — Татарстандагы иң мөһим юнәлешләрнең берсе. Республикада инвесторлар белән комплекслы эш җайга салынган: 2012 елдан бирле Инвестиция советы эшли, Татарстан Республикасының Инвесторлар Клубы оештырылды, инвестпроектларны озата бару бер тәрәзә принцибы буенча гамәлгә ашырыла. Рөстәм Миңнеханов[8]

2019 елда Россия инвестицияләренең якынча 70 % ы Татарстан, Калуга, Липецк, Ульяновск һәм Мәскәү өлкәләренең индустриаль паркларына һәм башка икътисадый мәйданчыкларына туры килә^[9]. Росстат мәгълүматларына караганда, 2018 елда төп капиталга инвестицияләр 629,7 млн сумнан артып киткән, шуның 34,5% ы — җәлеп ителгән акчалар^[10]. Республика территориясендә, 29 илдән инвестицияләр җәлеп итеп, 400 дән артык инвестпроект гамәлгә ашырылды. Иң эре чит ил инвесторлары — АКШ (якынча 35 %, яки $590 млн), Алмания, Төркия, Кытай һәм Нидерландтан^[11]. 2019 елның 9 ае эчендә Татарстан 1,6 млрд туры чит ил инвестицияләре алган, бу исә Россиянең бу күрсәткеч буенча иң яхшы 5 төбәге арасына керү мөмкинлеге биргән^[10]. 2020 елның шул ук чорында республика 336,5 млрд сум алган, шуның 65 % ы — реинвестицияләү, ә иң актив партнерлар — Алмания, Нидерланд, Төркия һәм Финляндия. Икътисадый активлыкның кимүе халыкара коронавирус пандемиясе белән бәйле^[12].

Башка күрсәткечләр арасында — Россия шәһәрләренең «Яшел рейтингы», яки ESG-рейтинг, яки дәүләт идарәсе сыйфаты рейтингы. Татарстан Мәскәү белән бергә әлеге рейтингка ике ел рәттән керә. ESG-рейтингы төрле хәвефкә эләгү дәрәҗәсен һәм аның әйләнеп узуны бәяли. Мәсәлән, ришвәткә каршы тору буенча комиссияләр булу, администрация хезмәткәрләренең керемнәре турында мәгълүматны ачу һәм башка факторлар карала, бу шулай ук инвестицияләр потенциалы үсешенә уңай йогынты ясый^[13].

2020 елның декабрендә Россия Икътисадый үсеш министрлыгы капиталга кертемнәрне яклау һәм бүләкләү турында килешү әзерләгән: компаниянең төп капиталына инвестицияләр елына тулаем эчке продуктның 25-27% ын тәшкил итәргә тиеш, моның өчен алар үз проектларына тотрыклы ташламалар һәм субсидияләр алалар. Татарстан Икътисадый сәясәт буенча федерация советын мондый законны кабул итүне 2018 елда ук сораган^[14]. Килешү кагыла торган беренче өч компания арасында — Wildberries компаниясе^[15], ул Татарстанда 4000 эш урынына исәпләнгән 5 млрд. сумлык логистик үзәк төзи^[16].

2030 елга кадәр республиканың икътисадый үсеш стратегиясен Республика Президенты Рөстәм Миңнеханов йөкләмәсе буенча 2013-2014 еллар чикләрендә эшләүгә алыналар. Төп максат — «Татарстанны икътисад, инфраструктура, сәламәтлек саклау, мәгариф, мәдәният һәм туризм өлкәсендә глобаль рәвештә таныту»^[18][19]. Стратегиянең төп нигезләмәләрен КФУ студентларына 2015 елның февралендә үк тәкъдим итәләр, шуннан соң документны Татарстан министрлар кабинетына, аннан төбәк Дәүләт Советына тапшыралар^[20]. Шул ук елның маенда республикада «Татарстан-2030» стратегиясен раслау турында закон проекты әзерләнә^[21]. Республика Дәүләт Советы 2015 елның июнендә стратегияне карый һәм раслый^[22]. Шул ук вакытта «2030 елга кадәр Татарстан Республикасын социаль-икътисадый үстерү стратегиясен раслау турында» 40-ЗРТ номерлы закон кабул ителә. Сентябрьдә Татарстан Хөкүмәте стратегияне тормышка ашыру планын раслый, аны дүрт этапка бүләләр: 2016-2018, 2019-2021,2022-2024 һәм 2025-2030 еллар. Дума карары буенча стратегиягә төзәтмәләр кертү кирәк булган очракта һәр өч ел саен очрашу үткәрелергә мөмкин^[23].

Стратегия һәм закон нигезендә, үзәктә кеше, аның тормыш сыйфаты һәм үсеш мөмкинлеге урнашкан. Инвестицияләүнең өстенлекле секторлары: нефть, газ, химия комплексы, энергетика, машина төзелеше, агросәнәгать^[24]. Стратегиянең төп тезислары арасында тулаем төбәк продукты (ТТП) 1,8 тапкыр 5 трлн сумнан артыгракка кадәр, сәнәгать җитештерүе үсеше һәм авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерү күләмнәрен арттыру шулай ук 1,8 мәртәбә булырга тиеш. Ваклап сату әйләнешенең үсеше — 1,9 тапкыр, ә төп капиталга инвестицияләр 1,7 тапкыр (1,6 трлн. сумга кадәр), уртача гомер озынлыгы 72,2 елдан 78 яшькә кадәр (алга таба бу күрсәткеч 80гә кадәр арткан)^[25], эшсезлек дәрәҗәсе 3,7% тан артмаска тиеш^[26].

2018 ел мәгълүматлары буенча, тулаем төбәк продуктында кече һәм урта бизнес өлеше өч ел үзгәрмәгән һәм стратегиягә салынган күрсәткечләрдән 2,3% ка калышып, 25,2% тәшкил иткән^[27]. 2019 елда чит ил инвестицияләре буенча план хосусый инвесторлар файдасына төзәтелә. Яңартылган документ нигезендә, 2030 елга Татарстанга турыдан-туры чит ил инвестицияләре 5,7 млрд доллар тәшкил итәргә тиеш, ягъни 3,2 тапкыр артыр дип көтелә, ә 2015 ел версиясе 12,8 тапкыр — 44,1 млрд долларга кадәр үсеш күз алдында тоткан була, бу күбесенчә Россиягә каршы санкцияләр, сум девальвациясе һәм импортны алыштыру предприятиеләрен ныгыту белән бәйле^[28]. 2020 елда стратегияне цифрлы икътисад үсеше, үзмәшгульләргә ярдәм итү, пенсия алды яшендәге кешеләрне яңадан әзерләү һәм эш белән тәэмин итү юнәлешләре белән тулыландырыла^[29][30].

Татарстан Республикасы районнары — төбәктәге административ-территориаль берәмлек һәм муниципаль берләшмә. Татарстанда барлыгы 43 район бар. Әлмәт, Түбән Кама, Алабуга, Лаеш һәм Бөгелмә районнары (рейтингны Inkazan басмасы Росстат мәгълүматлары буенча төзегән, анда җирле бюджет керемнәре, уртача айлык хезмәт хакы, төп капиталга инвестицияләр күләме, сәламәтлек саклау һәм мәгарифкә инвестицияләр күләме бәяләнгән)^[31]. Дәүләт статистикасы федераль хезмәте мәгълүматлары буенча, 2019 елда Татарстанның барлык районнарының төп капиталына инвестицияләр 350 157,1 млн сум тәшкил иткән (2018 елда — 370 757,9 млн). 2020 елның беренче яртыеллыгында күрсәткеч — 125 293,5 млн сум^[32][33].

Икътисадый зоналаштыру — «2020 елга кадәр һәм 2030 елга кадәр чорга кластерлы караш нигезендә Татарстан Республикасы җитештерү көчләрен үстерү һәм урнаштыру» исеме астында 2008 ел проекты. Татарстан Хөкүмәте һәм Россия Икътисадый үсеш министрлыгы йөкләмәсе буенча эшләнгән. Эшче төркемдә РФА икътисадчылары, галимнәр, төбәк белгечләре була. Документ 2020 елга кадәр Россия үсеше стратегиясенең төбәк аналогы буларак уйланылган. Зоналарга бүлү нигезендә ТТП, җан башына төп капиталга инвестицияләр, районда уртача хезмәт хакы һәм эшсезлек дәрәҗәсе кебек күрсәткечләр. Икътисади зоналаштыруның төп бурычы — булган тигезсезлекне төзәтү. Әйтик, 2008 елга Казан, Чаллы, Әлмәт һәм Түбән Кама районнары территорияләренә төбәк инвестицияләренең 75% тан артыгы, тулаем төбәк продуктының 70% ы туры килгән^[34][35].

Башта республика территориясе җиде икътисади зонага бүленгән иде: Башкала, Кама, Нефть, Көнбатыш, Төньяк, Көньяк һәм Көнчыгыш. Алар арасында иң күп халык яши торган Башкала зонасы була, ул Кама һәм Нефть белән бергә икътисад нигезе буларак карала, чөнки аларда сәнәгатьнең күп өлеше тупланган. 2008 елда Көнбатыш һәм Төньяк зоналар тулаем төбәк продуктының нибары 2 һәм 2,6% ын тәшкил иткән, Көньяк (нефть ятмалары аркасында) 5% ка кадәр булган. Шуңа күрә әлеге зоналарда даими эш урыннары саны арттыру, инвестицияләр агымы, яңа сәнәгать парклары һәм башка икътисадый карарларның үзәгендә була.^[34][35][36]

Алга таба зоналаштыру бераз үзгәрә, территорияләр үзгәрә һәм хәзерге вакытта Татарстан Республикасы алты икътисадый зонага бүленә: Казан агломерациясе (ул шулай ук башкала икътисадый зонасы), Идел алды, Кама алды, Кама аръягы, Түбән Кама (Яр Чаллы) агломерациясе һәм Көньяк-Көнчыгыш зона.

Агломерация — ул берничә якын урнашкан торак пунктлары берләштерү, аның үзәге, гадәттә, шәһәр җирлеге булып тора, чынлыкта, бу инвестицияләр өчен эре шәһәрләр белән көндәшлек итү өчен тудырылган ясалма эреләндерү. Агломерация икътисадый үсешенең төп факторы — инфраструктураны җайга салу^[37].

Казан күптән Россиянең эре агломерацияләре исәбенә керә^[38]. «Татарстан-2030» Стратегиясе нигезендә, «үсеш нокталары» буларак, Казаннан тыш тагын ике агломерация карала: Кама (Түбән Кама, Яр Чаллы^[39]) һәм Әлмәт (Әлмәт — республикада кеше саны буенча дүртенче шәһәр^[40]), барлык өч зонаны да 2015 елда Идел — Кама челтәр тибындагы метрополиска берләштерергә планлаштырганнар^[41]. Казан агломерациясе башкала, Яшел Үзән һәм биш муниципаль районны (Яшел Үзән, Биектау, Питрәч, Лаеш һәм Югары Ослан) үз эченә ала. Кама агломерациясенә Яр Чаллы, Түбән Кама һәм Алабуга керә, киңәйтелгән чикләренә Менделеевск һәм Кама Аланы да карый. Әлмәт агломерациясе, турыдан-туры Әлмәт районыннан тыш, Бөгелмә һәм Лениногорскны үз эченә ала, ә йогынты зонасына Азнакай, Урыссу, Баулы керә, шул ук вакытта Чирмешән районы агломерациянең көнбатыш аграр ярдәмчесе булып тора.^[42]

Республикада инвестицияләр җәлеп итү өстендә берьюлы берничә институт эшли. Инвестпроектларны үстерү Икътисад министрлыгы һәм Сәнәгать министрлыгы бурычлары арасында да бар^[43]. Әмма 2011 елда республикага инвестицияләр җәлеп итү, инвесторларга һәм кече һәм урта бизнеска ярдәм итү өчен махсус оешма — Инвестицион үсеш агентлыгы (ИҮА) булдырыла. ИҮА статусы буенча республика министрлыклары белән бер дәрәҗәдә тора һәм турыдан-туры Татарстан Республикасы президентына һәм премьер-министрына буйсына^[44]. 2012 елда Татарстан Президенты "Татарстан Республикасының Инвестицион советы"н төзү турындагы указга кул куя^[45]. Бу коллегиаль киңәшмә органы, ул регион икътисадына инвестицияләр җәлеп итү буенча барлык мәсьәләләр турында да фикер алыша^[46].

Башка институтлар арасында "Татарстан Республикасы сәүдә-сәнәгать палатасы" — Бөтенроссия Сәүдә-сәнәгать палатасына кергән коммерцияле булмаган һөнәри берләшмә^[47]. Регионда ике төп инвестицияләргә ярдәм фонды эшли: республика Инвестиция-венчур фонды, ул Татарстанда сәнәгатьне үстерү фондының вәкаләтле органы булып тора һәм фәнни җитештерү белән шөгыльләнә^[48], ә Турыдан-туры инвестицияләр фонды каршында авторлар проектларын тәкъдим итә һәм инвесторлар таба алган Бизнес-платформа эшли^[49].

Башка илләрдән инвесторларны җәлеп итү өчен ТР ИҮА республиканың "Чит ил вәкиллекләре" белән актив эшли, алар Үзбәкстан, Әзербайҗан, Франция, АКШ, Украина, Австрия, Чехия һәм Словакия, Австралия, Казахстан, Төркия, Кипрда ачылган^[50][51].

Төп мәкалә: Татарстан Республикасының инвестицион үсеш агентлыгы

Татарстан Республикасының инвестицион үсеш агентлыгы — 2011 елда кече һәм урта бизнесны үстерү комитеты базасында оештырылган махсус орган, Дәүләт башкарма хакимиятенең регионда инвесторлар белән эшләү буенча бердәм тәрәзәсе булып тора^[52]. Ведомствоның төп бурычы — Татарстанны инвестицияләрне җәлеп итүчән регион буларак тәкъдим итү һәм инвестицион проектларны алып бару, моның өчен Татарстан Республикасының чит ил вәкиллекләре аның идарәсенә күчерелгән^[53][54]. ТР ИҮА җитәкчесе Талия Миңнуллина, ул шулай ук Татарстанның инвестицион советына керә^[46][55][56].

Агентлык үсеш институтларыннан алып банкларга кадәр төрле финанс оешмалары белән хезмәттәшлек итә^[56]. ТР ИҮА беренче масштаблы проектларның берсе — 11 телдә "Invest in Tatarstan" глобаль PR-кампаниясе була, рәсми сайт шулай ук 11 телдә эшли һәм республиканың инвестклиматы турында бөтен мәгълүматны үз эченә ала^[55][57]. 2011 елдан ИҮА PwC халыкара консалтинг компаниясе белән берлектә «Инвесторның юл күрсәткече»н чыгара^[58][59]. 2014 елдан агентлык каршында киңәшмә орган — Инвесторлар клубы эшли. ТР ИҮА проектны тормышка ашыруның барлык этапларында инвесторны озатып бара, ә инвестор автомат рәвештә клуб әгъзасы була^[60][61]. 2019 елгы статистика буенча, агентлык төбәккә 24 млрд сумнан (план буенча 4 млрд сум) артык акча җәлеп итә алган^[62].

ТР ИҮА бүләкләре арасындан — 2018 елгы БМО премиясе. Ул социаль-икътисади файда китергән һәм илләрнең тотрыклы үсешенә ярдәм итәчәк төрле секторларны стимуллаштырудагы күренекле казанышлар өчен бирелгән^[63][64]. ТР ИҮА әлеге бүләккә лаек булган беренче Россия ведомствосы була^[65].

Татарстан Республикасы сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы тышкы сәүдә эшчәнлеге белән идарә итү, эчке сәүдә базарын җайга салу, сәнәгать һәм кулланучылар базары өлкәсендә дәүләт сәясәте өчен җавап бирә. Инвестицияләр белән идарә итүдә, Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы каршындагы Сәнәгатьтә инвестиция программаларын алып бару бүлеге бар, ул республика предприятиеләре һәм федераль башкарма хакимият органнары белән хезмәттәшлектә ярдәм итә һәм республика территориясендә сәнәгать проектларын финанслау өчен җавап бирә^[43]. Республикада инвестклиматны яхшырту буенча Министрлык эшенең бер өлеше — чит ил партнерларын республикага чакырудан гыйбарәт, моның өчен Татарстан электрон виза буенча керү программасына кертелгән^[66].

Орган үз тарихын 1946 елның мартында Сәүдә халык комиссариатыннан төзелгән Татарстан АССР сәүдә министрлыгыннан башлый. Советлар Союзы таркалганнан соң, 1996 елда аны Сәүдә һәм кулланучылар хезмәтләре министрлыгы итеп, ә 1998 елда ТР Сәүдә һәм икътисади хезмәттәшлек министрлыгы дип үзгәртәләр^[67]. Хәзерге вакытта Министрлык республика Президентының 2007 елның 10 июлендә кабул ителгән Указы нигезендә Сәүдә һәм тышкы икътисадый хезмәттәшлек министрлыгы базасында оештырылган. Ул турыдан-туры Татарстан Президентына һәм республика Министрлар Кабинетына буйсына^[67].

Татарстан Икътисад министрлыгы — республика Дәүләт хакимиятенең башкарма органы, ул икътисади үсеш һәм инвестиция эшчәнлеге буенча рәсми сәясәтне гамәлгә ашыра, шулай ук дәүләт программаларын, махсус федераль программаларны формалаштыра. Министрлык республикага инвестицияләр өчен КУЭның торышын һәм шартларын тикшерә һәм анализлый, шул исәптән милли икътисадтагы кече һәм урта эшмәкәрлек секторының өлешен арттыру белән шөгыльләнә^[54][68][69]. Министрлыкта инвесторлар белән очрашулар үткәрәләр һәм регионның льготалары, мөмкинлекләре турында мәгълүмат бирәләр, проектны эшләтеп җибәрү буенча стратегияләр киңәш итәләр^[70]. Икътисад министрлыгы инвесткомпанияләргә, шул исәптән фәнни-техник өлкәдә, предприятиеләрнең кече формаларын үстерүгә ярдәм итү фонды аша да булыша^[71]. Министрлык «Татарстан Республикасы Эшкуарлыкка ярдәм итү фонды» коммерцияле булмаган оешмасын булдырган, аның бурычы — инвестицияләрне җәлеп итү, кредитлар бирү, потенциаль инвесторларга республика һәм федераль эшкуарлыкка ярдәм чаралары турында мәгълүмат бирү^[72]. 2011 елга кадәр Министрлыкта инвестицияләр бүлеге эшләде, аны бетергәннән соң хезмәткәрләр махсус төзелгән Инвестицион үсеш агентлыгына эшкә күчәләр^[54].

ТР Сәүдә-сәнәгать палатасы (ТР ССП) — коммерцияле һәм дәүләтнеке булмаган оешма, ул ирекле нигездә Россия оешмаларын, юридик затларны һәм шәхси эшмәкәрләрне берләштерә^[47][73]. ТР ССП бәйсез оешма хокукларында Россиянең Сәүдә-сәнәгать палатасына керә^[74].

Палата максатларының берсе — республикада инвестицион эшчәнлекне, дәүләт-хосусый һәм муниципаль-хосусый партнерлыкны үстерүгә ярдәм итү. Моның өчен палата белгечләре үз экспертизаларын тәкъдим итәләр, инновацияләр һәм инвестицияләр өлкәсендә республика законнарын һәм башка хокукый актларны күзәтәләр, муниципаль органнардан дәүләт хакимияте органнарына инвестицияләр һәм инновацияләр эшчәнлеген камилләштерү буенча тәкъдимнәр тапшыралар^[47]. Шулай ук ССП инвестицион проектларны алып бару буенча хезмәтләр тәкъдим итә^[75].

Татарстан Республикасы Инвестиция-венчур фонды — 2004 елның ноябрендә Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты карары белән Татарстанда инновацион эшчәнлекне үстерү өчен төзелгән коммерцияле булмаган дәүләт оешмасы. Оешма Татарстан Республикасы сәнәгатен үстерү фондының тулы вәкаләтле органы булып тора һәм кече һәм урта бизнеска ташламалы заем финанславы алырга ярдәм итә. Инвестиция-венчур фонды шулай ук фәнни җитештерүне үстерү, алдынгы технологияләр кертү, инновацияләргә ярдәм итү һәм венчур капиталы булган предприятиеләр санын арттыру өчен шартлар тудыра^[76]. 2005 елда фонд Россия турыдан-туры һәм венчур инвестицияләү ассоциациясе әгъзасы була^[77].

Оешма ел саен базарга чыгуда стартапларга ярдәм итү өчен акселерация программалары үткәрә. Проектны финанслаганда фондның өлеше 50% тан ким була, калган өлеш менеджмент һәм башка кызыксынганнар кулында. Проектларны уңышлы тормышка ашырганнан соң, фонд үзенә караган акцияләр пакетын сатып, устав капиталыннан чыга^[78][79][48].

Фондның танылган проектлары арасында — Evernote сервисы, анда 2008-2009 елларда Фонд анда «Тройка Диалог» компаниясе белән берлектә инвестор булдылар. Evernote ка фонд инвестицияләре күләме $ 4,5 млн тәшкил иткән. 2012 елда «Тройка Диалог» үз өлешен 45 млн долларга Sequoia Capital компаниясенә саткан^[80]. Ә 2020 елның июлендә Инвестиция-венчур фонды Новикомбанк (Ростех корпорациясенең терәк банкы) белән республиканың инвестицион сәнәгать проектларына бергәләп финанс ярдәме күрсәтү турында килешүгә кул куя^[81].

Татарстанның беренче Чит ил вәкиллекләре Үзбәкстан, Әзербайҗан, Франция, АКШ, Украина, Австрия, Чехия һәм Словакия, Австралия, Казахстан, Төркия, Кипрда 1992-1997 елларда ук оештырыла^[50]. 2020 елга Республиканың Россия субъектларында һәм чит илләрдә 21 вәкиллеге бар^[51]. Аларның статусын һәм эш принцибын «Татарстан Республикасы вәкиллекләре турында» 47-ТРЗ номерлы закон билгели, аның нигезендә вәкиллекләр "вәкаләтле", "даими" һәм "сәүдә-икътисадый" ларга бүленә, әмма барысы да бер үк төрле функцияләргә ия. Даими вәкиллекләр Россия Федерациясенең чит илдәге сәүдә вәкиллеге составында эшли. Сәүдә-икътисадый вәкиллек Татарстанның төрле мәнфәгатьләрен карый^[50], әмма традицион рәвештә республиканың экспорт потенциалына йөз тота^[51].

Чит ил вәкиллекләре ИҮА идарәсенә күчерелә, чөнки агентлыкның төп бурычы — Татарстанны инвестициләрне җәлеп итүчән төбәк буларак күрсәтү^[53]. ТР ИҮА вәкиллекләрдә потенциаль партнерлар белән ел саен киңәйтелгән киңәшмәләр үткәрә. Моннан тыш, вәкиллекләр Татарстан проектларына аларның урнашу урыннарында ярдәм күрсәтә^[50].

Махсус икътисадый зоналар (МИЗ) — Федерация эчендә махсус юридик статуска ия һәм үз резидентлары өчен ташламалы икътисадый шартлар булдырган территорияләр^[82][83]. Татарстан МИЗ ы — туры инвестицияләр җәлеп итү һәм төбәкне үстерү өчен эшкуарлыкны гамәлгә ашыруның махсус режимы булган зоналар. Республикада ике МИЗ — «Алабуга» һәм «Иннополис» урнашкан, өченчесе Әлмәт районында планлаштыру этабында^[84]. Башта МИЗ акцияләре хуҗасы РФ булган, 2018 елның гыйнварыннан ТР аларның 100% на ия^[85].

Төп мәкалә: Алабуга (махсус икътисади зона)

«Алабуга» сәнәгать-җитештерү тибындагы махсус икътисадый зонасы Алабуга районында урнашкан. Тарихи яктан бу территория Кама трактор заводы (КамТЗ), соңрак — ЕлАЗ мәйданы булган. 1998 елда Татарстан Дәүләт Советы, ташламалы шартлар буенча инвесторларны җәлеп итү өчен, бу мәйданчыкта эксперименталь "ирекле икътисадый зона" (ИИЗ) эшләтеп җибәрә. Ирекле икътисади зона 2003 елга кадәр эшли һәм РФ законнары белән җитешсезлекләр аркасында Россия Югары суды карары белән ябыла^[86][87]. Әмма Татарстан тәҗрибәсе икътисади үсеш министрлыгы игътибарын җәлеп итә, шуңа күрә 2005 елда ук «махсус икътисадый зоналар турында» гы закон проекты эшләнә, Алабугага Герман Греф килә. Татарстанда МИЗ проекты беренче ике Россия МИЗ ы булдыру конкурсында җиңүчеләрнең берсе була. Ә 2005 елның 21 декабрендә Россия Хөкүмәте «Татарстан Республикасының Алабуга районы территориясендә сәнәгать-җитештерү тибындагы махсус икътисадый зона булдыру турында»гы 784 номерлы карар кабул итә. «Алабуга» ның рәсми ачылышы 2007 елның 20 ноябрендә уза^[86][88].

2015 елда «Алабуга» территориясендә 2 индустриаль парк ачыла: «Синергия» һәм «А Плюс Парк Алабуга»^[89][90], 2020 елда өченче парк — «Синергия 2» төзелә^[91]. «Алабуга» — 2020 елга Россиядә сәнәгать-җитештерү тибындагы иң эре һәм иң уңышлы махсус икътисадый зона. Аның территориясендә 33 предприятие эшли башлый, ул илнең барлык МИЗ лары кеременең 72% ын алып килә, кертелгән инвестицияләрнең 50% ы шулай ук аңа туры килә^{[92][93][94][95][96]}. 2020 елга резидентлар 212,4 млрд сум җәлеп иткән, аларның якынча 140 млрд сумы чит ил инвесторлары — Нидерланд һәм Төркиядән^[93][94]. Компанияләр «Алабуга» территориясендә 7000 нән артык эш урыны булдырганнар^[93][96].

2012 елдан башлап «Алабуга» The Financial Times эшлекле басмасы бүлекчәсе fDi Intelligence ның иң яхшы икътисадый зоналар рейтингына алты тапкыр керде^[92][97]. 2020 елда Татарстанның ике МИЗ да Махсус икътисадый зоналарның инвестицион җәлеп итүчәнлеге буенча Милли рейтингы беренчелегенә керде, "Алабуга" анда дүртенче тапкыр эләгә^[98].

Төп мәкалә: Иннополис (махсус икътисади зона)

«Иннополис» техник-гамәлгә кертү тибындагы махсус икътисадый зонасы Казанның шул исемдәге шәһәр иярчене территориясендә урнашкан, бу Россиядә бишенче МИЗ һәм «Алабуга»дан соң төбәктә икенче МИЗ^[99]. Ул Россия Хөкүмәте карары белән 2012 елның 1 ноябрендә төзелде. МИЗ республиканың Югары Ослан һәм Лаеш районнарында урнашкан ике мәйданчыктан тора. Аның гомуми мәйданы 311 га: Иннополис үзәгендә 192 га мәйданда ИТ-компанияләр офислары һәм лаборатория бүлмәләре урнашкан, 118 га мәйданлы икенче мәйданчык «Казан» халыкара аэропорты янында урнашкан^[100]. 2019 елда Казан территориясендә МИЗның яңа мәйданчыгы төзелү турында мәгълүм була — бу 16 мең га мәйданлы технопарк булачак^[101]. «Иннополис» инфраструктурасына ике технопарк — Александр Попов исемендәге күп функцияле парк һәм Николай Лобачевский исемендәге парк керә^[102][103].

2020 елга «Иннополис» МИЗ резиденты статусына 109 компания ия, 26 компания — партнерлар, тагын 50 се стартап статусына ия була^[104], алар 3800 тирәсе эш урыны булдырдыганнар һәм 27 млрд сум инвестицияләр керткәннәр^[105]. 2020 елның гыйнварыннан 2023 елга кадәр резидентлар салымны гадиләштерелгән схема буенча түли ала: әгәр гомуми керемнәр күләменнән булса — 1%, әгәр чиста керемнән булса — 5 %^[106][107].

2018 елда «Иннополис» МИЗ ы төбәкнең бизнес-экосистемасын үстергән өчен «Махсус икътисадый зоналар» дәүләт компаниясеннән «Социаль мохит» номинациясендә бүләк ала. 2019 һәм 2020 елларда инновацион зона fDi Magazine басмасының Global Free Zones of the Year 2019 Awards рейтингына берьюлы берничә номинация буенча керә^[108]. «Иннополис» МИЗ шулай ук World Free Zones Organization катнашучысы һәм Россия кластерлары һәм технопарклары ассоциациясе әгъзасы булып тора^[109][110].

Төп мәкалә: Татарстанның алгарышлы социаль-икътисади үсеш территорияләре

Татарстан Республикасының алгарышлы социаль-икътисадый үсеше территорияләре (АСИҮТ) — регионның социаль һәм икътисадый үсешен алга җибәрү максатында барлыкка килгән бизнес өчен махсус шартлар булган зоналар. АСИҮТ территориясе булып шәһәр территориясе санала, ләкин региональ хакимиятләр карары буенча аңа шәһәр кырыендагы индустриаль парклар территориясе дә кушылырга мөмкин. Татарстанда АСИҮТ статусына биш моношәһәр ия: Яр Чаллы, Түбән Кама, Яшел Үзән, Чистай һәм Менделеевск. 2020 елның октябренә резидентларның гомуми инвестицияләр күләме 15,5 млрд сум тәшкил иткән, шул исәптән 13,5 млрд сум — капиталь кертемнәр. 2020 елның декабренә резидентлар — саны 93^[111][112].

АСИҮТ резидентларына инвестиция җәлеп итүчәнлеген арттыру өчен билгеле салым ташламалары каралган. Алар федераль һәм төбәк дәрәҗәсендә билгеләнә. Әйтик, Татарстан Республикасы АСИҮТ резидентлары өчен бюджетка салым ставкасын 7% тан (18% урынына) 5% ка һәм хәтта 2,5% ка кадәр киметергә хокуклы. Шул ук вакытта, барлык салымнар да региональ бюджетта кала (стандарт рәвештә алар җирле бюджет файдасына 2 һәм 18 % итеп бүленә^[113]).

Төп мәкалә: Татарстанның сәнәгать парклары

Татарстанның сәнәгать һәм индустриаль парклары — гомуми инфраструктура һәм үзара җитештерү кооперациясе хисабына җитештерү һәм башка предприятиеләрне берләштерә торган махсус территория. Мондый территорияләр барлык кирәкле инфраструктура һәм энергия чыганаклары белән тәэмин ителгән, аларда бердәм административ-хокукый система эшли^[114][115]. 2020 елга республикада 100 сәнәгать паркы эшли, аларда 1500 дән артык резидент һәм 32 меңгә якын эш урыны булдырылган. Дәүләт инвестицияләре 100 объектның 18 енә генә кертелгән, калган парклар шәхси акчаларга эшли^{[114][115][116]}.

Татарстан сәнәгать паркларының уңышлы кластерлары саны буенча лидер төбәк булып тора^[117]. Төяп озатылган продукция күләме 2019 елның беренче кварталына — 32,1 млрд сум, 2020 елның беренче кварталына — 46,7 млрд сум. Үсеш темпы 145,5 % тәшкил иткән. Резидентлар саны 1377 тән 1497 кә кадәр (үсеш темпы — 108,7 %), ә салым түләүләре күләме 3,5 млрд тан 5,8 млрд га кадәр (үсеш темпы — 164%) арткан^[118][119].

Кластер — илнең кластер сәясәте продукты. Ул икътисад тармагына караганда кечкенәрәк һәм территориаль яктан якын урнашкан, охшаш продукция чыгара торган, хуҗалык мөнәсәбәтләре белән бәйле, эшчәнлеге төбәк институтлары тарафыннан җайга салына торган компанияләр төркемен тәшкил итә^[120]. Партнер компанияләр кластер эчендә җитештерелә торган товарларның ким дигәндә 20 % ын кулланалар, бу бәяне киметә һәм көндәшлелеккә сәләтне арттыра^[121]. Кластер составына төрле оешмалар керә: сәнәгать предприятиеләре, югары һәм урта һөнәри белем бирү учреждениеләре, инфраструктур компанияләр, коммерцияле булмаган һәм финанс оешмалары. Кластерларның бурычларына, икътисадны үстерүдән кала, җирле халыкның тормыш сыйфатын яхшырту, белгечләрне җәлеп итү, эш урыннары булдыру да керә^[122].

2019 елга Татарстанның сәнәгать кластерлары исемлегендә 7 юнәлеш рәсми рәвештә теркәлгән: төзелеш, төзелеш технологияләре һәм материаллар, машина төзелеше, медицина инструментлары һәм медицина техникасы, Кама машина төзелеше сәнәгать кластеры, төбәкара «Чикләрсез композитлар» һәм азык-төлек юнәлеше^[123].

Машина төзелеше кластерының кирәклеге 2014 елның икътисадый шартларга туры килә: санкцияләр чагылган иң эре компанияләр — нефть химиясе, химия һәм машина төзелеше тармакларыннан. Ул вакытта «Стратегия-2030» эшләнә башлый, шуңа күрә бер үк вакытта импортны алыштыру һәм Татарстан компанияләрен бу процесска тартып китерү мәсьәләсе дә күтәрелә^[124]. Шул ук елны Яр Чаллыда Кама кластерлы үсеш үзәге (ККҮҮ) кысаларында төзелеш кластеры һәм IT-кластер булдырыла^[125]. 2019 елга машина төзелеше кластерына 160 компания керә, илнең 13 төбәгендә төрле предприятиеләр һәм башка кластерлар белән хезмәттәшлек итүгә имза куелган^[126][127]. Масштаблы проектлар арасында — ерак авиация өчен самолетлар чыгара торган Казан авиация заводын модернизацияләү, шул исәптән Ту-160^[128], «КАМАЗ» К-5 йөк машиналары гаиләсен эшләтеп җибәрү^[129] һәм Яр Чаллыда «Камаз» пилотсыз йөртүләр полигонын ачу^[130].

Кама сәнәгать машина төзелеше кластеры (Иннокам) булдыруның инициаторы — Чаллы «Камаз» компаниясе. Кластер Яр Чаллыда урнашкан^[131][132]. Республика Президенты Иннокамны Татарстан икътисадының төп үсеш нокталарының берсе дип атый^[133], чөнки анда «КамАЗ» дан тыш, «Алабуга» МИЗ ы, ике нефть эшкәртү заводы, Ford-Sollers һәм башка бик күп эре предприятиеләр һәм сәнәгать мәйданчыклары урнашкан^[134].

Медкластерны булдыру турында 2014 елда Invest in Tatarstan форумында сөйләштеләр^[135], бер елдан соң проектны Казан медик-инструменталь заводы базасында эшлиләр^[136], кластерны оештыру турында документлар һәм медицина инструментларын җитештерүче 18 предприятие килешүенә 2016 елда кул куела^[137]. Эре проектлар арасында — Татарстанда югары технологияле балалар реабилитация үзәге төзелешенә 550 млн сумлык Россия туры инвестицияләр фонды һәм Interhealth Saudi Arabia гарәп компаниясе инвестицияләре^[138]. 2019 елда Татарстан Дәүләт Советы, республикада халыкара медицина кластеры булдыру мөмкинлеге булсын өчен, медкластерлар эшчәнлеген җайга салучы законның гамәлен киңәйтү инициативасы белән Россия Дәүләт Думасына мөрәҗәгать итә^[139][140].

ТР ИҮА 2016 елда азык-төлек кластеры булдыру темасын күтәрә^[141]. Инициативаны «Агросила» холдингы ала, 2017 елга кластерга 24 предприятие керә, алар арасында җитештерү, фәнни-белем бирү, финанс һәм инфраструктура оешмалары да була^[142]. Әмма 2020 елга кадәр бу секторда бернинди әһәмиятле казанышлар да юк. 2020 елның августында Саба районында авыл хуҗалыгы продукциясен сатуга юнәлгән азык-төлек кластерын булдыру турында игълан ителә. Хәзерге вакытта аңа өч предприятие керә^[143][144].

2016 елда ТР Сәүдә-сәнәгать палатасында төзелеш материалларын җитештерүче һәм җибәрүче 30 дан артык компания, шулай ук сәнәгать мәйданчыклары, «Химград» технополисы, КДАТУ, «Сувар девелопмент» һәм «Ак Барс Девелопмент» инициативасы белән төзелеш кластеры булдыру турында килешүгә кул куялар^[145][146]. 2017 елда ул төзелеш технологияләре кластеры белән бергә Федераль сәнәгать берләшмәләре реестрына керә, бу катнашучыларга импортны алыштыру белән бәйле инвестпроектларга чыгымнарның 50% ына кадәр кире кайтырырга мөмкинлек бирә^[147][148].

«Алабуга» төбәкара «Чикләрсез композитлар» кластерына керә, 2018 елда МИЗ да «Алабуга-Волокно» углерод җепселләре җитештерү заводы урнашкан. Татарстанда төрле композит продукция җитештерүчеләр өчен шартлар тудырылыр дип көтелә^[149][150]. 2020 елда Россия Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгы әлеге юнәлешкә ярдәм итүне киңәйтү турында хәбәр итә, 2022 елда «Алабуга-Волокно» предприятиесенә җитештерү күләмен 3 млрд сумга арттырырга мөмкинлек бирәчәк, үз чиратында, бу федераль бюджетка 500 млн нан артык акча керүне аңлата^[151].

Моннан тыш, башка кластерлар: җиһаз^[152], спорт^[153], туристлык-рекреацион («Кама Тамагы» һәм «Биектау» экокластерларына Ростуризмнан 47 млн сум акча җәлеп ителгән)^[154] проектлар даими рәвештә тәкъдим ителә.

Бу өлкәдә федераль, дәүләт һәм муниципаль ярдәм чаралары бар. 2016 елдан Татарстан Республикасы Инвестиция-венчур фондына сәнәгатькә ярдәм итү буенча региональ фонд вәкаләтләре бирелгән. Сәнәгатьне үстерү федераль фонды белән берлектә ул «Үсеш проектлары» программасын гамәлгә ашыра, инновацион һәм инвестицион проектларны финанслый. Әгәр дә катнашучы үзе 50 проценттан да ким булмаган күләмдә акча салса, ул 20 дән алып 100 миллион сумга кадәр займга (проект 40 миллион сумнан да артык торырга тиеш) исәп тота ала. 2015 елдан 2020 елга кадәр федераль фонд якынча 8 млрд сумга 34 Татарстан проектын финанслый — бу Россиянең барлык төбәкләре арасында бишенче нәтиҗә, шул исәптән «Үсеш проектлары» өлеше — 3,5 млрд сумга якын (1 млрд - Татарстан инвестфонды акчалары)^[155][156]. Төбәктә Сәнәгатьне үстерү фондына ярдәм итүнең башка программалары: «Комплектлаштыру әйберләре», «Машина төзелеше», «Лизинг проектлары», «Конверсия», «Даруларны маркировкалау», «Хезмәт җитештерүчәнлеген арттыру», «Сәнәгатьне цифрлаштыру» һәм «Өстенлекле проектлар»^[157].

Ел саен республикада өстенлекле инвестицион проектлар исемлеге кабул ителә, аларны тормышка ашыру өчен ТР Министрлар Кабинетының 2013 елның 25 ноябрендә расланган инвестицион меморандум кысаларында субсидияләр алырга мөмкин^[158]. Мәсәлән, аның кысаларында «Түбән Кама Нефтехим»ның бер проекты гамәлгә ашырыла^[159]. ТР ИҮА ТР Цифрлы үсеш министрлыгы белән берлектә шәхси ярдәмче хуҗалык алып баручы гражданнар, кече һәм урта эшмәкәрлек субъектлары өчен «Минем субсидияләр» сервисын эшли. Сынау режимында сервис Балтач районында кулланыла башлаган^[160].

Кайбер очракларда төбәк хакимияте дәүләт-хосусый партнерлыкны, аның бер мисалы — концессион килешүне төзи ала. ДХП-проектларын яки концессияләрне гамәлгә ашыру кыенлыгы шунда ки, хәзерге вакытта төбәккә бюджетны бер елга караганда күбрәккә фаразлау кыен, үз чиратында хосусый инвесторлар да ышанычсыз булырга мөмкин. Мондый проектларда күп нәрсә муниципаль инициативага бәйле. Әмма, мондый килешүләрдә перспективалар зур һәм бу инвесторлар өчен кирәкле булып санала, шуңа күрә юнәлеш үсә. 2020 елның декабренә 155 концессия килешүе торак-коммуналь өлкәгә, 12 се — сәламәтлек саклау, бишесе — энергосервис, өчесе — мәдәният һәм ял, берсе — спорт-сәламәтләндерү комплексы төзелешенә муниципаль-хосусый партнерлыкка туры килә^[161][162].

2019 елда Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты Halal Life Style (Хәләл яшәү рәвеше) төбәк проектын раслады. «Юл картасы» хәләл бизнеска ярдәм итү һәм республиканың хәләл яшәү рәвешен популярлаштыру буенча 60 лап юнәлеш билгели, алар арасында туризм, җитештерү, мода, финанслар, мәгълүмати технологияләр, медиа һәм башкалар бар^[163]. Проектның төп максаты — Татарстанда хәләл яшәү рәвешен популярлаштыру һәм Татарстан брендларын Россиядә һәм чит илләрдә таныту^[164]. Бу юнәлешләр махсус сертификация үтәргә тиеш (мәсәлән, Татарстан Республикасы мөселманнары Диния нәзарәтенең «Хәләл» стандарты комитетында^[165].)

• Республиканың Көньяк-көнчыгыш Азия илләреннән килгән партнерларга юнәлдерелгән төбәк буларак ислам позициясенә аерым игътибар бирелә^[194]. Әлеге стратегия кысаларында 2009 елдан ел саен Россия һәм Ислам хезмәттәшлеге оешмасында катнашучы илләрнең халыкара икътисадый саммиты (KazanSummit) үткәрелә, соңрак ул «Россия — Ислам дөньясы: "KazanSummit"» дип атала^[195]. Бу Россия һәм Ислам дөньясы илләре арасындагы икътисадый хезмәттәшлекнең төп мәйданы^[196]. 2017 елда Казанда ислам банкингы өчен яңа автоном структура булдыру турында игълан ителә, ул шәригать кануннары буенча банк хезмәтләре күрсәтәчәк, бу еш кына мөселман инвесторлары өчен принципиаль момент^[197][198].
• Россия венчур форумы — Россия венчур проектларының иң эре мәйданчыгы. Форум республикада 2000 елдан бирле уза, 2020 елда XV РВФ булды, анда 300 ләп стартап тәкъдим ителгән^[199][200].
• Даими Татарстан нефть-газ химиясе форумы — Россиянең иң эре халыкара тармак чараларының берсе. Ул күргәзмә өлешен, планнар һәм казанышларны демонстрацияләүне, бизнес-фикер алышуны һәм перспективалы экологик технологияләр күрсәтүне үз эченә ала^{[201][202][203]}.
• Ислам Хезмәттәшлеге Оешмасы илләре яшь эшкуарларының Казан форумы 2015 елдан бирле эшләп килә һәм ел саен ислам берлеге илләреннән якынча 30 IT-проект җыя һәм^[204], гадәттә, «Безнең Татарстан. Мөмкинлекләр территориясе» яшьләр төбәк форумы кысаларында «Сәләт» хәрәкәте ярдәмендә тормышка ашырыла^[205]. 2020 елда Россия стартабы $3000 күләмендә грант ота^[206].
• Дәүләт-хосусый партнерлыгы буенча беренче форум 2017 елда оештырыла, анда халыкның тормыш-көнкүрешен яхшырту өчен мөмкин булган партнерлыклар спектры турында фикер алышалар^[207]. Икенче форумның темасы - «Спорт индустриясенә инвестицияләр», аны «Казан-Арена» стадионында (2018 елда Татарстан Россиянең иң спортка якын төбәге дип таныла) уздыралар^[208]. Өченче форум сәламәтлек саклауга багышланган була^[209]. 2020 елда дүртенче форум коронавирус пандемиясе аркасында онлайн уза, уңышлы ДХПның төп факторлары турында фикер алышалар^[210].
• 2017 һәм 2019 елларда Казанда ТР ИҮА һәм ТР Сәламәтлек саклау министрлыгы ярдәмендә "Modern Engineering Systems" (MES) «Заманча инженер системалары. Сәламәтлек архитектурасы» халыкара фәнни-гамәли конференциясе уза. Бу мультиэкспертлар мәйданчыгы, ул нәтиҗәле медицина оешмалары булдыру өчен IT-индустриядән башлап медицина һәм психологиягә кадәр белгечләрне берләштерә^[211][212].
• Казан халыкара мөселман киносы фестивале 2005 елдан бирле уза^[213]. Конкурс программасында төрле жанрдагы тулы метражлы һәм кыска метражлы эшләр — уен, документаль һәм анимация фильмнары катнаша. Оештыручылар ел саен берничә йөз гариза кабул итә^[214]. Жюри рәисләренең берсе Карен Шахназаров билгеләп үткәнчә, мөселман киносы, гомумән алганда, һәм бигрәк тә фестивальдә катнашучы тасмаларда, югары әхлакый критерийлар белән аерылып тора: «Гомумкешелек темалары өстенлек ала, хатын-кызлар турында фильмнар күп»^[215]. Фестивальне оештыручылар Россия һәм дөнья бергәлегендә ислам һәм мөселман образын объектив күрсәтүне максат итеп куялар^[216].

Башка бик күп чаралар арасында район «Это ТО,СЭР!» (рус. телендә АСИҮТ) инвестицион форумы бар^[217][218], индустриаль парклар форумы ParkI^[219][220], «Татарстанның эшлекле партнерлары» форумы^[221][222], «100% Татарстан Online»^[223] һәм башкалар.

• Ахмадеева О.А., Любова О.В. // Стратегия Устойчивого развития регионов России. — № 18. — С. 8—20.
• Боровских О.Н. // Вопросы инновационной политики. — Т. 9. — № 3.
• Боковня М.А. // Казань “Медицина”. — С. 31—36. — ISBN 978-5-7645-0678-4.
• Валиахметов Ильдар // Инновационное развитие экономики. — В. 48. — Т. 6. — С. 21—26.
• Гиматдинов Р., Насыров И. // Журнал «Международная жизнь». — В. Март 2015.
• Климчак А. О. // Региональная экономика: теория и практика. — В. 53. — Т. 14. — С. 72—79.
• Петрова В. А. // Структурные преобразования экономики территорий: в поиске социального и экономического равновесия. — С. 90—92.
• Толстова А. З., Данько Я. В. // Бюллетень науки и практики (научный журнал). — № 1. — С. 311—320.
• Шайдуллин Р.В., Айнутдинов Р.А., Айнутдинова Л.М. и др. Центральные органы государственной власти и управления Татарстана (1920-2020 гг.): научно-справочное издание. — Казань: Институт татарской энциклопедии и регионоведения АН РТ, 2017. — 400 с. — ISBN 978-5-902375-21-0.

Яковлева Р. М. // Символ науки. — В. 12. — С. 43—46.

• Татарстанның инвестиция-венчур фонды сайты 2021 елның 21 гыйнвар көнендә архивланган.
• Стратегия-2030 сайты 2020 елның 23 ноябрь көнендә архивланган.

   

   

Бу мәкалә Татар Википедиясенең сайланган мәкаләләр рәтенә керә.