Зецельская гаворка

Зецельская гаворка — літоўская «астраўная» гаворка, што да канца ХХ стагоддзя захоўвалася ў ваколіцах Дзятлава (у мясцовым літоўскім вымаўленні Zíetela, «Зецела») на нёманскім левабярэжжы.

Мову жыхароў у ваколіцах Зецела пачаў вывучаць у 1886 годзе Э. Вольтэр, цягам наступнага стагоддзя мовазнаўцы назіралі імклівае затуханне гэтага балцкага агменю ў славянскім атачэнні. Арэал гаворкі быў найбольш аддалены на поўдзень ад асноўнага арэалу літоўскай мовы ў параўнанні з іншымі літоўскамоўнымі «астраўкамі» ўздоўж беларуска-літоўскага (Рымдзюны, Пеляса) і польска-літоўскага памежжа (Сейны).

Станам на 1886 год на зецельскай гаворцы размаўлялі 1156 жыхароў пяці вёсак Зецельскай воласці — Норцавічы, Погіры, Засецце, Яцвезь, Карпяшы. Пазней літоўская мова захоўвалася найперш у першых трох з іх. Часам сюды далучаюць суседнія вёскі Пінчыцы, Страла, Ціцейкі^[1].

У 1960 годзе пад час паездкі літоўскага мовазнаўца А. Відугірыса па-літоўску разумелі 32 асобы. З іх добра ведалі мову менш за палову (15 жыхароў у вёсцы Засецце).

У 1975 годзе ў часе экспедыцыі Т. Суднік было каля 30 носьбітаў зецельскай гаворкі ў вёсках Погіры і Засецце Дзятлаўскага раёна Гродзенскай вобласці^[2]. Паводле звестак А. Відугірыса, апошні носьбіт гаворкі памёр у 1988 годзе^[3].

Мяркуецца, што тэрыторыя распаўсюджання гаворкі раней была большая за тыя вёскі, у якіх яна ўжывалася ў XIX ст. Пра гэта сведчыць канцэнтрацыя балцкіх тапонімаў на поўдні Дзятлаўскага раёна — каля Раготны, Дварца, уздоўж дарогі Дзятлава — Слонім^[4], а таксама звесткі антрапаніміі Зецельскай воласці з інвентара 1580 года^[5].

Ад пачатку даследавання зецельскай гаворкі былі адзначаныя яе архаічнасць на фоне астатняй літоўскай мовы (напрыклад, захаванне ў граматыцы розных месных склонаў). Шматлікасць «беларускіх» моўных запазычанняў у ёй сведчылі аб доўгім і цесным кантакце носьбітаў гэтай літоўскай гаворкі з навакольным, ужо славянамоўным насельніцтвам.

З аднаго боку, А. Відугірысам адзначаныя асаблівасці зецельскай гаворкі збліжаюць яе з моўным арэалам заходніх аўкштойтаў (літоўскія гаворкі вакол Коўна). Але заходнеаўкштойцкія гаворкі літоўскай мовы ад Зецельскага астраўка аддзеленыя паласой паўднёвааўкштойцкай гаворкі літоўскай мовы (таксама і зонай гродзенска-баранавіцкай групы беларускіх гаворак). Мовазнавец тлумачыў гэта тым, што продкі заходніх аўкштойтаў, яцвягі-дайнава, даўней жылі таксама і там, дзе цяпер жывуць носьбіты паўднёвааўкштойцкай гаворкі^[6][7].

З іншага боку, у зецельскай гаворцы прасочваюцца і заходнябалцкія рысы, уключаючы пераход ž- > z- (літ. žąsis «гусь», žiema «зіма» — па-зецельску ząsis, ziema). Гэты пераход выразны ў заходнябалцкай прускай мове, а таксама ў яцвяжскай мове (наколькі яна паўстае з дыскусійнага «Яцвяжскага слоўнічка»), уласцівы ён і ўсходнім балтам селам.

У сувязі з гэтай рысай зецельскай гаворкі адзначаюць і такія гідронімы, як Зэльва (у Літве дастаткова гідронімаў тыпу Želva, ад літ. želvas «зеленаваты») і Свіцязь (па-зецельску Svitožis, тады як па-літоўску корань быў бы Švit-). Як і былы арэал зецельскай гаворкі, яны знаходзяцца на нёманскім левабярэжжы і лічацца яцвяжскай назоўнай спадчынай^[8].

Гэтыя моўныя асаблівасці даюць карціну калісняй моўнай інтэрферэнцыі паміж мясцовай, аўтахтоннай заходнябалцкай (меркавана яцвяжскай) гаворкай і літоўскай гаворкай заходнеаўкштойцкага тыпу^[9].

Першы даследчык гаворкі Эдуард Вольтэр меркаваў, што носьбіты зецельскай літоўскай гаворкі — нашчадкі прусаў, якія, паводле Іпаццеўскага летапісу, былі пераселены Трайдзенем пад Слонім^[10].

Удзел прусаў у фармаванні этнічнага аблічча мясцовых жыхароў у той ці іншай форме падтрымлівалі гісторыкі А. Непакупны, Я. Атрэмбскі, Е. Ахманьскі, У. Свяжынскі, А. Квяткоўская (часам высоўваліся здагадкі, што перасяленцы былі не прусамі, а яцвягамі).

Гісторык Аляксей Кібінь пярэчыць, што ў гэтай мясціне зусім не магло быць Трайдзеневых прусаў, бо ў летапісе пад 1276 годам пішацца, што прускія пасяленцы, адпраўленыя Трайдзенем у Слонім, былі перахопленыя галіцка-валынскім атрадам.

Супраць версіі ўзнікнення гэтага моўнага астраўка толькі ў выніку позняга перасялення выказваўся і літоўскі лінгвіст К. Гаршва, які даследаваў фаналогію пагранічных літоўскіх дыялектаў^[11].

Пры гэтым А. Кібінь аспрэчвае і аўтахтонную прысутнасць тут яцвягаў — бо тут, на нёманскім левабярэжжы, яцвяжскія каменныя курганы узнікаюць толькі ў ХІ стагоддзя, і, адпаведна, гэта і ёсць той час, калі тут апынуліся яцвягі як продкі носьбітаў зецельскай гаворкі^[12].

А. Відугірыс сцвярджае, што яцвягі насялялі левабярэжжа Нёмана — наваколлі Ваўкавыска, Слоніма, Наваградка, Горадні і інш., і таму гэтыя землі былі названыя «Чорнай Руссю», з мэтай проціпаставіць гэтую тэрыторыю Русі «Белай», якая моўна аславянілася раней^[9].

• Яцвяжская мова
• Літоўцы ў Беларусі
• Літоўская мова ў Беларусі

• Э. А. Вольтеръ. Слѣды древнихъ прусовъ и ихъ языка въ Гродненской губерніи. — Известія Отдѣленія русскаго языка и словесности Императорской Академіи наук. — СпБ., 1911. — Т. XVI.
• Z. Zinkievičius. Lietuvių dialektologija. — Vilnius, 1966. — С. 25-27.
• Т. М. Судник. Диалекты литовско-славянского пограничья. Очерки фонологических систем / отв. ред. В. Н. Топоров. — М.: Наука, 1975.
• A. Vidugiris. Iš Zietelos ir pietų aukštaičių leksikos sąsajų // Vakarų baltų kalbos ir kultūros reliktai. — Klaipėda, 1996. — С. 82-89.
• С. А. Піваварчык. Да этнічных працэсаў на Панямонні ў раннім сярэднявеччы // Białoruskie Zeszyty Historyczne. — Białystok: 1999. — № 11. Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016.
• A. Vidugiris. Zietelos lietuvių šnekta. — Vilnius, 2004.
• А. С. Кибинь. К происхождению зетельского говора. — Э.А. Вольтер и балтистика как комплексная дисциплина. — Спб., 2006.