Найменне беларускай дзяржавы на рускай мове

Найменне беларускай дзяржавы на рускай мове — праблема, якая ўзнікла ў першай палове 1990-х гадоў у сувязі з публікацыяй 19 верасня 1991 года Закона «Аб назве Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі», паводле якога БССР змяніла сваю назву на «Рэспубліка Беларусь» (кароткая форма «Беларусь»)^[1]. Сутнасць дыскусій вакол яе складаецца ў тым, ці варта захоўваць традыцыйнае рускае найменне «Беларусія» (руск.: Белоруссия) да сучаснай беларускай дзяржавы, якая ўстанавіла сваё рускамоўнае найменне ў поўнай адпаведнасці з вымаўленнем і напісаннем на беларускай мове.

У Рэспубліцы Беларусь паўсюдна выкарыстоўваецца афіцыйная назва дзяржавы^[1]. У Расіі ўжываюцца абодва варыянты назвы — як «Беларусь», так і «Беларусія». Пры гэтым ва ўжытку і ў СМІ часцей выкарыстоўваецца традыцыйная назва «Беларусія».

Назва «Беларусь», як і «Беларусія», паходзіць ад словазлучэння Белая Русь (лац.: Russia Alba / Ruthenia Alba), якое ўвайшло ў заходнееўрапейскую картаграфічную і геаграфічную традыцыю з XVI стагоддзя, пры гэтым усходнеславянскія тэрыторыі падзяляліся на вобласці з «каларыстычнымі» харонімамі: Белая, Чырвоная і Чорная Русь; да гэтага каляровага дзялення таксама дадавалася дзяленне на Вялікую і Малую Русь, запазычанае з візантыйскай традыцыі. Тэрытарыяльна адназначную лакалізацыю ў гэтых крыніцах мела толькі Rubra Russia, або Rut(h)enia — Чырвоная Русь, ідэнтыфікаваная з Галіцыяй і, часам, Валынню, тады як Белую і Чорную Русь у розных працах і картах адносілі як да Вялікага Княства Літоўскага, так і да Паўночна-Усходняй Русі.

У сучасных усходнеславянскіх мовах тапонімы «Беларусь» і «Беларусія» з’яўляюцца экзагласнымі калькамі — яны, разам з «каларыстычнымі» харонімамі ўсходнеславянскіх зямель, былі запазычаны ў палякаў беларускімі і ўкраінскімі аўтарамі, а праз іх трапілі ў Расію, дзе ў XVII стагоддзі харонімы пачалі выкарыстоўвацца ў канцылярска-дыпламатычнай практыцы. Напрыклад, гісторык Алег Латышонак прыводзіць у якасці прыкладу першы выпадак ужывання тэрміна «Беларусія» ў такой форме ў лісце ўкраінскага гетмана Івана Залатарэнкі маскоўскаму цару ад 29 верасня 1654 года^[2]. Канчатковае замацаванне за тэрыторыяй цяперашняй беларускай дзяржавы тапоніма «Белая Русь» і спыненне сінанімічнага ўжывання хароніма «Чорная Русь» адбылося ў XVIII стагоддзі^[3].

Тэрмін «Белоруссия» выкарыстоўваецца ў рускай мове з другой паловы XVIII стагоддзя, у прыватнасці ён выкарыстоўваецца ў «Новым і поўным геаграфічным слоўніку Расійскай дзяржавы» (1788)^[4].

У XX стагоддзі для розных дзяржаўных утварэнняў гэта назва ўжывалася ў варыянтах Беларуская Народная Рэспубліка^[5][6], Літоўска-Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка, Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусь, Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. Апошняе найменне адносіцца да перыяду з 30 снежня 1922 па 19 верасня 1991 года (не лічачы перамены месцаў другога і трэцяга слоў у 1936 годзе).

19 верасня 1991 года Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка паведаміла ААН аб змяненні назвы на «Беларусь»^[7]. Падставай стаў прыняты ў гэты ж дзень закон № 1085-XII «Аб назве Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі». У гэтым законе Вярхоўны Савет пастанавіў: «Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку надалей называць „Рэспубліка Беларусь“, а ў скарочаных і складовых назвах — „Беларусь“. Устанавіць, што гэтыя назвы транслітаруюцца на іншыя мовы ў адпаведнасці з беларускім гучаннем».

Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 года афіцыйна выдавалася не толькі на беларускай, але і на рускай мове, якая толькі ў 1995 годзе разам з беларускай была абвешчана дзяржаўнай. Аднак і да таго, як руская мова атрымала статус дзяржаўнай, у афіцыйным рускамоўным выданні выкарыстоўвалася назва «Беларусь» («Республика Беларусь»). Тэрмін «Белоруссия» больш не захоўваецца нават у традыцыйных назвах (да прыкладу, цэнтральная беларуская газета, якая доўгі час насіла найменне «Советская Белоруссия», цяпер пераназвана ў «Беларусь сегодня»).

17 жніўня 1995 года намеснік кіраўніка Адміністрацыі прэзідэнта Расіі Сяргей Красаўчанка выдаў распараджэнне № 1495 «Аб напісанні назваў дзяржаў — былых рэспублік СССР і іх сталіц». Згодна з гэтым распараджэннем, належыць «выкарыстоўваць у дакументах, якія ствараюцца ў Адміністрацыі Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі, у службовай перапісцы і афіцыйных перамовах» варыянты «Беларусія» і «Рэспубліка Беларусь». Пры гэтым Віктар Чарнамырдзін зазначыў, што варта «дазволіць пры падпісанні міжнародных дагавораў і іншых дакументаў улічваць пры неабходнасці пажаданні контрагентаў па напісанні згаданых назваў»^[8]. Вынікам стаў працяг выкарыстання ў афіцыйных расійскіх і міжнародных дакументах абедзвюх формаў.

27 снежня 1995 года быў зацверджаны Агульнарасійскі класіфікатар краін свету (АКСМ), у якім змяшчалася назва «Белоруссия (Республика Белоруссия)».

14 снежня 2001 года пастановай Дзяржстандарту Расіі № 529-ст быў уведзены ў дзеянне новы АКСМ, у адпаведнасці з якім поўная назва беларускай дзяржавы — «Республика Беларусь», скарочана — «Беларусь».

У 2009 годзе Міністэрства юстыцыі Рэспублікі Беларусь звярнулася да расійскага боку з просьбай прызнаць адзіна правільнай форму назвы «Беларусь» («Республика Беларусь»). У тым жа годзе прэзідэнт Расіі Дзмітрый Мядзведзеў заявіў наступнае: «Беларусь — а я настойваю менавіта на такім вымаўленні [назвы] гэтай брацкай дзяржавы, — самастойная суверэнная дзяржава з усімі адпаведнымі атрыбутамі»^[9]. Каментуючы гэтую заяву, часопіс «Коммерсант-Власть» адзначаў, што раней у пераважнай большасці выпадкаў Дзмітрый Мядзведзеў выкарыстоўваў у якасці назвы беларускай дзяржавы слова «Белоруссия», а не «Беларусь»^[10].

На пасяджэнні дзяржаў-членаў АДКБ у Маскве 23 снежня 2014 года Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка сядзеў за сталом з таблічкай «Республика Беларуссия»^[11]. Гэты факт быў адзначаны апазіцыйным палітыкам Уладзімірам Някляевым у прэсе, у прыватнасці пра гэта пісала «Наша Ніва»^[12][13].

У 2014 годзе ў твітэр-акаўнце МЗС Рэспублікі Беларусь быў апублікаваны зварот, які заклікае асоб, што вядуць твітэр ААН на рускай мове, выкарыстоўваць у афіцыйным кантэксце назву «Республика Беларусь»^[14].

Як казаў вучоны сакратар Інстытута рускай мовы РАН, спецыяліст^[15] па рускай і славянскай дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі Уладзімір Пыхаў, адзінай адназначнай моўнай нормай наймення беларускай дзяржавы на рускай мове з’яўляецца варыянт «Беларусія», якога і трэба прытрымлівацца, у прыватнасці, у штодзённай гаворцы і сродках масавай інфармацыі^[16][17]. Ён таксама лічыў, што рэкамендацыі „аб замене“ Беларусі „на“ Беларусь «палітычна матываваны, а таму наўрад ці варта рабіць гэта нарматывам, бо палітыка не павінна пераважаць над мовай»^[17].

У 2006 годзе ў Маскве выйшаў «Слоўнік сацыялінгвістычных тэрмінаў», зацверджаны да друку вучоным саветам Інстытута мовазнаўства РАН. У гэтым слоўніку патрабаванне называць беларускую дзяржаву як «Беларусь» прыводзіцца ў якасці прыкладу структурнай моўная экспансія — «патрабаванні распаўсюдзіць некаторыя нормы правапісу і вымаўлення ўласных імёнаў у дзяржаўнай мове на іншыя мовы»^[18].

На думку доктара філалагічных навук, загадчыка кафедры гістарычнага мовазнаўства Омскага дзяржаўнага ўніверсітэта Б. І. Осіпава, акцэнтаванне нацыянальнага пытання ў постсавецкі час прывяло да таго, што некаторыя дзяржавы сталі настойваць на новай назве гэтых краін па-руску. У якасці аднаго з прыкладаў ён прывёў патрабаванне аб найменні беларускай дзяржавы. На думку Осіпава, прэтэнзіі такога роду не маюць ні лінгвістычнай, ні юрыдычнай глебы, а палітычныя дзеячы ў дадзеным выпадку замахваюцца на сінанімічныя шэрагі, якія склаліся ў рускай мове, што наўрад ці можна лічыць правамернымі паўнамоцтвамі або неабходнасцю для палітыкаў^[19].

У 2009 годзе кандыдат філалагічных навук, старшы навуковы супрацоўнік Інстытута рускай мовы РАН Ірына Лявонціна пісала, што слова «Беларусь» моцна супярэчыць расійскай арфаграфіі, у якой няма злучальнай галоснай «а», і негатыўна ацаніла дзеянні беларускіх і расійскіх уладаў, якія рэкамендавалі называць беларускую дзяржаву «Беларуссю»^[20][21].

У абарону менавіта назвы «Беларусь» Адам Мальдзіс, доктар філалагічных навук, прафесар, ганаровы старшыня Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў, спасылаўся на заключэнне тапанімічнай камісіі ААН^[1][22], у якой пазначана, што беларускія назвы на замежных картах павінны транслітараваць беларускую форму напісання.

Абмяркоўваючы рэформу ў слоўніках рускай мовы з 1 верасня 2009 года, доктар філалагічных навук, загадчык аддзела сучаснай беларускай літаратурнай мовы і намеснік дырэктара па адукацыйных праектах Інстытута рускай мовы Леанід Крысін заявіў, што, нягледзячы на больш правільную, на ягоны погляд, для рускай мовы назву «Белоруссия», «Беларусь» з’яўляецца саманазвай і «для палітычнай карэктнасці трэба ўжываць» менавіта гэтую назву. На думку Крысіна, існуе тэндэнцыя да ўжывання назваў дзяржаў згодна з патрабаваннямі паліткарэктнасці^[23].

На думку кандыдата філалагічных навук А. Ю. Мусорына, узнікненне ў пачатку 1990-х гадоў дублета «Белоруссия» — «Беларусь» для наймення беларускай дзяржавы адбылося не ў выніку натуральнага развіцця лексікі рускай мовы, а было інспіравана носьбітамі беларускай мовы. У значнай ступені гэта было выклікана тым, што руская мова была і застаецца для беларускага народа мовай міжнацыянальных зносін, важным сродкам камунікацыі^[24][25].

На думку даведачнай службы сайта Грамота.ру, пры афіцыйным ужыванні правільная назва — «Беларусь», пры неафіцыйным — «Белоруссия». Сфера ўжывання формы другой назвы, на думку даведачнай службы — штодзённая (неафіцыйная) вусная і пісьмовая гаворка (газетныя тэксты і т. п.).

Доктар філалагічных навук, загадчык аддзела эксперыментальных даследаванняў мовы Інстытута мовазнаўства РАН Кірыл Сігал лічыў, што склалася наступная практыка «ва ўрадавых дакументах і дыпламатычных дакументах выкарыстоўваецца тапонім „Беларусь“, а ў СМІ і іншых сферах нефармальных зносін — „Белоруссия“»^[26].

У 2001 годзе быў выдадзены падручнік для ВНУ «Руская мова і культура прамовы» пад рэдакцыяй доктара філалагічных навук Уладзіміра Максімава, у якім гаварылася, што вымаўленне і напісанне назвы беларускай дзяржавы як «Беларусь» з’яўляецца чужым для рускай мовы. У падручніку рэкамендавалася ў афіцыйных дакументах пісаць «Беларусь», а ў звычайных выпадках — «Белоруссия»^[27].

Старшы навуковы супрацоўнік Інстытута мовазнаўства РАН Юрый Каракаў у 2002 годзе ў сваёй кандыдацкай дысертацыі «Моўная сітуацыя ў Беларусі і тыпалогія моўных сітуацый» пісаў, што ў сілу беларускіх законаў, якія ўстанаўліваюць, што слова «Беларусь» павінна прамаўляцца ў іншых мовах у адпаведнасці з яго беларускай формай, «у самой Беларусі ў рускай мове, як пісьмовым, так і вусным, ужываецца форма „Беларусь“». У Расіі ж, са слоў Каракава, выкарыстоўваюцца абедзве формы — і «Беларусь», і «Белоруссия». У сваёй дысертацыі для наймення беларускай дзяржавы Каракоў выкарыстаў слова «Белоруссия», якое ён ахарактарызаваў як «больш традыцыйны варыянт»^[28].

22 жніўня 2014 года Кірыл Лапінскі, грамадзянін Беларусі, ураджэнец горада Бабруйск, які жыў і працаваў у Маскве, падаў у Сіманаўскі раённы суд горада Масквы іск на расійскія СМІ ТАА «Лента.ру» ,МІА «Россия сегодня», ААТ «РБК» у сувязі з тым, што тыя выкарыстоўваюць некарэктную, на яго думку, форму назвы краіны «Беларусія». 16 снежня 2014 года Сіманаўскім раённым судом горада Масквы Кірылу Лапінскаму было адмоўлена ў задавальненні іску^[29][30].

Тады ён падаў новы іск (з некалькі змененымі фармулёўкамі), але суд зноў адмовіў у задавальненні. Юрысты, аналізуючы аргументацыю істца, адзначалі, што апеляцыя да тэксту беларускай канстытуцыі, якая выкарыстоўвае паняцце «Рэспубліка Беларусь», а таксама да беларускага закона 1991 года «Аб назве Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі», якая ўстанавіла назву дзяржавы «Рэспубліка Беларусь» і прадпісала абавязковую транслітарацыю назвы дзяржавы на іншыя мовы ў адпаведнасці з беларускім гучаннем, не могуць мець доказнага значэння ў расійскім судзе^[31].

Трэці іск ад той жа асобы і па тым жа пытанні быў зноў адхілены судом^[32]. Пры гэтым сам Лапінскі прызнаваў юрыдычную абгрунтаванасць гэтай спробы «адкрыта слабой»^[33].

Гэтая праблема стала таксама прадметам працяглых і часта вострых дыскусій у рускай Вікіпедыі.

Артыкул «Беларусь» быў створаны 16 студзеня 2003 года, але ў 2004 годзе ў тэксце артыкула стала пераважаць напісанне «Белоруссия» пры захаванні назвы «Беларусь». У 2005 годзе артыкул атрымаў назву «Белоруссия». У ходзе дыскусіі пра назву, распачатай у верасні 2010 года, 30 студзеня 2011 года артыкул быў зноў пераназваны ў «Беларусь». Асноўным аргументам за гэтае рашэнне была перавага назвы «Беларусь» у крыніцах, у прыватнасці, у афіцыйнай і дыпламатычнай практыцы^[34]. Арбітражны камітэт рускамоўнага раздзела Вікіпедыі 28 мая 2011 года вярнуў артыкулу назву «Белоруссия» і сфарміраваў рабочую групу, якая на працягу года не змагла прыняць ніякага рашэння; яшчэ адна рабочая група, сфарміраваная ў 2012 годзе, ахарактарызавала сітуацыю з найменнем беларускай дзяржавы як «наяўнасць двайной нормы» і вырашыла аддаць перавагу «кансерватыўнаму варыянту» (Беларусія), дапусціўшы выключэнне для артыкулаў пра аб’екты, якія маюць зафіксаванае ў крыніцах афіцыйнае найменне (напрыклад, Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь).

У снежні 2013 года на сайце change.org жыхар Мінска Мікіта Раманоўскі ініцыяваў петыцыю да адміністрацыі рускай Вікіпедыі з патрабаваннем змяніць назву артыкула на «Беларусь». Са снежня 2013 па люты 2019 года петыцыю падпісалі больш за 82 тыс. наведвальнікаў сайта^[35][36]. На гэты момант петыцыя закрыта.

У лютым 2025 года па рашэнні рабочай камісіі рускай Вікіпедыі январе 2025 года артыкул «Белоруссия» перайменаваны ў «Беларусь»^[37].

• Беларусь! Ещё пока не точка… (нявызн.). Постоянный Комитет Союзного государства (3 снежня 2009). Архівавана з першакрыніцы 9 снежня 2012.
• Беларусь vs Белоруссия (нявызн.). Euroradio.fm (23 кастрычніка 2009). Архівавана з першакрыніцы 9 лютага 2015. Праверана 9 лютага 2015.