ម៉ាលី
ប្រទេសម៉ាលី[ស ៣] ដោយមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា សាធារណរដ្ឋម៉ាលី[ស ៤] គឺជាប្រទេសមួយស្ថិតនៅតំបន់អាហ្វ្រិកខាងលិច។ ម៉ាលីជាប្រទេសធំជាងគេបំផុតទីប្រាំបីនៅទ្វីបអាហ្រ្វិក ដោយមានក្រឡាផ្ទៃសរុប ១,២៤១,២៣៨ គីឡូម៉ែត្រការ៉េ។ ប្រទេសនេះមានព្រំប្រទល់ខាងជើងជាប់នឹងប្រទេសអាល់ហ្សេរី ខាងកើតជាប់នឹងប្រទេសនីហ្សេរីយ៉ា ពាយ័ព្យជាប់ប្រទេសម៉ូរីតានី ខាងត្បូងជាប់ប្រទេសបួគីណាហ្វាសូ និងកូតឌីវ័រ ហើយប៉ែកលិចជាប់ប្រទេសគីនេ និងសេនេកាល់។ ប្រទេសម៉ាលីមានប្រជាជនរស់នៅចំនួន ២៤ លាននាក់ ដែលក្នុងនោះមានប្រជាជនប្រមាណ ៤៧.១៩% មានអាយុនៅក្រោម ១៥ ឆ្នាំគិតត្រឹមឆ្នាំ២០២៤។[១១] ប្រទេសនេះមានភាសាផ្លូវការចំនួន ១៣ ភាសា ខណៈភាសាបាំបារ៉ាគឺជាភាសាដែលគេនិយមប្រើប្រាស់បំផុត។ ទីក្រុងបាម៉ាកូគឺជារដ្ឋធានី និងទីក្រុងធំបំផុតនៅក្នុងប្រទេសម៉ាលី។ ទឹកដីប៉ែកខាងជើងនៃប្រទេសម៉ាលីបានលាតសន្ធឹងយ៉ាងជ្រៅចូលទៅចំចំណុចកណ្ដាលនៃវាលលំហសាហារ៉ា។ រីឯប៉ែកខាងត្បូងនៃប្រទេសនេះវិញដែលជាតំបន់ប្រជាជនភាគច្រើនរស់នៅ គឺស្ថិតនៅក្នុងតំបន់វាលស្មោងស៊ូដង់ និងក៏ជាតំបន់ដែលទន្លេនីហ្សេ និងសេណេកាល់ហូរកាត់ផងដែរ។ សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសនេះភាគច្រើនពឹងផ្អែកលើវិស័យកសិកម្ម និងអាជីវកម្មរ៉ែ ដោយមានធនធានធម្មជាតិសម្បូរបែបបំផុតជារ៉ែមាស ដែលនាំឱ្យម៉ាលីក្លាយជាប្រទេសផលិតមាសច្រើនបំផុតទីបីនៅទ្វីបអាហ្វ្រិក។ ក្រៅពីមាស ប្រទេសម៉ាលីក៏ត្រូវបានគេស្គាល់ផងដែរថាជាអ្នកនាំចេញអំបិលដ៏លេចធ្លោមួយ។ ទឹកដីម៉ាលីបច្ចុប្បន្នធ្លាប់ជាផ្នែកមួយនៃចក្រភពធំៗចំនួនបីនៃតំបន់អាហ្វ្រិកខាងលិចដូចជា៖ ចក្រភពកាណា (ដែលជាឈ្មោះប្រទេសកាណាសព្វថ្ងៃយកតាម) ចក្រភពម៉ាលី (ឈ្មោះប្រទេសនេះ) និងចក្រភពសុនហ្កៃ។ នៅចំណុចកំពូលនៃចក្រភពម៉ាលីក្នុងឆ្នាំ១៣០០ វាត្រូវជារដ្ឋចក្រភពដែលមានទ្រព្យអំណាចស្តុកស្តម្ភច្រើនជាងគេនៅទ្វីបអាហ្រ្វិក[១២] ដោយប្រវត្តិវិទូជាច្រើនរូបជឿថាព្រះអធិរាជនៃចក្រភពនេះព្រះនាមម៉ង់សា មូសាគឺជាបុគ្គលដែលមានទ្រព្យសម្បត្តិច្រើនជាងគេបំផុតនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រមនុស្សលោក។[១៣][១៤][១៥] ក្រៅពីជាមហាអំណាចសេដ្ឋកិច្ចនិងរ៉ែ ម៉ាលីនៅមជ្ឈិមសម័យគឺជាមជ្ឈមណ្ឌលនៃឥស្លាមសាសនា វប្បធម៌ និងចំណេះដឹងដ៏ប្រពៃ ខណៈទីក្រុងទុំបុកធូត្រូវជាពន្លឺនៃចំណេះដឹងក្នុងតំបន់ដោយសាកលវិទ្យាល័យនៃទីក្រុងនោះមានអាយុកាលចំណាស់ខ្លាំងនិងនៅតែសកម្មរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន។ ចក្រភពសុនហ្កៃបានវាយត្របាក់យកអាណាចក្រម៉ាលីនៅក្នុងឆ្នាំ១៤៦៨ តែមកដល់ឆ្នាំ១៥៩១ កងទ័ពសាអាឌីម៉ារ៉ុកក៏ចូលមកវាយឈ្លានពានផ្ដួលរំលំរដ្ឋសុនហ្កៃទាំងមូល។ នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៩ ក្នុងអំឡុងពេលដែលមហាអំណាចអឺរ៉ុបកំពុងវាតទីគ្រប់គ្រងទ្វីបអាហ្វ្រិក ទឹកដីម៉ាលីក៏បានធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រារបស់បារាំង និងត្រូវបានបញ្ចូលទៅក្នុងទឹកដីអាណានិគនៃស៊ូដង់បារាំង។ ស៊ូដង់បារាំង (ដែលកាលនុះគេស្គាល់ថាសាធារណរដ្ឋស៊ូដង់) បានចូលរួមជាមួយប្រទេសសេណេកាល់បង្កើតជាសហភាពមួយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៩ ប៉ុន្តែត្រូវបែកវិញនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៦០ នាំឱ្យសហព័ន្ធម៉ាលីកើតជារដ្ឋឯករាជ្យពេញលេញ។ ក្រោយពីបានទទួលឯករាជ្យ ម៉ាលីបានធ្លាក់ក្រោមរបបផ្ដាច់ការឯកបក្សរហូតដល់ឆ្នាំំ១៩៩១ ដែលមានរដ្ឋប្រហារមួយផ្តួលរំលំរបបនោះចោល បង្កើតរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី និងកែប្រែប្រទេសម៉ាលីជារដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស។ នៅក្នុងខែមករា ឆ្នាំ២០១២ ជម្លោះប្រដាប់អាវុធមួយបានផ្ទុះឡើងនៅតំបន់ភាគខាងជើងនៃប្រទេសម៉ាលីដោយក្រុមឧទ្ទាមធួអារ៉េកបានឡើងកាន់កាប់តំបន់នោះភ្លាមៗ ហើយមកដល់ខែមេសា ក្រុមនោះក៏បានប្រកាសបំបែកទឹកដីដែលខ្លួនកាន់កាប់ចេញពីប្រទេសម៉ាលីដោយមានឈ្មោះថាអាហ្សាវ៉ាដ។[១៦] ជម្លោះមួយនេះបានវិវត្តក្លាយជាជម្លោះដ៏ស្មុគស្មាញនៅក្នុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ២០១២ នៅពេលដែលកងកម្លាំងយោធាបានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់រដ្ឋាភិបាលស៊ីវិល[១៧] បូករួមទាំងការផ្ទុះអាវុធរវាងក្រុមធួអារ៉េកនឹងបក្សពួកក្រុមឧទ្ទាមផ្សេងទៀត។ ដោយឃើញថាឥទ្ធិពលក្រុមឧទ្ទាមបានរីកលូតលាស់ហួសពីការស្មាន ពិសេសក្រុមជ្រុលនិយមឥស្លាម ប្រទេសបារាំងក៏បានចាប់ដៃជាមួយសហគមន៍អន្តរជាតិផ្ដើមប្រតិបត្តិការស៊ែវ៉ាលនៅខែមករា ឆ្នាំ២០១៣ ក្នុងគោលបំណងវាយកម្ទេចក្រុមឧទ្ទាមជ្រុលនិយម។[១៨] មួយខែក្រោយមក កងកម្លាំងបារាំង និងម៉ាលីបានវាយដណ្ដើមតំបន់ខាងជើងភាគច្រើនមកវិញ ខណៈតំបន់មួយចំនួនតូចនៅតែបន្តជាជម្រកក្រុមឧទ្ទាម នាំឱ្យសង្គ្រាមអូសបន្លាយរហូតដល់សព្វថ្ងៃ។ នៅក្នុងឆ្នាំ២០១៣ ដដែរ ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសប្រធានាធិបតី និងការបោះឆ្នោតនីតិបញ្ញត្តិបានប្រព្រឹត្តិធ្វើឡើងដើម្បីជ្រើសរើសរដ្ឋាភិបាលដឹកនាំថ្មី។ នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ២០២០ ម៉ាលីត្រូវឆ្លងកាត់រដ្ឋាភិបាលយោធាចំនួនពីរដឹកនាំដោយលោកអាស៊ីមី ហ្កូអ៊ីតា។ កំណត់សម្គាល់
ឯកសារយោង
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg)
Portal di Ensiklopedia Dunia
