អរិយអដ្ឋង្គិកមគ្គ

អរិយអដ្ឋង្គិកមគ្គ

ភាសាងអ់គ្លេស Noble Eightfold Path (Sanskrit: āryāṣṭāṅgamārga, Sinhala: ආර්ය අශ්ටාංගික මාර්ග) អរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ (មគ្គដ៏ប្រសើរប្រកបដោយអង្គ៨ប្រការ) គឺជាការប្រៀនប្រដៅមួយ ដ៏សំខាន់ របស់ព្រះពុទ្ធ ដែលទ្រង់ពន្យល់ថាជា ផ្លូវនាំឲ្យដល់ការសូន្យទៅនៃទុក្ខ ហើយនិង សម្រេចការត្រាស់ដឹង ។ មគ្គនេះសម្រាប់ប្រតិបត្តិ ដើម្បីចម្រើនបញ្ញាយល់ដឹង ទៅលើបាតុភូតពិតនៃធម្មជាតិ (សច្ចៈ) ហើយនិងផ្តាច់ឫស នៃលោភៈ ទោសៈ និងមោហៈ ។ អរិយដ្ឋង្គិកមគ្គនេះ ជាសច្ចៈទី៤ ក្នុងអរិយសច្ច៤ របស់ព្រះពុទ្ធ ហើយមគ្គទី១នៃអរិយមគ្គនេះ គឺការយល់ច្បាស់អំពី អរិយសច្ចៈវិញ ។ អរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ មានឈ្មោះម្យ៉ាងទៀតថា មជ្ឈិមមគ្គ ឬផ្លូវកណ្តាល ។

អង្គមគ្គទាំងអស់ ចាប់ផ្តើមដោយពាក្យសម្មា (បាលី), សម្យញ្ច (សំស្រ្កឹត) ។ ពាក្យនេះ មានន័យថា ពេញលេញ មិនបែកខ្ញែក ជាក់ច្បាស់ ហើយអាចពន្យល់ថា ជាអ្វីដែលសុក្រិត ឥតខ្ចោះ ។

នៅក្នុងនិម្មិតរូបនៃព្រះពុទ្ធសាសនា អរិយដ្ឋង្គិកមគ្គនេះ មានតំណាងជារូបធម្មចក្រ (កង់ព្រះធម៌) ដែលកាំទាំង ៨ ជាតំណាងអង្គ​ ៨ នៃមគ្គ ។

តាមធម្មទេសនាដែលគេ ឃើញមាននៅ ក្នុងបិដកបាលីរបស់ថេរវាទ និងគម្ពីរអាគមខ្លះ ក្នុងបិដកពុទ្ធសាសនាចិន អរិយដ្ឋង្គិកមគ្គបាន រកឃើញឡើងវិញដោយព្រះពុទ្ធ សមណគោតម ក្នុងពេលស្វែងរកការត្រាស់ដឹង ។ គម្ពីរសាសនាទាំងនោះ បានពន្យល់អំពីមគ្គបូរាណមួយ ដែលបានបដិបត្តិតាម ដោយព្រះពុទ្ធជំនាន់មុន គ្រប់ៗព្រះអង្គ ។ អដ្ឋង្គិកមគ្គដ៏ប្រសើរនេះ ជាវិធីប្រតិបត្តិមួយ ដែលនាំអ្នកប្រព្រឹត្តតាម ឆ្ពោះទៅកាន់ការត្រាស់ ដឹងនិងការរំដោះខ្លួន ។ ព្រះពុទ្ធបានបង្រៀនមគ្គនេះ ដល់សាវ័កទាំងឡាយ របស់ព្រះអង្គ ដើម្បីឲ្យសាវ័កទាំងនោះ បានដើរតាមផ្លូវនេះផងដែរ ។

តាមរបៀបតែមួយ តថាគតបានរកឃើញ មគ្គបូរាណមួយ ផ្លូវបូរាណមួយ ដែលអ្នកត្រាស់ដឹងពិតប្រាកដ ពីអតីតកាល បានដើរតាម ។ ហើយអ្វីជាមគ្គបូរាណ ផ្លូវបូរាណដែលអ្នកត្រាស់ដឹង ពីអតីតកាល បានដើរតាមនោះ? គឺអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គនេះឯងៈ សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បៈ សម្មាវាចា សម្មាកម្មន្តៈ សម្មាអាជីវៈ សម្មាវាយាមៈ សម្មាសតិ សម្មាសមាធិ...តថាគតបានដើរតាមផ្លូវនេះ ។ ដោយដើរតាមផ្លូវនេះ តថាគតបានដឹងច្បាស់ ដោយខ្លួនតថាគត អំពីជរានិងមរណៈ ដឹងច្បាស់អំពីហេតុ ដែលឲ្យជរានិងមរណៈកើតឡើង ដឹងច្បាស់អំពី ការរលត់សាបសូន្យទៅ នៃជរានិងមរណៈ ដឹងច្បាស់អំពីផ្លូវ ដែលនាំឲ្យទៅដល់ ការរលត់សាបសូន្យ នៃជរានិងមរណៈ...ដោយបានដឹងច្បាស់ ដោយខ្លួនតថាគតយ៉ាងនេះ តថាគតយកផ្លូវនោះ មកបង្ហាញដល់ភិក្ខុ ភិក្ខុនី ឧបាសកនិងឧបាសិកា ។ (នគរសូត្រ)

ការប្រតិបត្តិអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ ប្លែកគ្នាទៅតាមកន្លែង បង្រៀនព្រះពុទ្ធសាសនា និមួយៗ ។ នៅកន្លែងខ្លះគេប្រតិបត្តិ អរិយដ្ឋង្គិកមគ្គទាំងមូល កន្លែងខ្លះយកតែចំណែកខ្លះ មកបដិបត្តិ ឬក៏កែសម្រួល ។ ពូជពង្សអ្នកកាន់ ព្រះពុទ្ធសាសនានិមួយៗ អនុវត្តន៍មគ្គដ៏ប្រសើរនេះ ទៅតាមរបៀបដែលប្រសើរ ជាងគេបំផុត ក្នុងការធ្វើឲ្យសិស្ស នៃពូជពង្សនោះ បានរីកសម្រើន ។

ម្យ៉ាងទៀត ប្រភពខ្លះបានផ្តល់ សេចក្តីពន្យល់ ចំពោះអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ មួយបែបផ្សេង ទៀត ជាពិសេស ក្នុងឯកោត្តរាគម Ekottara Āgama មានការបង្រៀនទ្រឹស្តីសំខាន់ ដូចជាអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គជាដើមនេះ ដែលខុសគ្នាអំពី អ្វីដែលមាននៅក្នុងបិដកបាលី ។

ជួនកាលគេចែកអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ ជា៣ចំណែកដូចតទៅៈ

តារាងវិភាគខាងលើនេះ មានឈ្មោះថា លំហាត់ថ្នាក់ខ្ពស់ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានៈ សីលថ្នាក់ខ្ពស់ សមាធិថ្នាក់ខ្ពស់ បញ្ញាថ្នាក់ខ្ពស់ ។ ថ្នាក់ខ្ពស់ក្នុងទីនេះ សំដៅយកការហាត់រៀន ដែលនាំឲ្យទៅដល់ការរំដោះខ្លួន និងការត្រាស់ដឹង ដោយនេក្ខម្មៈ (ការចេញចាកកាម) ឬពោធិចិត្ត (ចិត្តស្វែងរកការត្រាស់ដឹង) ជាហេតុផល ។

តាមមហាថេរ Walpola Sri Rahula ចំណែកនៃអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ ត្រូវយកមកចម្រើនរួមគ្នា ច្រើនឬតិច ទៅតាមសមត្ថភាព របស់បុគ្គលអ្នកចម្រើនម្នាក់ៗ ដែលអាចធ្វើទៅបាន ។ ចំណែកទាំងអស់ ជាប់ទាក់ទងគ្នា ហើយចំណែកនិមួយៗ ជួយបណ្តុះបណ្តាលគ្នាទៅវិញទៅមក ។ ភិក្ខុពោធិពន្យល់ថា ជាមួយនឹងកំរិតណាមួយ នៃការជឿនលឿន អង្គមគ្គទាំង៨អាចមានព្រមគ្នា ដែលអង្គមគ្គនិមួយៗ ជួយទ្រទ្រង់ ដល់អង្គមគ្គផ្សេង ទៀត ។ យ៉ាងណាក៏ដោយ មុននឹងដល់ចំណុចនេះ ភាពរៀងគ្នា តាមលំដាប់លំដោយនៃមគ្គ មិនអាចជៀសវាងបានឡើយ ។

តាមធម្មទេសនានានា ក្នុងបិដកបាលីនិងចិន សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បៈ សម្មាវាចា សម្មា កម្មន្តៈ សម្មាអាជីវៈ សម្មាវាយាមៈ និងសម្មាសតិ ប្រើសម្រាប់ជារបស់ទ្រទ្រង់ និងជារបស់ចាំបាច់ សម្រាប់ការចម្រើនសមាធិ ។ សេចក្តីយល់ច្បាស់ អំពីសម្មាទិដ្ឋិ ជាភារៈដំបូង ហើយក៏ជារបស់នាំមុខ នៃអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គទាំងមូល ។ បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ ជាដំបូងត្រូវសិក្សាឲ្យបានយល់ច្បាស់ នូវសម្មាទិដ្ឋិ ជាមុនសិន ។ កាលណាសម្មាទិដ្ឋិ បានយល់ ច្បាស់ត្រឹមត្រូវហើយ សម្មាសង្កប្បៈក៏កើតឡើង ក្នុងចិត្តរបស់យោគាវចរ ។ សម្មាសង្កប្បៈ នាំឲ្យកើតសម្មាវាចា សម្មាវាចា នាំឲ្យកើតសម្មាកម្មន្តៈ សម្មាកម្មន្តៈ នាំឲ្យកើត សម្មាអាជីវៈ សម្មាអាជីវៈ នាំឲ្យកើតសម្មាវាយាមៈ សម្មាវាយាមៈ នាំឲ្យកើតសម្មាសតិ ។ បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ ត្រូវបំពេញសម្មាវាយាមៈ ដើម្បីកំចាត់បង់មិច្ឆាទិដ្ឋិ (សេចក្តីយល់ខុស) ហើយចូលទៅក្នុងសម្មាទិដ្ឋិ ។ សម្មាសតិប្រើដើម្បី ស្ថិតនៅក្នុងសម្មាទិដ្ឋិជានិច្ច ។ ដូច្នេះបុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ អាចវៀរចាកលោភៈ ទោសៈ និងមោហៈបាន ។

កាលណាសភាព នៃការទ្រទ្រង់ និងរបស់ចាំបាច់ រឹងមាំហើយ បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ អាចចម្រើនសម្មាសមាធិ បានដោយងាយ ។ ក្នុងពេលធ្វើសម្មាសមាធិ គេត្រូវមានសម្មាវាយាមៈ និងសម្មាសតិ ជាជំនួយដល់សមាធិ គេត្រូវពិនិត្យហើយបញ្ជាក់ អំពីសម្មាទិដ្ឋិរបស់ខ្លួន ដែលជាហេតុឲ្យ សម្មាញាណ (true knowledge) កើតឡើង បញ្ញាដ៏ត្រឹមត្រូវ នោះ នឹងកំចាត់បង់ នូវលោភៈ ទោសៈ និងមោហៈ ចេញបាន ។ កត្តាចុងក្រោយ និងជា ទីបញ្ចប់ នៃការរំដោះដែលត្រូវកើតឡើង គឺសម្មាវិមុត្តិ (right liberation)។

បញ្ញា (បាលី) ឬប្រាជ្ញា (សំស្រ្កឹត) នៅក្នុងមុខងារដំបូងរបស់វា វាបង្ហាញផ្លូវតាមគំនិតយល់ច្បាស់នូវធម្មជាតិពិត ។ បញ្ញាបង្កើតឡើងដើម្បីដាស់ ឥន្រ្ទិយ (បញ្ញិន្រ្ទិយ) ឲ្យជ្រួត ជ្រាបដោយបញ្ញាយល់ដឹង ដើម្បីឃើញអ្វីៗ ទៅតាមសភាពពិតរបស់វា ។ ក្នុងដំណាក់ក្រោយរបស់វា កាលណាចិត្តបានអប់រំល្អហើយ ដោយសីលនិងសមាធិ ហើយជាមួយនឹងការរីកចម្រើន នៃសម្មាញាណ បញ្ញានឹងឡើងដល់កំរិតខ្ពស់ នៃសម្មាទិដ្ឋិនិងសម្មា សង្កប្បៈ ។

សម្មាទិដ្ឋិជារបៀបដ៏ត្រឹមត្រូវ ក្នុងការឃើញអំពីជីវិត ធម្មជាតិ និងពិភពលោក ទៅតាមសភាពពិតរបស់វា ហើយនិងយល់ថា តើសេចក្តីពិត ប្រព្រឹត្តិទៅយ៉ាងដូចម្តេច ។ សម្មាទិដ្ឋិផ្តល់យោបល់ដល់ បុគ្គលណានិមួយ ឲ្យចាប់ផ្តើមបដិបត្តិមគ្គដ៏ប្រសើរនេះ ។ សម្មាទិដ្ឋិពន្យល់អំពីការកើតឡើង នៃមនុស្ស សេចក្តីទុក្ខ ព្យាធិ ជរា មរណៈ និងការជាប់នៅដោយលោភៈ ទោសៈ មោហៈ ។ សម្មាទិដ្ឋិបង្ហាញផ្លូវ និងធ្វើឲ្យមគ្គ៧ទៀត មានប្រ សិទ្ធិភាព ។ សម្មាទិដ្ឋិចាប់ផ្តើមជាមួយនឹង គំនិតនិងការចេះដឹង ប៉ុន្តែតាមរយៈនៃការ ចម្រើនសម្មាសមាធិ វាក៏ប្រែបន្តិចម្តងៗ ទៅជាបញ្ញា ដែលអាចផ្តាច់បង់នូវ ឫសគល់នៃសំយោជនៈរបស់ចិត្តបាន ។ សេចក្តីយល់ដឹង អំពីសម្មាទិដ្ឋិ នឹងដឹកនាំបុគ្គល ឲ្យមានការរស់នៅ ប្រកបដោយគុណធម៌ ត្រង់តាមបន្ទាត់នៃសម្មាទិដ្ឋិ ។ ក្នុងបិដកបាលីនិងចិន មានសេចក្តីពន្យល់ដូច្នេះថាៈ

តើអ្វីជាសម្មាទិដ្ឋិ?

បញ្ញាឃើញច្បាស់អំពីទុក្ខ បញ្ញាឃើញច្បាស់ អំពីប្រភពនៃសេចក្តីទុក្ខ បញ្ញាឃើញច្បាស់អំពី ការរលត់សាបសូន្យនៃទុក្ខ បញ្ញាឃើញច្បាស់ អំពីផ្លូវប្រតិបត្តិ ដែលនាំទៅដល់ ការរលត់សាបសូន្យនៃទុក្ខៈ ទាំងនេះឈ្មោះថា សម្មាទិដ្ឋិ ។

សម្មាទិដ្ឋិមាន២ប្រការគឺៈ

• ១- ទិដ្ឋិប្រកបដោយអាសវៈ ។ ទិដ្ឋិនេះជារបស់លោកិយ ដែលឲ្យផលនៃកុសលកម្ម ហើយទ្រទ្រង់កំណើត របស់សត្វមានវិញ្ញាណ នៅក្នុងវដ្តសង្សារ ។

• ២- ទិដ្ឋិមិនប្រកបដោយអាសវៈ ។ ទិដ្ឋិនេះជារបស់លោកុត្តរៈ គឺជាអង្គមួយនៃមគ្គ ហើយនឹងនាំបុគ្គលអ្នកប្រព្រឹត្ត ឆ្ពោះទៅកាន់ការត្រាស់ដឹង និងការរួចរំដោះ អំពីសង្សារវដ្ត (ការវិលកើតវិលស្លាប់ក្នុងភព) ។
  

សម្មាទិដ្ឋិមានលក្ខណៈច្រើន ។ ថ្នាក់បឋមរបស់វា តម្រូវសម្រាប់អ្នកបដិបត្តិ ដែលជាគ្រហស្ថ ចំណែកឯថ្នាក់ផ្សេងទៀត ដែលតម្រូវឲ្យមាន ការយល់ច្បាស់លាស់ ជាថ្នាក់សម្រាប់បុព្វជិត ។ ជាទូទៅ សម្មាទិដ្ឋិជាប់ទាក់ទង នឹងសេចក្តីយល់ច្បាស់ នូវសេចក្តីពិត៣យ៉ាងដូចតទៅនេះ៖

១- ច្បាប់នៃកម្ម ។ សកម្មភាពនិមួយៗ (តាមផ្លូវកាយ វាចា និងចិត្ត) នឹងមានផលកម្ម ។ កម្មដែលជាកុសល ឬអកុសល នឹងឲ្យផលវិបាក តាមធម្មជាតិរបស់កម្មនោះ ។ នេះគឺជាសម្មាទិដ្ឋិ ចំពោះការអនុវត្តន៍ សីលធម៌ក្នុងលោក ។

២- ត្រៃលក្ខណ៍ ។ អ្វីៗដែលកើតឡើង តែងរលត់សាបសូន្យទៅវិញ (អនិច្ចំ) ។ បាតុភូតនៃកាយនិងចិត្ត ជារបស់មិនទៀង ជាប្រភពនៃសេចក្តីទុក្ខ និងមិនមែនខ្លួន (អនត្តា) ។

៣- ទុក្ខំ ។ ជាតិ គឺ ការកើតឡើងនៃខន្ធ, ជរា គឺ​ ការចាស់គ្រាំគ្រា, ព្យាធិ គឺ ជម្ងឺដម្កាត់, មរណៈ គឺ សេចក្តីស្លាប់, សោកៈ គឺ សេចក្តីស្តាយស្រណោះ, បរិទេវៈ គឺ ការយំទួញ, ទុក្ខៈ គឺ សេចក្តីឈឺចាប់, ទោមនស្ស គឺ សេចក្តីអាក់អន់ចិត្ត, ឧបាយាសៈ គឺ សេចក្តីចង្អៀតចង្អល់ចិត្ត សេចក្តីអស់សង្ឃឹម ។ ទាំងអស់នេះជាទុក្ខ ការមិនបានអ្វីដែលខ្លួន ប្រាថ្នាចង់បាន ក៏ជាទុក្ខ ។ ការកើតឡើងនៃតណ្ហា ជាហេតុជិត​ឲ្យសេចក្តីទុក្ខកើតឡើង ហើយការរលត់ទៅនៃតណ្ហា ជាហេតុជិត ឲ្យទុក្ខរលត់សាបសូន្យទៅ ។ អវិជ្ជា សេចក្តីមិនដឹងមិនយល់ គឺជាឬសគល់នៃដើមហេតុ ដែលឲ្យទុក្ខកើតឡើង ហើយការកំចាត់បង់អវិជ្ជា ជាដើមហេតុឲ្យទុក្ខរលត់ទៅ ។ ផ្លូវដែលនាំឲ្យទៅដល់ ការរំលត់ទុក្ខ គឺអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ ។ សម្មាទិដ្ឋិបែបនេះ លើកយកមកពន្យល់ ក្នុងនាមនៃអរិយសច្ចៈ ។

សម្មាទិដ្ឋិសម្រាប់បុព្វជិត លើកយកមកពន្យល់ ដោយពិស្តាក្នុងសម្មាទិដ្ឋិសូត្រ ក្នុងសូត្រនេះ ព្រះសារីបុត្តបង្រៀនថា សម្មាទិដ្ឋិអាចសម្រេចបាន ម៉្យាងទៀតដោយការ យល់ច្បាស់នូវអ្វីដែលជា កុសលនិងអកុសល នូវអាហារ៤ (កវឡិង្ករាហារ ផស្សាហារ វិញ្ញាណាហារ មនោសញ្ចេតនាហារ) និទាន ១២ (បដិច្ចសមុប្បាទ១២) ឬអាសវៈ ៣ ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិដែលកើតមកអំពីអវិជ្ជា ជាបច្ច័យដល់មិច្ឆាសង្កប្បៈ មិច្ឆាវាចា មិច្ឆាកម្មន្តៈ មិច្ឆាអាជីវៈ មិច្ឆាវាយាមៈ មិច្ឆាសតិ និងមិច្ឆាសមាធិ ។ បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ ត្រូវយកសម្មាវាយាមៈ មកជាគ្រឿងកំចាត់បង់មិច្ឆាទិដ្ឋិ និងដើម្បីកាន់យកសម្មាទិដ្ឋិ ។ គេត្រូវប្រើសម្មាសតិ ដើម្បីស្ថិតនៅ ក្នុងសម្មាទិដ្ឋិជានិច្ច ។

ផលប្រយោជន៍នៃសម្មាទិដ្ឋិ គឺដើម្បីសំអាតផ្លូវរបស់គេ អំពីភាពច្របូកច្របល់ច្រើន ការភ័ន្តច្រឡំ និងគំនិតល្ងិតល្ងង់ ។ គឺជាមធ្យោបាយ ដើម្បីឲ្យបានសេចក្តីយល់ត្រូវ ចំពោះសភាវៈពិត ។ សម្មាទិដ្ឋិត្រូវរក្សាដោយ ភាពទន់ភ្លន់ ចិត្តទូលាយ មិនជាប់ជំពាក់ក្នុងទិដ្ឋិរបស់ខ្លួន ដោយសេចក្តីមានះ ។ ធ្វើយ៉ាងនេះ សម្មាទិដ្ឋិនឹងទៅជា ផ្លូវទៅកាន់ការរំដោះ ជាជាងឧបសគ្គ ។

សម្មាសង្កប្បៈ អាចមានន័យថា សេចក្តីត្រិះរិះត្រូវ គំនិតត្រូវ សេចក្តីប្រាថ្នាត្រូវ ឬចំណង់ ដើម្បីផ្លាស់ប្តូរ ។ ក្នុងអង្គមគ្គនេះ បុគ្គល​អ្នកបដិបត្តិ ត្រូវព្យាយាមវៀរចាក ធម៌ដែលខុសដែលជាអកុសល ។ សេចក្តីយល់ច្បាស់អំពីសម្មាទិដ្ឋិ អាច​ជួយ​គេ​ឲ្យ​កើត​បញ្ញា ឃើញភាពខុសគ្នា រវាងសម្មាសង្កប្បៈ និងមិច្ឆាសង្កប្បៈ ។ នៅក្នុងបិដកចិននិងបាលី មាន​សេចក្តី​ពន្យល់​ដូច្នេះ​ថា៖

តើអ្វីជាសម្មាសង្កប្បៈ?

សេចក្តីត្រិះរិះចេញចាកកាម សេចក្តីត្រិះរិះមិនព្យាបាទ សេចក្តីត្រិះរិះមិនបៀតបៀន ។ មានន័យថា ចេញចាករបស់លោកិយ ហើយព្រមទទួលយក ផ្លូវសាសនា សុឆន្ទៈ និង អវិហឹង្សា ចំពោះសត្វមានជីវិតទាំងឡាយ ។

ដើម្បីរក្សាចិត្តឲ្យរឹងមាំក្នុងសមាធិ គេចាំបាច់ត្រូវតែវៀរចាក អកុសលកម្ម តាមផ្លូវកាយនិងផ្លូវវាចា ដើម្បីការពារកុំឲ្យកម្ម របស់កាយនិងវាចា ក្លាយជាឧបករណ៍ របស់បាបធម៌ ។ សិក្ខាបទ ត្រូវយកមកប្រើដើម្បី ឲ្យចិត្តបរិសុទ្ធល្អ ។

សម្មាវាចា បានដល់របៀបដែល បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ ប្រើសំដីរបស់ខ្លួន យ៉ាងប្រពៃបំផុត ។ ក្នុងបិដកបាលី មានសេចក្តីពន្យល់ដូច្នេះថាៈ

តើអ្វីជាសម្មាវាចា? ចេតនាជាហេតុវៀរចាក កិរិយាពោលពាក្យកុហក ពាក្យញុះញង់បំបែកបំបាក់ ពាក្យទ្រគោះបោះបោក ពាក្យរាយមាយឥតប្រយោជន៍ នេះឯងហៅថា សម្មាវាចា ។ សមញ្ញផលសូត្រ Samaññaphala Sutta កេវត្តសូត្រ Kevatta Sutta និងចុន្ទកម្មរបុត្តសូត្រ Cunda Kammaraputta Sutta ពន្យល់ថាៈ

កិរិយាបោះបង់ចោល នូវមុសាវាចា (វាចាខុស)...បុគ្គលនោះនិយាយពាក្យពិត ទ្រទ្រង់តាមសេចក្តីពិត មិនប្រែប្រួល គួរឲ្យទុកចិត្តបាន មិនជាអ្នកក្លែងបន្លំក្នុងលោក...

កិរិយាបោះបង់ចោល នូវបិសុណាវាចា (ពាក្យញុះញង់)...អ្វីដែលបុគ្គលនោះឭ ពីមនុស្សក្នុងទីនេះ មិនយកទៅប្រាប់មនុស្សក្នុងទីនោះ ដើម្បីបំបែកបំបាក់អ្នកទាំងនោះ ពីមនុស្សក្នុងទីនេះ...ដូច្នេះអ្នកដែលបែកបាក់គ្នា ក៏បានជានឹងគ្នាវិញ ឬក៏ពង្រឹងការស្រុះស្រួលគ្នា ដែលគេមានស្រាប់ហើយ...បុគ្គលនោះស្រឡាញ់ ការស្រុះស្រួលគ្នា សេចក្តីរីករាយ ក្នុងការស្រុះស្រួលគ្នា សប្បាយនឹងការស្រុះស្រួលគ្នា និយាយពីអ្វីដែលនាំមកនូវការស្រុះស្រួលគ្នា...

កិរិយាបោះបង់ចោល នូវផរុសាវាចា (វាចាអាក្រក់)...បុគ្គលនោះនិយាយពាក្យ ដែលពិរោះដល់ត្រចៀក ដែលជាទីស្រឡាញ់ ជាទីចូលចិត្ត ជាពាក្យគោរព ដែលធ្វើឲ្យមនុស្សទាំងឡាយ រំភើបនិងរីករាយ...

កិរិយាបោះបង់ចោល នូវសម្ផប្បលាបវាចា (វាចាឥតប្រយោជន៍)...បុគ្គលនោះនិយាយពាក្យត្រូវតាមកាល និយាយអ្វីដែលពិត អ្វីដែលស្របគ្នានឹងទិសដៅ នឹងព្រះធម៌និងព្រះវិន័យ ។ បុគ្គលនោះនិយាយពាក្យ មានតម្លៃ សមគួរដល់កាល ដែលគួរនឹងនិយាយ ដែលមិនចេញក្រៅទិសដៅ ដែលជាប់ទាក់ទង ក្នុងទិសដៅ... ។

អភយសូត្រពន្យល់ដូច្នេះថាៈ

ក្នុងខណៈនៃពាក្យណា ដែលព្រះតថាគតដឹងថា មិនប្រាកដ មិនពិត មិនមានប្រយោជន៍ (ឬមិនទាក់ទងនឹងទិសដៅ) មិនជាទីស្រឡាញ់ មិនជាទីពេញចិត្ត របស់ជនដទៃ ព្រះអង្គមិនពោលនូវពាក្យ ទាំងនោះទេ ។

ក្នុងខណៈនៃពាក្យណា ដែលព្រះតថាគតដឹងថា ជាពាក្យប្រាកដ ពាក្យពិត មិនមានប្រយោជន៍ មិនជាទីស្រឡាញ់ មិនជាទីពេញចិត្ត របស់ជនដទៃ ព្រះអង្គមិន ពោលនូវពាក្យ ទាំងនោះទេ ។

ក្នុងខណៈនៃពាក្យណា ដែលព្រះតថាគតដឹងថា ជាពាក្យប្រាកដ ពាក្យពិត ពាក្យមានប្រយោជន៍ ប៉ុន្តែមិនជាទីស្រឡាញ់ មិនជាទីពេញចិត្ត របស់ជនដទៃ ព្រះអង្គដឹងពេល ដែលគួរនឹងពោលពាក្យទាំងនោះ ។

ក្នុងខណៈនៃពាក្យណា ដែលព្រះតថាគតដឹងថា មិនប្រាកដ មិនពិត មិនមានប្រយោជន៍ ប៉ុន្តែជាទីស្រឡាញ់ ជាទីពេញចិត្ត របស់ជនដទៃ ព្រះអង្គមិនពោលនូវពាក្យ ទាំងនោះទេ ។

ក្នុងខណៈនៃពាក្យណា ដែលព្រះតថាគតដឹងថា ជាពាក្យប្រាកដ ពាក្យពិត មិនមានប្រយោជន៍ ប៉ុន្តែជាទីស្រឡាញ់ ជាទីពេញចិត្ត របស់ជនដទៃ ព្រះអង្គមិនពោល នូវពាក្យទាំងនោះទេ ។

ក្នុងខណៈនៃពាក្យណា ដែលព្រះតថាគតដឹងថា ជាពាក្យប្រាកដ ពាក្យពិត ពាក្យមានប្រយោជន៍ ហើយជាទីស្រឡាញ់ ហើយជាទីពេញចិត្ត របស់ជនដទៃ ព្រះអង្គដឹងពេល ដែលគួរនឹងពោលពាក្យទាំងនោះ ។

តើព្រោះហេតុអ្វី?

ព្រោះព្រះតថាគត មានសេចក្តីអាណិតអាសូរ ចំពោះសត្វមានជីវិត ។ នៅគ្រប់កាលៈទេសៈ បើវាជារបស់មិនពិត មិនមានប្រយោជន៍ ឬមិនត្រូវតាមកាល គេមិនត្រូវនិយាយអំពីវាទេ ។ ព្រះពុទ្ធបានប្រព្រឹត្ត តាមរបៀបនេះ ដូចជានៅពេលដែល គេសួរព្រះអង្គ តែអំពីទស្សនវិជ្ជា ដែលមិនទាក់ទងនឹង ទិសដៅ (ការរំលត់ទុក្ខ) មគ្គ ឬច្បាប់វិន័យដែលព្រះអង្គបង្រៀន ជាដើម ។ នៅពេលដែលគេសួរ សំនួរដូចជា តើសកលលោក ស្ថិតនៅជាអចិន្រ្តៃយ៍ឬ? ព្រះពុទ្ធមិនព្រមទទួល សំនួរនេះទេ ដោយទ្រង់ឆ្លើយថា មិនបន្តទេ ។

សម្មាកម្មន្តៈអាចប្រែថា ការប្រព្រឹត្តត្រូវ ។ យ៉ាងដូច្នេះ បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ ត្រូវបង្ហាត់ខ្លួនឲ្យមានចរិយាល្អប្រពៃ ក្នុងសកម្មភាពផ្សេងៗ កុំធ្វើអំពើណា ដែលឲ្យពុករលួយ ឬទុក្ខទោស ដល់ខ្លួនឯងឬអ្នកដទៃ ។ ក្នុងបិដកចិននិងបាលី មានសេចក្តីពន្យល់ថាៈ

តើអ្វីជាសម្មាកម្មន្តៈ?

កិរិយាវៀរចាកការសម្លាប់សត្វ ការលួចយកទ្រព្យរបស់អ្នកដទៃ ការប្រព្រឹត្តខុសក្នុងកាម នេះមានឈ្មោះថា សម្មាកម្មន្តៈ (សច្ចវិភង្គសូត្រ Saccavibhanga Sutta) ។

ភិក្ខុ តើអ្វីជាសម្មាកម្មន្តៈ?

កិរិយាវៀរចាកការសម្លាប់សត្វ ការលួចយកទ្រព្យរបស់អ្នក ដទៃ ភាពមិនបរិសុទ្ធនៃចិត្ត (វៀរចាកមេថុនធម្ម) ។ ភិក្ខុ នេះមានឈ្មោះថា សម្មាកម្មន្តៈ (មគ្គវិភង្គសូត្រ Magga-vibhanga Sutta) ។

ចំពោះគ្រហស្ថ ចុន្ទកម្មរបុត្តសូត្រ ពន្យល់ថាៈ

តើបុគ្គលជាអ្នកបរិសុទ្ធ ក្នុងផ្លូវ៣ ដោយកាយកម្ម យ៉ាងដូចម្តេច? មានពេលដែលបុគ្គល ណាមួយបោះបង់ការសម្លាប់សត្វ វៀរចាកការសម្លាប់សត្វ បុគ្គលនោះរស់នៅ ដោយកាំ បិតបានដាក់ចុះហើយ មានកិរិយាហ្មត់ចត់ ករុណា អាណិតអាសូរ ដើម្បីសេចក្តីសុខនៃសត្វមានជីវិតទាំងឡាយ ។ បោះបង់ការយករបស់ ដែលគេមិនបានឲ្យ បុគ្គលនោះវៀរចាកការយករបស់ ដែលគេមិនបានឲ្យ ។ បុគ្គលនោះមិនយក ដោយវិធីលួច នូវរបស់ក្នុងភូមិ ឬក្នុងទីរហោឋាន ដែលជារបស់អ្នកដទៃ ហើយអ្នកទាំងនោះ មិនបានឲ្យ ។ បោះបង់ការប្រព្រឹត្តខុសក្នុងកាម បុគ្គលនោះវៀរចាក ការធ្វើខុសក្នុងកាម បុគ្គលនោះមិនទាក់ទងដោយកាម ជាមួយនឹងអ្នកដែល មាតាបិតា បងប្អូនប្រុសស្រី ឬញាតិ ឬធម៌ គ្រប់គ្រងការពារ ជាមួយអ្នកដែលមានប្តី អ្នកដែលត្រូវទទួលទោស ឬអ្នកដែលទទួលផ្កាកម្រង ពីបុរសណាមួយ ។ បុគ្គលជាអ្នកបរិសុទ្ធ ក្នុងផ្លូវ៣ ដោយកាយកម្ម យ៉ាងដូច្នេះឯង ។

ចំពោះបុព្វជិតវិញ សមញ្ញផលសូត្រ បន្ថែមថាៈ

ដោយបោះបង់ភាពបុរសមិនបរិសុទ្ធ (ធ្លាប់រួមរាក់នឹងស្ត្រី) អ្នកបួសរស់នៅ ក្នុងភាពជាបុរសលីវ ដាច់តែឯង វៀរចាកមេថុនធម្ម ដែលជាធម៌ របស់ពួកអ្នកស្រុក ។

សម្មាអាជីវៈ មានន័យថា បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ គួរតែជៀសវាងកុំធ្វើជំនួញ ឬប្រកបអាជីវកម្មដែល ឲ្យទុក្ខទោសដល់សត្វមានជីវិត ដោយរបៀបណាមួយ ។ ក្នុងបិដកចិននិងបាលី មានសេចក្តីពន្យល់ដូច្នេះថាៈ
តើអ្វីជាសម្មាអាជីវៈ?

ក្នុងខណៈមួយដែល សិស្សរបស់ព្រះអរិយបុគ្គល ដែលបានលះបង់ អាជីវកម្មមិនស្មោះត្រង់ បន្តការរស់នៅរបស់ខ្លួន តាមសម្មាអាជីវោ ។ នេះហៅថាសម្មាអាជីវៈ ។

ជំនួញ៥ប្រការដែល កាលណាគេអនុវត្តន៍ នឹងឲ្យនូវទុក្ខទោសគឺៈ

១- ជំនួញគ្រឿងអាវុធៈ ការជួញអាវុធនិងគ្រឿងប្រល័យ សព្វបែបទាំងអស់ ។

២- ជំនួញមនុស្សៈ ការជួញទាសករ ឬស្រីបេស្យា ការទិញ-លក់មនុស្សក្មេង ឬចាស់ ។

៣- ជំនួញសាច់សត្វៈ គឺសាច់របស់សត្វមានជីវិត បន្ទាប់ពីត្រូវគេសម្លាប់ រាប់ ទាំងសត្វដែលចិញ្ចឹម សម្រាប់យកសាច់ ។

៤- ជំនួញគ្រឿងញៀនៈ ធ្វើឧស្សាហកម្ម ឬលក់គ្រឿងស្រវឹង និងថ្នាំញៀន ។

៥- ជំនួញថ្នាំពុលៈ ធ្វើផលិតផល ឬលក់ដូរថ្នាំពុលគ្រប់បែប ដែលសម្រាប់សម្លាប់សត្វមានជីវិត ។

ក្នុងសម្មាវាយាមៈនេះ បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ ត្រូវធ្វើសេចក្តីព្យាយាម ដ៏មុតមាំ ដើម្បីលះបង់អំពើតាមផ្លូវកាយ វាចា និងចិត្ត ដែលខុសនិង ប្រកបដោយទុក្ខទោស ។ បុគ្គលនោះត្រូវតាមកាយវាចាចិត្ត ធ្វើអ្វីៗដែលល្អ និងជាប្រយោជន៍ ដល់ខ្លួនឯងនិងអ្នកដទៃ ឲ្យកើតឡើងបាន ដោយមិនគិតខ្លាចពិបាក ឬការនឿយហត់ ។ បិដកចិននិងបាលី ពន្យល់ថាៈ

ភិក្ខុ តើអ្វីជាសម្មាវាយាមៈ?

១-មានខណៈដែលភិក្ខុ ធ្វើនូវបំណង ខំប្រឹងខ្នះខ្នែង ប្រារពសេចក្តីព្យាយាម ទ្រទ្រង់និងតាំងទុកបំណងរបស់ខ្លួន ដើម្បីអកុសលធម៌ ដែលមិនទាន់កើត កុំឲ្យកើតឡើងបាន ។

២-បុគ្គលនោះ ធ្វើនូវបំណង ខំប្រឹងខ្នះខ្នែង ប្រារពសេចក្តីព្យាយាម ទ្រទ្រង់និងតាំងទុក បំណងរបស់ខ្លួន ដើម្បីបោះបង់ចោល អកុសលធម៌ ដែលកើតឡើងហើយ ។

៣-បុគ្គលនោះ ធ្វើនូវបំណង ខំប្រឹងខ្នះខ្នែង ប្រារពសេចក្តីព្យាយាម ទ្រទ្រង់និងតាំងទុក បំណងរបស់ខ្លួន ដើម្បីកុសលធម៌ ដែលមិនទាន់កើត ឲ្យកើតឡើងបាន ។

៤-បុគ្គលនោះ ធ្វើនូវបំណង ខំប្រឹងខ្នះខ្នែង ប្រារពសេចក្តីព្យាយាម ទ្រទ្រង់និងតាំងទុក បំណងរបស់ខ្លួន ដើម្បីទ្រទ្រង់ មិនរាយមាយ ធ្វើឲ្យច្រើន ធ្វើឲ្យបរិបូណ៌ ធ្វើឲ្យដុះដាល ហើយធ្វើឲ្យខ្ពស់ នូវកុសលធម៌

ដែលកើតឡើងហើយ ។ ភិក្ខុ នេះឯងហៅថា សម្មាវាយាមៈ ។

ពិតមែនតែពាក្យប្រៀនប្រដៅ ខាងលើនេះ សម្រាប់បុរសអ្នកបួស ក៏មានន័យថា ជាធម៌ សម្រាប់ភិក្ខុនី និងឧបាសក-ឧបាសិកា ផងដែរ ។

ជំហាននៃសម្មាវាយាមៈ ទាំង៤ខាងលើនេះ មានន័យសម្រាប់៖

• ១- រារាំងអកុសលធម៌ ដែលមិនទាន់កើត ក្នុងខ្លួន
• ២- បោះបង់អកុសលធម៌ ដែលកើតហើយ ក្នុងខ្លួន
• ៣- បង្កើតកុសលធម៌ ដែលមិនទាន់កើត ក្នុងខ្លួន
• ៤- រក្សាទុកកុសលធម៌ ដែលបានកើតឡើងហើយ ក្នុងខ្លួន ។

ក្នុងសម្មាសតិ បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ ត្រូវរក្សាស្មារតីឲ្យរឭកជានិច្ច ចំពោះបាតុភូតទាំងឡាយ ដែលកើតឡើង ប៉ះពាល់ដល់កាយនិងចិត្ត ។ គេត្រូវមានសតិរឭក និងដឹងខ្លួនប្រុងប្រយ័ត្នកុំធ្វើ អំពើដោយកាយនិងវាចា ទាំងមិនដឹងខ្លួន ឬការភ្លេចភ្លាំង ។ ក្នុងបិដកបាលី មានការពន្យល់ថាៈ

ភិក្ខុ តើអ្វីជាសម្មាសតិ?

១- មានខណៈដែលភិក្ខុ ស្ថិតនៅផ្ចង់ស្មារតី លើកាយក្នុងកាយទាំងឡាយ ខ្លាំងក្លា ជា អ្នកដឹងខ្លួននិងមានសតិ បោះបង់ចោលនូវអភិជ្ឈា និងទោមនស្ស ដែលពាក់ព័ន្ធក្នុង លោក ។

២- ភិក្ខុនោះស្ថិតនៅផ្ចង់ស្មារតី លើវេទនាក្នុងវេទនាទាំងឡាយ ខ្លាំងក្លា ជាអ្នកដឹងខ្លួន និងមានសតិ បោះបង់ចោលនូវអភិជ្ឈា និងទោមនស្ស ដែលពាក់ព័ន្ធក្នុងលោក ។

៣- ភិក្ខុនោះស្ថិតនៅផ្ចង់ស្មារតី លើចិត្តក្នុងចិត្តទាំងឡាយ ខ្លាំងក្លា ជាអ្នកដឹងខ្លួន និង មានសតិ បោះបង់ចោលនូវអភិជ្ឈា និងទោមនស្ស ដែលពាក់ព័ន្ធក្នុងលោក ។

៤- ភិក្ខុនោះស្ថិតនៅផ្ចង់ស្មារតី លើធម៌ក្នុងធម៌ទាំងឡាយ ខ្លាំងក្លា ជាអ្នកដឹងខ្លួន និង មានសតិ បោះបង់ចោលនូវអភិជ្ឈា និងទោមនស្ស ដែលពាក់ព័ន្ធក្នុងលោក ។

ភិក្ខុ នេះឯងហៅថា សម្មាសតិ ។

ពិតមែនតែពាក្យប្រៀនប្រដៅ ខាងលើនេះ សម្រាប់បុរសអ្នកបួស ក៏មានន័យថា ជាធម៌ សម្រាប់ភិក្ខុនី និងឧបាសក-ឧបាសិកា ផងដែរ ។

ភិក្ខុពោធិ ភិក្ខុមួយអង្គនៃប្រពៃណីថេរវាទ ពន្យល់បន្ថែមអំពីពាក្យសតិនេះ ដូចតទៅៈ
ចិត្តត្រូវរក្សាទុក ក្នុងសេចក្តីប្រុងប្រយ័ត្នតែម្យ៉ាង ការពិនិត្យមើលអ្វីៗ ដែលកើតឡើង ក្នុងខ្លួនរបស់យើង និងជុំវិញខ្លួនរបស់យើង ក្នុងពេលបច្ចុប្បន្ន ។ ក្នុងការបដិបត្តិសម្មាសតិ ចិត្តត្រូវបង្ហាត់ឲ្យស្ថិតនៅ ក្នុងបច្ចុប្បន្នកាល បើកចំហរ ស្ងាត់ស្ងៀម រឭក ពិនិត្យមើលអ្វីៗដែលកំពុងកើតឡើង ។ ការវិនិច្ឆ័យ និងការបកស្រាយទាំងអស់ ត្រូវបញ្ឈប់កុំឲ្យមាន ឬបើសិនជាវាមាន ត្រូវកត់សំគាល់ ហើយបោះបង់ចោល ។ មហាសតិប្បដ្ឋានសូត្រ ក៏បានបង្រៀនថា ដោយសារការពិនិត្យមើល ដោយសតិរឭក នូវបាតុភូតទាំងនេះ យើងអាចយល់ដឹង អំពីការកើតនិងរលត់របស់វា ហើយនិងត្រៃលក្ខណ៍៣ ដោយការពិសោធន៍ផ្ទាល់ខ្លួន ដែលនាំឲ្យវិបស្សនាបញ្ញា កើតឡើង ហើយនិងវិរាគា (អស់តម្រេកក្នុងសង្ខារ) និរោធា (រលត់អាសវៈ) ហើយនិងវិមុត្តិ (រួចរំដោះ) ។

សម្មាសមាធិ គឺការប្រតិបត្តិសមាធិ ។ បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ តំកល់ចិត្តដោយប្រុងប្រយ័ត្ន លើអារម្មណ៍តែមួយ រហូតដល់បានដល់ឧបចារចិត្ត ហើយនិងឈាន ។ ជាប្រពៃណី ការបដិបត្តិសមាធិ អាចធ្វើបានតាមរយៈ អានាបនសតិ កសិណ ហើយនិងទន្ទេញ ពាក្យបរិកម្ម ។ សមាធិប្រើសម្រាប់ កំចាត់នីវរណធម៌៥ ដើម្បីចូលទៅក្នុងឈាន ។ ឈានជាឧបករណ៍មួយ ប្រើសម្រាប់ចម្រើនការត្រាស់ដឹង ដោយបណ្តុះបញ្ញា ហើយប្រើបញ្ញានោះដើម្បី ពិនិត្យមើលធម្មជាតិពិត នៃបាតុភូត តាមការយល់ដឹងផ្ទាល់ខ្លួន ។ ការធ្វើយ៉ាងនេះ នាំឲ្យកាត់ផ្តាច់កិលេសទាំងពួង សម្រេចធម៌ និងទីបំផុតបាន នូវការត្រាស់ដឹង ។ នៅពេលបដិបត្តិសម្មាសមាធិ បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិ ត្រូវការពិចារណា និងបញ្ជាក់ឲ្យច្បាស់ នូវសម្មាទិដ្ឋិរបស់ខ្លួន ។ ក្នុងដំណើរការនេះ សម្មាញាណ (បញ្ញាដឹងសព្វ) នឹងកើតឡើង មានសម្មាវិមុត្តិ (រួចរំដោះគឺព្រះនិព្វាន) តាមពីក្រោយ ។ ក្នុងបិដកបាលី មាន សេចក្តីពន្យល់ដូច្នេះថាៈ

តើអ្វីជាសម្មាសមាធិ?

១- ក្នុងនេះ ភិក្ខុណាមួយឆ្ងាយចាកកាម ឆ្ងាយចាកអកុសលចិត្ត បានដល់ ហើយជាប់នៅ ក្នុងបឋមជ្ឈាន ដែលមិនកើតដោយកាម សម្បយុត្តដោយ វិតក្កៈ វិចារៈ បីតិ និង សុខៈ ។

២- ដោយបន្ថយវិតក្កៈនិងវិចារៈ ភិក្ខុនោះបានដល់ ហើយជាប់នៅក្នុងទុតិយជ្ឈាន ដែលមានសេចក្តីស្ងប់ខាងក្នុង ដែលជាឯកគ្គតាចិត្ត មិនមានវិតក្កៈ មិនមានវិចារៈ មានតែបីតិនិងសុខៈ ។

៣- ដោយលះបង់បីតិ ភិក្ខុនោះស្ថិតនៅក្នុង ឧបេក្ខា ប្រកបដោយសតិរឭក និងបញ្ញាភ្លឺស្វាង ហើយសោយសុខតាមផ្លូវកាយ ហើយបានដល់និងជាប់នៅ ក្នុងតតិយជ្ឈាន ដែលអរិយបុគ្គលហៅថា រស់នៅក្នុងឧបេក្ខា សតិរឭក និងសុខៈ ។

៤- ដោយលះបង់សុខៈនិងទុក្ខៈ ដោយការអស់ទៅ នៃបីតិនិងទោមនស្ស ភិក្ខុនោះបានដល់ និងជាប់នៅក្នុងចតុត្ថជ្ឈាន ដែលទុក្ខក៏គ្មាន សុខក៏គ្មាន ហើយដែលជាឧបេក្ខា-សតិរឭកដ៏បរិសុទ្ធ ។

នេះឯងហៅថា សម្មាសមាធិ ។

ពិតមែនតែពាក្យប្រៀនប្រដៅ ខាងលើនេះ សម្រាប់បុរសអ្នកបួស ក៏មានន័យថា ជាធម៌ សម្រាប់ភិក្ខុនី និងឧបាសក-ឧបាសិកា ផងដែរ ។

តាមបិដកបាលីនិងចិន សម្មាសមាធិអាស្រ័យលើ ការចម្រើនអង្គមគ្គ ខាងដើមឯទៀត ។ ព្រះសម្ពុទ្ធមានព្រះបន្ទូលថា ឥឡូវនេះ ម្នាលភិក្ខុ! តើអ្វីជាអរិយសម្មាសមាធិ ដែលប្រកបដោយបច្ច័យ និងរបស់ចាំបាច់? ឯកគ្គតាចិត្តឯណានិមួយ ដែលសម្បយុត្តដោយមគ្គ៧នេះ - សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បៈ សម្មាវាចា សម្មាកម្មន្តៈ សម្មាអាជីវៈ សម្មាវាយាមៈ និងសម្មាសតិ - មានឈ្មោះថា អរិយសម្មាសមាធិ ប្រកបដោយបច្ច័យ និងរបស់ចាំបាច់ ។ មហាចត្តារីសកសូត្រ Maha-cattarisaka Sutta

ក្នុងមហាចត្តារីសកសូត្រ Mahācattārīsaka Sutta ដែលជាគម្ពីរចិននិងបាលី ព្រះពុទ្ធទ្រង់ពន្យល់ថា ការបណ្តុះអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ នាំឲ្យបាន នូវអង្គមគ្គ២ថែមទៀត គឺសម្មាញាណ និងសម្មាវិមុត្តិ ។ អង្គមគ្គ២ចុងក្រោយនេះ ចាត់ចូលទៅក្នុងបញ្ញា ។

សម្មាញាណ មគ្គទី៩ គឺ ឃើញអ្វីៗទៅតាម ធម្មជាតិពិតរបស់វា ដោយការពិសោធន៍ ផ្ទាល់ខ្លួន មិនមែនតាមលក្ខណៈក្រៅ ឬតាមចិត្តចង់ របស់បុគ្គលអ្នកបដិបត្តិទេ ប៉ុន្តែ តាមធាតុពិតប្រាកដរបស់វា ។ សម្មាវិមុត្តិ មគ្គទី១០ គឺជាផលដែលកើតឡើង អំពីសម្មាញាណ ។ អង្គមគ្គទាំង២នេះ ជាផលចុងក្រោយ នៃការធ្វើត្រូវ ក្នុងការបដិបត្តិ អរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ ដែលកើតឡើង នៅពេលចម្រើន សម្មាសមាធិ ។ សម្មាញាណកើតឡើងមុន នេះគឺ កន្លែងដែលបញ្ញាជ្រៅ ទៅក្នុងបរមត្ថសច្ចៈ (សេចក្តីពិតបំផុត) កើតឡើង ។ ចុងក្រោយដែលត្រូវកើតឡើង គឺសម្មាវិមុត្តិ នេះគឺកន្លែងដែល ការត្រាស់ដឹងមកដល់ ហើយបុគ្គលអ្នកបដិបត្តិបានដល់ ទីខ្ពស់បំផុត នៃសមាធិរបស់គេ ។

ក្នុងបទនិពន្ធ “ព្រះពុទ្ធសាសនាជួបនឹងវិទ្យាសាស្រ្តខាងលិច” (Buddhism Meets Western Science) លោកហ្គេវ៉ាតសុន Gay Watson ពន្យល់ថាៈ

ព្រះពុទ្ធសាសនា ជាប់ទាក់ទងនឹង ការសោយរម្មណ៍ មនោសញ្ចេតនា ការទទួលអារម្មណ៍ និងការយល់ដឹង ។ ព្រះពុទ្ធចង្អុលហេតុ នៃសេចក្តីទុក្ខ២យ៉ាង ដែលមកពីការយល់ដឹង និងអារម្មណ៍របស់ចិត្ត ។ ហេតុដែលជា អារម្មណ៍របស់ចិត្ត គឺតណ្ហា ហើយនិងគូមិនចម្រើនរបស់វា គឺសេចក្តីស្អប់ ។ ហេតុមួយទៀត ដែលជាការយល់ដឹង គឺសេចក្តីល្ងិតល្ងង់ (អវិជ្ជា) មិនដឹងមិនយល់ របៀបកើតឡើងនៃអ្វីៗ ទៅតាមសភាពពិត ឬត្រៃលក្ខណ៍ ដែលថាអ្វីៗជាទុក្ខ ជាអនិច្ចំ(មិនទៀង) ជាអនត្តា(មិនមានខ្លួន) ។

អរិយដ្ឋង្គិកមគ្គ តាមទស្សនៈនៃចិត្តវិទ្យា ជាការសាកល្បងនឹងប្តូរ ទ្រង់ទ្រាយនៃគំនិត និងឥរិយាបទ ។ គឺព្រោះហេតុនេះហើយ ដែលអង្គមគ្គទី១ ជាសម្មាទិដ្ឋិ ដែលបុគ្គលម្នាក់ៗត្រូវឃើញលោកនេះ យ៉ាងដូចម្តេច ។ នៅក្រោមចំណាត់ថ្នាក់បញ្ញា (ការចែកអរិយដ្ឋង្គិកមគ្គជា សីលសមាធិបញ្ញា) លោកទស្សនៈនេះ ជាប់ទាក់ទងជិតស្និទ្ធ នឹងអង្គមគ្គទី២ សម្មាសង្កប្បៈ ដែលទាក់ទងនឹងទ្រង់ទ្រាយ នៃគំនិតនិងបំណង ដែលគ្រប់គ្រង លើសកម្មភាព របស់បុគ្គលម្នាក់ៗ ។ អង្គមគ្គទាំងនេះ ឃើញមានក្នុងកន្លែងការងារ ដូចជាបឋមវគ្គនៃព្រះធម្មបទ ។ អរិយដ្ឋង្គិកមគ្គក៏ជា អង្គទី៤នៃអរិយសច្ចៈដែរៈ

ការពិសោធន៍ទាំងអស់ នាំមុខដោយចិត្ត

ដឹងនាំដោយចិត្ត

កើតឡើងដោយចិត្ត

និយាយឬធ្វើអំពើ ដោយការពុករលួយនៃចិត្ត

ហើយសេចក្តីទុក្ខតាមមកពីក្រោយ

ដូចកង់រទេះ តាមពីក្រោយជើងគោ

ការពិសោធន៍ទាំងអស់ នាំមុខដោយចិត្ត

ដឹងនាំដោយចិត្ត

កើតឡើងដោយចិត្ត

និយាយឬធ្វើអំពើ ដោយសន្តិភាពនៃចិត្ត

ហើយសេចក្តីសុខតាមមកពីក្រោយ

ដូចស្រមោលមិនឃ្លាត ។

ដូច្នេះ ដោយកែលោកទស្សនៈ ដែលវៀចវេរ ទាញយកអារម្មណ៍ស្ងប់ ជាជាងអារម្មណ៍ក្រខ្វក់ បុគ្គលនឹងអាចបន្ថយ សេចក្តីទុក្ខបាន ។ លោកវ៉ាតសុន ចង្អុលបង្ហាញចំណុចនេះ តាមទស្សនៈនៃចិត្តវិទ្យា ។

ការសិក្សាស្រាវជ្រាវ បានបង្ហាញថា ការធ្វើរឿយៗ ដដែលៗ នូវសកម្មភាព ការរៀនសូត្រ និងការចងចាំ ពិតជាអាចប្តូររូបរាង នៃប្រពន្ធសរសៃវិញ្ញាណ ។ ការផ្លាស់ប្តូរនេះអាចកើតឡើង តាមរយៈការធ្វើឲ្យប្រែប្រួល នៃមនោសញ្ចេតនា និងសកម្មភាព ។ វាអាចនឹងប្តូរផល នៃការពិសោធន៍ឃើញ តទៅទៀត ។