អាយតនៈ

អាយតនៈ Āyatana ជាពាក្យបាលី មានន័យថាមូលដ្ឋាននៃវិញ្ញាណ ។ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា អាយតនៈចែកចេញជាអាយតនៈក្នុង៦ (អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ) និងអាយតនៈ ក្រៅ៦ (ពាហិរានិ អាយតនានិ) ។ ម្យ៉ាងទៀតគេស្គាល់អាយតនៈក្នុង ថាជាបសាទឬទ្វារដែរ រីឯអាយតនៈក្រៅ គេស្គាល់ថាជាអារម្មណ៍របស់វិញ្ញាណ ។ ដូច្នេះអាយតនៈមាន បសាទ-អារម្មណ៍៦គូរគឺ អាយតនៈក្នុង៦និងអាយតនៈក្រៅ៦៖

• ១- ចក្ខុ ជាគូនឹង វណ្ណរូប (រូបឃើញដោយភ្នែក)
• ២- សោតៈ ជាគូនឹង សទ្ទៈឬសម្លេង
• ៣- ឃានៈ ជាគូនឹង គន្ធៈឬខ្លឹន
• ៤- ជីវ្ហា ជាគូនឹង រសៈ
• ៥- កាយ ជាគូនឹង ផោដ្ឋព្វៈ
• ៦- មនោ ជាគូនឹង ធម្ម (អារម្មណ៍ដែលកើតឡើងក្នុងចិត្ត)។

• ១- វណ្ណរូប ជាគូនឹង ចក្ខុ
• ២- សទ្ទៈ ជាគូនឹង សោតៈ
• ៣- គន្ធៈ ជាគូនឹង ឃានៈ
• ៤- រសៈ ជាគូនឹង ជីវ្ហា
• ៥- ផោដ្ឋព្វៈ ជាគូនឹង កាយ
• ៦- ធម្មៈ ជាគូនឹង មនោ ។

ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា បសាទមានទាំងអស់៦ ខុសគ្នាពីក្នុងបច្ចឹមប្រទេស ដែលបសាទមានតែ៥ ។ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា មនោ (ទ្វារចិត្ត) រាប់ថាជាអាយតនៈក្នុងមួយដែរ ដែលប្រតិកម្មជាមួយនឹង អាយតនៈក្រៅ ដូចជាផស្សៈ វេទនា សញ្ញា សង្ខារជាដើម ។ ពាក្យសឡាយតនៈ Saḷāyatana ប្រើជាទូរទៅនៅក្នុង បដិច្ចសមុប្បាទ១២ សម្រាប់សំគាល់អាយតនៈ៦គូរ ខាងលើនេះ (នាមរូបប្បច្ចយាសឡាយតនំ) ។

ក្នុងអរិយសច្ច៤ ព្រះពុទ្ធបានត្រាស់បញ្ជាក់ថា ហេតុដែលនាំឲ្យកើតទុក្ខ គឺតណ្ហា ។ ក្នុងខ្សែច្រវាក់បដិច្ចសមុប្បាទ១២នេះ ព្រះពុទ្ធបញ្ជាក់ថា តណ្ហាកើតឡើងដោយសារវេទនា ដែលកើតឡើងអំពីផស្សៈ នៅត្រង់អាយតនៈ៦ ។ ដូច្នេះដើម្បីរំលត់តណ្ហា និងវិបាករបស់វាគឺសេចក្តីទុក្ខ គេត្រូវតែសង្រូម និងធ្វើការយល់ដឹងក្នុងអាយតនៈ ។

នៅគ្រប់កន្លែងក្នុងគម្ពីរបាលី អាយតនៈបានត្រូវលើក យកមកបរិយាយ ក្នុងសេចក្តីពន្យល់ធម៌រាប់រយ ។ ក្នុងធម្មបរិយាយផ្សេងៗទាំងនេះ អាយតនៈបានលើកយកមក ពោលតាមរបៀបផ្សេងគ្នា ដូចខាងក្រោមនេះ៖

សឡាយតនៈរាប់បញ្ចូល បសាទ៦ ឬអាយតនៈក្នុង៦ និងអារម្មណ៍៦ ឬអាយតនៈក្រៅ៦ ។ ដោយអាស្រ័យលើសឡាយតនៈនេះ ចេតសិកមួយចំនួនក៏កើតឡើង ។ ដូច្នេះប្រសិនណា មានត្រចៀក ហើយនិងសម្លង សោតវិញ្ញាណក៏កើតឡើង ។ វត្តមាននៃធាតុ ទាំង៣ (ត្រចៀក សម្លេង សោតវិញ្ញាណ) ជាបច្ច័យឲ្យផស្សៈ (ការពាល់ត្រូវ) កើតឡើងដែលនាំឲ្យកើតវេទនា ជាសុខ ជាទុក្ខ ជាសោមនស្ស ឬទោមនស្ស ។ គឺមកតែអំពីវេទនានេះហើយ ដែលជាហេតុឲ្យតណ្ហាកើតឡើង ។ ការរាប់រៀបបែបនេះអាចរកឃើញ នៅក្នុងឆឆក្កសូត្រ Chachakka Sutta ដែលឆក្កៈឬក្រុម៦ មានបសាទ៦ អារម្មណ៍៦ វិញ្ញាណ៦ ផស្សៈ៦ វេទនា៦ និងតណ្ហា៦ ត្រូវបានយកមកពិនិត្យ ហើយឃើញថាជារបស់អនត្តា Anatta ។

ក្នុងធម្មបរិយាយមួយហៅថាសព្វៈ (សំយុត្តនិកាយ៣៥.២៣) ព្រះពុទ្ធបានប្រកាសថា គ្មានអ្វីៗទាំងអស់នៅក្រៅ អំពីសឡាយតនៈនេះទេ ។ ក្នុងធម្មបរិយាយបន្ទាប់ (សំយុត្តនិកាយ៣៥.២៤) ព្រះពុទ្ធបានត្រាស់ពន្យល់ យ៉ាងល្អិតល្អន់ថា សព្វៈនេះរាប់បញ្ចូលឆក្កៈ៥ ដែលរាប់រួចមកហើយ គឺអាយតនៈក្នុង អាយតនៈក្រៅ វិញ្ញាណ ផស្សៈ និងវេទនា ។​ ឯកសារយោងក្នុងរឿងសព្វៈនេះ អាចរកឃើញ ក្នុងសេចក្តីអធិប្បាយបន្ត ។ លើសពីនេះទៀត គម្ពីរព្រះអភិធម្ម និងអក្សរសាស្រ្តក្រោយគម្ពីរបាលី បានលើកយកអាយតនៈ មកសម្រាប់ចាត់ថ្នាក់ កត្តានៃភពទាំងអស់ ។

អាយតនៈគឺជារបស់សំខាន់បំផុត ក្នុងរង្វង់នៃការកើត-ស្លាប់ ដែលគេស្គាល់ថាជាហេតុ១២យ៉ាង ហើយបង្ហាញជារូបភាពក្នុងសង្សារចក្រ ។ សូមមើលរូបលេខ២ខាងស្តាំ ។

ក្នុងអសិវិសសូត្រ Asivisa Sutta (សំយុត្តនិកាយ៣៥.១៩៧) ព្រះពុទ្ធប្រដូចអាយតនៈក្នុងទៅនឹងភូមិទទេ ហើយអាយតនៈក្រៅ ដូចជាពួកចោរប្លន់អ្នកស្រុក ។ ដោយការប្រៀបធៀបនេះ ព្រះពុទ្ធបង្ហាញ លក្ខណៈរបស់ អាយតនៈក្នុងទទេនេះ ថាត្រូវបៀតបៀនដោយអាយតនៈក្រៅ ដែលជាអារម្មណ៍គួរត្រេកអរ និងមិនត្រេកអរ ។ នៅកន្លែងផ្សេងទៀត (សំយុត្តនិកាយ៣៥.១៩១) ព្រះសារីបុត្តបានបំភ្លឺថា សេចក្តីទុក្ខពិតប្រាកដដែលទាក់ទងជាមួយ នឹងអាយតនៈក្នុង និងអាយតនៈក្រៅ មិនមែនជាចំណែករបស់អាយតនៈទេ ប៉ុន្តែមកពីសំយោជនៈ (តណ្ហានិងរាគៈ) ដែលកើតឡើង កាលណាមាន ផស្សៈរវាងអាយតនៈក្នុង និងអាយតនៈក្រៅ ។

នៅក្នុងអាទិត្តបរិយាយសូត្រ Ādittapariyāya Sutta (សំយុត្តនិកាយ៣៥.២៨) ក្រោយព្រះពុទ្ធបានត្រាស់ដឹង ជាច្រើនខែមក ព្រះអង្គបានបរិយាយ អំពីអាយតនៈទាំងអស់និងដំណើរការនៃចិត្ត យ៉ាងដូច្នេះថា៖

ម្នាលភិក្ខុ, សព្វៈកំពុងតែឆេះ ។ តើសព្វៈកំពុងឆេះដូចម្តេច? ចក្ខុកំពុងឆេះ រូបកំពុងឆេះវិញ្ញាណក្នុងចក្ខុកំពុងឆេះ ផស្សៈក្នុងចក្ខុកំពុងឆេះ ។ ហើយអ្វីៗក៏ដោយដែលមាន ដែលអាស្រ័យនឹងផស្សៈក្នុងចក្ខុ ដែលសោយអារម្មណ៍ ជាសុខ ជាទុក្ខ ឬឥតសុខឥតទុក្ខ អ្វីៗនោះក៏កំពុងឆេះដែរ ។ ឆេះដោយសារអ្វី? ឆេះដោយភ្លើងរាគៈ ភ្លើងទោសៈ និងភ្លើងមោហៈ ។ ឆេះ, តថាគតប្រាប់អ្នក, ដោយសារជាតិ ជរា មរណៈ ឆេះដោយសារសេចក្តីស្តាយស្រណោះ សេចក្តីសោកខ្សឹកខ្សួល សេចក្តីឈឺចាប់ សេចក្តីតានតឹងចិត្ត និងសេចក្តីអស់សង្ឃឹម ។

ព្រះពុទ្ធបានបង្រៀនថា ដើម្បីរត់ចេញពីគ្រោះថ្នាក់នៃអាយតនៈ គេត្រូវតែអាចយល់អំពី អាយតនៈដោយមិនមានកិលេស ។ នៅក្នុង” ការបោះបង់សំយោជនៈ “ (សំយុត្តនិ កាយ៣៥.៥៤) ព្រះពុទ្ធបានប្រកាសថា គេបោះបង់សំយោជនៈចោល កាលណាគេដឹង ហើយឃើញ...ថាមិនទៀង (បាលីថាអនិច្ចា) អាយតនៈក្នុង អារម្មណ៍ វិញ្ញាណ ផស្សៈ និងវេទនាទាំង៦ ។ ក៏ដូចគ្នាដែរនៅក្នុង “ ការផ្តាច់ឫសសំយោជនៈ “ (សំយុត្តនិកាយ៣៥.៥៥) ព្រះពុទ្ធបានប្រកាសថា គេផ្តាច់ឫសសំយោជនៈ កាលណាគេដឹង ហើយឃើញ...ថាមិនមែនខ្លួន (បាលីថាអនត្តា) ឆក្កៈ៥ដែលពោលរួចមកហើយ ។ ដើម្បីធ្វើឲ្យការដឹងនិងឃើញបែបនេះ កាន់តែចម្រើនឡើង ហើយនិងផលនៃការរំដោះចេញពីទុក្ខ នៅក្នុងសតិប្បដ្ឋានសូត្រ (មជ្ឈឹមនិកាយ១០) ព្រះពុទ្ធបង្រៀនពួកភិក្ខុ ឲ្យធ្វើសមាធិលើអាយតនៈ ហើយនិងសំយោជនៈ ដែលបច្ច័យឲ្យកើតឡើង ដូចតទៅនេះ៖ ម្នាលភិក្ខុ! តើភិក្ខុអង្គមួយរស់នៅ ដោយពិចារណាអារម្មណ៍ ក្នុងអារម្មណ៍ទាំងឡាយ នៃអាយតនៈក្នុង និងអាយតនៈក្រៅ យ៉ាងដូចម្តេច?
នេះម្នាលភិក្ខុ! ភិក្ខុអង្គមួយយល់ច្បាស់ អំពីចក្ខុនិងវណ្ណរូប ហើយនិងសំយោជនៈ ដែលចក្ខុនិងវណ្ណរូបទាំង២ បច្ច័យឲ្យកើតឡើង ។ ភិក្ខុអង្គនោះយល់ច្បាស់ថា តើសំយោជនៈ ដែលមិនកើតឡើង វាកើតឡើងយ៉ាងដូចម្តេច? ភិក្ខុអង្គនោះយល់ច្បាស់ថា តើសំយោជនៈដែលកើតឡើង ត្រូវលះបង់យ៉ាងដូចម្តេច? ហើយភិក្ខុអង្គនោះយល់ច្បាស់ថា សំយោជនៈដែលលះបង់បានហើយ វាមិនកើតឡើងវិញក្នុងអនាគត យ៉ាងដូចម្តេច? ភិក្ខុអង្គនោះយល់ច្បាស់ អំពីត្រចៀកនិងសម្លេង...ឃានបសាទនិងខ្លិន...ជីវ្ហាបសាទនិងរស...កាយបសាទនិងកាយសម្ផស្ស...វិញ្ញាណនិងអារម្មណ៍...។ ភិក្ខុអង្គនោះរស់នៅ ដោយពិនិត្យមើលអារម្មណ៍ ក្នុងអារម្មណ៍ទាំងឡាយ...ហើយជាប់ជំពាក់ទៅ នឹងភាពសូន្យទទេក្នុងលោក យ៉ាងនេះឯង ។

កាលណាព្រះពុទ្ធមានព្រះបន្ទូល ពីការយល់ដឹង អំពីភ្នែក ត្រចៀក ច្រមុះ អណ្តាត និងកាយ តើមានន័យយ៉ាងដូចម្តេច?
តាមគម្ពីរវិមុត្តមគ្គ Vimuttimagga គម្ពីរសមាធិពីសតវត្ស៍ទី១ ជាភាសាសិង្ហលៈ (របស់ជនជាតិស្រីលង្កា) អាយតនៈក្នុងអាចយល់ដឹងបាន តាមអារម្មណ៍ដែលបានទទួល វិញ្ញាណដែលដាស់ឡើង រូបធាតុនៃវិញ្ញាណដែលជាមូលដ្ឋាន ហើយនិងមហាភូតរូប ដែលជាប់ទាក់ទងគ្នា ដែលកើតឡើងបន្ថែម ។ លក្ខណៈទាំងនេះ បង្ហាញដោយសង្ខេប ក្នុងតារាងខាងក្រោមនេះ៖

គម្ពីរសង្គហព្រះវិសុទ្ធិមគ្គ ពីគ្រឹស្តសតវត្ស៍ទី៥ បានផ្តល់ពត៌មានប្រហែលគ្នា ដូចជាទំហ៊ុំក្បាលចៃ សម្រាប់បញ្ជាក់កន្លែងចក្ខុបសាទ (ស្គាល់ម្យ៉ាងទៀតថាគ្រឿងដឹង ភ្នាក់ងារនៃវិញ្ញាណ ផ្ទៃវិញ្ញាណ) ហើយនិងកន្លែង រាងដូចក្រចកជើងពពែ សម្រាប់ឃានបសាទ (វិ សុទ្ធិមគ្គ១៤,៤៧-៥៣) ។ ជាការបន្ថែម ព្រះវិសុទ្ធិមគ្គរាប់រៀបអាយតនៈក្នុង តាមន័យ៤យ៉ាងខាងក្រោមនេះ៖

• លក្ខណៈឬសញ្ញា
• កិច្ចឬរសៈ
• បច្ចុប្បដ្ឋាន Paccupaṭṭhāna ការបង្ហាញឲ្យឃើញ
• បទដ្ឋាន Padaṭṭhāna ហេតុជិត ដើមហេតុផ្ទាល់
  

ដូច្នេះឧទាហរណ៍ដូចជា គម្ពីរនេះរាប់រៀបអំពីចក្ខុដូចតទៅ៖
ក្នុងនេះ ចក្ខុមានលក្ខណៈគឺទទួលដឹង នូវមហាភូតរូប (ធាតុ៤) ដែលវណ្ណរូបបានមកប៉ះ ឬលក្ខណៈរបស់ចក្ខុ គឺការដឹងនូវភូតរូប ដែលកើតឡើងដោយសារកម្ម មានការចង់ឃើញជាប្រភព ។ កិច្ចរបស់វាគឺ ចាប់យកអារម្មណ៍ ក្នុងចំណោមវណ្ណរូប ហើយបង្ហាញឲ្យឃើញ ជាជំហរចក្ខុវិញ្ញាណ ។ ហេតុជិតរបស់វាគឺ ភូតរូបដែលកើតឡើងអំពីកម្ម មានការចង់ឃើញជាប្រភព ។
ចំពោះអាយតនៈក្នុងទី៦ មនោ ដីកាបាលីមួយ (របស់ព្រះថេរៈធម្មបាល) បានបង្ហាញភាពខុសគ្នា រវាងវិញ្ញាណដែលកើតអំពីអាយតនៈ៥ (ផ្នែកកាយ) ហើយនិងវិញ្ញាណ ដែលកើតអំពីភវង្គចិត្ត Bhavaṅga-mana ។
អំពីចិត្តឬមនោខន្ធ ដែលរាប់បញ្ចូល ក្នុងផ្លូវនៃការដឹងនៃចក្ខុវិញ្ញាណ អាយតនៈចក្ខុ ប៉ុណ្ណោះ (មិនមែនអាយតនៈមនោទេ) ជាទ្វារដើម ហើយអាយតនៈក្រៅ វណ្ណរូប ជាអារម្មណ៍របស់ចក្ខុ ។ ចំពោះអាយតនៈផ្សេងៗទៀត (សោតៈ ឃានៈ ជីវ្ហា កាយ) ក៏ដូចគ្នាដែរ ។ ប៉ុន្តែចំពោះអាយតនៈទី៦ ចំណែកនៃចិត្ត ដែលហៅថាអសម្បជញ្ញៈចិត្ត ឬភវង្គ ជាទ្វារដើម...។

ក្នុងអត្ថកថានៃព្រះវិសុទ្ធិមគ្គ ពីគ្រិស្តសតវត្សទី ៥ ព្រះពុទ្ធឃោសៈបានបញ្ជាក់ថា ការដឹងអំពីអាយតនៈ គឺជាផ្នែកដីស្រែ នៃបញ្ញានៃការរួចរំដោះ ។ ចំណែកផ្សេងទៀតនៃដីស្រែនេះ គឺខន្ធ ឥន្រ្ទិយ អរិយសច្ច៤ និងបដិច្ចសមុប្បាទ១២ ។