အာဟာရဇရုပ်

အာဟာရဇရုပ် ဆိုသည်မှာ သတ္တဝါတို့ စားသုံးလိုက်သော အစာအာဟာရကို အကြောင်းခံ၍ ဖြစ်ပေါ်လာသော ရုပ်တရားများ ဖြစ်ပါသည်။ ၎င်း၏ ဖြစ်ပေါ်ပုံမှာ အလွန် သိမ်မွေ့နက်နဲပြီး အဘိဓမ္မာနှင့် အဋ္ဌကထာ၊ ဋီကာများတွင် အကျယ်တဝင့် ရှင်းပြထားပါသည်။ ^[၁]

အာဟာရ ဟူသည် အဘယ်နည်း။

ဤနေရာ၌ အာဟာရ ဆိုသည်မှာ ယေဘုယျအားဖြင့် စားစရာ၊ သောက်စရာကို ဆိုလိုခြင်းထက်၊ ထိုစားစရာ၊ သောက်စရာများတွင် ပါဝင်သော ဩဇာ ခေါ် အာဟာရဓာတ်၊ အာဟာရအဆီအနှစ် ကို အဓိက ရည်ညွှန်းပါသည်။
ဤဩဇာသည် ကံကြောင့်ဖြစ်သောရုပ် (ကမ္မဇရုပ်)၊ စိတ်ကြောင့်ဖြစ်သောရုပ် (စိတ္တဇရုပ်)၊ ဥတုကြောင့်ဖြစ်သောရုပ် (ဥတုဇရုပ်) နှင့် အာဟာရကြောင့်ဖြစ်သောရုပ် (အာဟာရဇရုပ်) ဟူသော အကြောင်းလေးပါးကြောင့်ဖြစ်သည့် ရုပ်ကလာပ် အားလုံးတို့၌ ပါဝင်ပါသည်။ ဤဩဇာလေးမျိုးလုံးကို "ကဗဠီကာရ အာဟာရ" ဟု ခေါ်ဆိုနိုင်ပါသည်။
ကဗဠီကာရ အာဟာရ: "အလုတ်အလွေးပြု၍ စားမျိုအပ်သော အာဟာရ" ဟု အဓိပ္ပာယ်ရသည်။ ဤသို့ ခေါ်ဆိုရခြင်းမှာ ဩဇာဓာတ်သည် ခန္ဓာကိုယ်ပြင်ပ (ဥပမာ - ပန်းကန်ထဲ) တွင် ရှိနေစဉ် အာဟာရဇရုပ်ကို မဖြစ်စေနိုင်ဘဲ၊ အလုတ်ပြု၍ မျိုချကာ ခန္ဓာကိုယ် အတွင်းသို့ ရောက်ရှိမှသာ အာဟာရဇရုပ်ကို ဖြစ်စေနိုင်သောကြောင့် ဖြစ်ပါသည်။ သို့မဟုတ် အလုတ်အလွေးပြု၍ စားမျိုအပ်သော အစာဟူသော တည်ရာရှိသောကြောင့် ထိုတည်ရာ၏အမည်ကို တည်တတ်သော ဩဇာ၌ တင်စား၍ ခေါ်ခြင်း ဖြစ်သည်။
အဓိက အာဟာရ: အာဟာရဇရုပ်ကို ဖြစ်စေသော အဓိက အာဟာရမှာ ခန္ဓာကိုယ်အတွင်း၌ ရှိသော ဩဇာ (အဇ္ဈတ္တိက ဩဇာ) ဖြစ်သည်။

အာဟာရဇရုပ် ဖြစ်ပေါ်လာပုံ အဆင့်ဆင့်

(က) စားသုံးခြင်း: လူတို့သည် ထမင်း၊ ဟင်း စသည်တို့ကို စားသုံးကြသည်။ ဤအစာများသည် အများအားဖြင့် ဥတု (တေဇောဓာတ်) ကြောင့်ဖြစ်သော ဥတုဇဩဇဋ္ဌမက ရုပ်ကလာပ် (ဥတုဇရုပ် + ဩဇာဓာတ်) များ ဖြစ်ကြသည်။
(ခ) အတွင်းသို့ ရောက်ရှိခြင်း: စားသုံးလိုက်သောအခါ အစာများသည် ခံတွင်း၊ လည်ချောင်းမှတစ်ဆင့် အစာအိမ်၊ အူ စသည်သို့ ရောက်ရှိသွားသည်။ ဤအဆင့်တွင် ၎င်းတို့သည် ခန္ဓာကိုယ်အတွင်းသို့ ရောက်ပြီဖြစ်သော်လည်း အများအားဖြင့် ဥတုဇရုပ် အဖြစ်သာ ရှိနေသေးသည်။
(ဂ) ကမ္မဇဝမ်းမီးနှင့် တွေ့ထိခြင်း: အရေးကြီးဆုံး အဆင့်မှာ အစာအိမ် စသည့်နေရာများသို့ ရောက်ရှိလာသော အစာထဲမှ ဩဇာဓာတ်သည် ခန္ဓာကိုယ်၌ ကံကြောင့် အမြဲတစေ ဖြစ်ပေါ်နေသော ကမ္မဇ တေဇောဓာတ် (ကမ္မဇဝမ်းမီး သို့မဟုတ် ပါစကတေဇောဓာတ်) နှင့် တွေ့ထိခြင်း ဖြစ်သည်။ ဤကမ္မဇဝမ်းမီးသည် ကံကြောင့်ဖြစ်သော ဇီဝိတနဝက ကလာပ်များတွင် ပါဝင်သော တေဇောဓာတ် ဖြစ်သည်။
(ဃ) အာဟာရဇရုပ် အသစ်ဖြစ်ပေါ်ခြင်း: ထိုကမ္မဇဝမ်းမီး (နှင့်တကွ ကမ္မဇမဟာဘုတ်များ) ၏ အထောက်အပံ့ကို ရရှိသောအခါ၊ စားသုံးလိုက်သည့် အစာထဲမှ ဩဇာဓာတ် သည် စွမ်းအားပြည့်ဝလာပြီး အာဟာရဇ ဩဇဋ္ဌမက ရုပ်ကလာပ် (အာဟာရကြောင့်ဖြစ်သော ရုပ်ကလာပ်) အသစ်များကို စတင် ဖြစ်ပေါ်စေပါသည်။ ဤအာဟာရဇရုပ် အသစ်များသည် ခန္ဓာကိုယ်အနှံ့ ပျံ့နှံ့သွားပါသည်။
(င) ဆင့်ကဲဖြစ်ပွားခြင်း (သန္တတိ): ထိုသို့ အသစ်ဖြစ်ပေါ်လာသော အာဟာရဇ ရုပ်ကလာပ်များတွင် ပါဝင်သော ဩဇာဓာတ်သည်လည်း ၎င်း၏ တည်မြဲခိုက် (ဌီခဏ) တွင် အခြားသော ဩဇာများ (ကမ္မဇ၊ စိတ္တဇ၊ ဥတုဇ၊ အာဟာရဇ ဩဇာများ) ၏ အထောက်အပံ့ကို ရယူကာ နောက်ထပ် အာဟာရဇ ရုပ်ကလာပ်အသစ်များကို ဆင့်ကဲ ဆင့်ကဲ ဖြစ်စေပြန်သည်။ ဤဖြစ်စဉ်သည် သံသရာလည်သကဲ့သို့ အဆင့်ဆင့် (၁၀ ကြိမ်၊ ၁၂ ကြိမ်ခန့်) ဖြစ်ပွားနိုင်သည်။
(စ) ထောက်ပံ့မှု ကာလ: တစ်ရက်စားသုံးလိုက်သော အာဟာရမှ ရရှိသော ဩဇာသည် (၇) ရက်ခန့်အထိ ခန္ဓာကိုယ်ကို ထောက်ပံ့နိုင်ပြီး အာဟာရဇရုပ်များကို ဆက်လက် ဖြစ်ပေါ်စေနိုင်သည်ဟု ဆိုပါသည်။ နတ်ဩဇာသည် တစ်လ၊ နှစ်လ အထိ ထောက်ပံ့နိုင်သည်။
(ဆ) အခြားနည်းလမ်းများ: ပုံမှန်စားသုံးခြင်း မဟုတ်ဘဲ အကြောမှ ဆေးသွင်းခြင်း၊ နှာခေါင်းမှ ပိုက်ဖြင့် အစာသွင်းခြင်း၊ အရေပြားမှ ဆေးလိမ်းခြင်း၊ မိခင်မှ သန္ဓေသားသို့ ချက်ကြိုးမှတစ်ဆင့် အာဟာရရောက်ရှိခြင်း တို့ဖြင့်လည်း အာဟာရဇရုပ်များ ဖြစ်ပေါ်နိုင်ပါသည်။ အဓိကမှာ ဩဇာဓာတ်သည် ကမ္မဇဝမ်းမီး၏ အထောက်အပံ့ဖြင့် ခန္ဓာကိုယ်တွင်း၌ အာဟာရဇရုပ်ကို ဖြစ်စေခြင်း ဖြစ်သည်။

အာဟာရဇရုပ် စတင်ဖြစ်ချိန်

ပဋိသန္ဓေ၏ ဥပါဒ်ကာလအခိုက်၌ ကမ္မဇရုပ်သာ ဖြစ်သေး၏၊ စိတ္တဇရုပ် ဥတုဇရုပ် အာဟာရဇရုပ်တို့ကား မဖြစ်ကြသေးပေ။ ပဋိသန္ဓေ၏ ဌီကာလမှစ၍ ဥတုဇရုပ်တို့ စတင် ဖြစ်ပွားကြသည်၊ ပဋိသန္ဓေနောင် ပထမဘဝင်၏ ဥပါဒ်ကာလမှ စ၍ စိတ္တဇရုပ်တို့ စတင် ဖြစ်ကြသည်၊ အာဟာရဇရုပ်တို့ကား မိခင်စားမျိုလိုက်သော အစာအာဟာရသည် ကိုယ်ဝန်သားငယ်၏ ချက်ကြိုးမှတစ်ဆင့် ကိုယ်ဝန်သားငယ်၏ ခန္ဓာအိမ်အတွင်းသို့ ပြန့်နှံ့သွားသော အချိန်အခါမှစ၍ အာဟာရဇရုပ်တို့ စတင် ဖြစ်ပွားကြသည်။^[၂]

အာဟာရဇ ရုပ်ကလာပ် (၂) စည်း

၁။ အာဟာရဇ-သုဒ္ဓဋ္ဌက ကလာပ် = အာဟာရကြောင့် ဖြစ်သော သက်သက်သော ဩဇာလျှင် (၈)ခုမြောက် ရှိသော ရုပ်ကလာပ်၊
၂။ လဟုတာဒေကဒသက ကလာပ် = လဟုတာစသည်လျှင် (၁၁)ခုမြောက်ရှိသော ရုပ်ကလာပ်၊

ဤရုပ်ကလာပ် နှစ်မျိုးတို့တွင် နံပါတ် (၁)ကား (၆)ဒွါရတို့၌လည်းကောင်း, (၄၂)ကောဋ္ဌာသတို့တွင် အာဟာရဇရုပ်ကလာပ် ရကောင်းရာ အချို့အချို့သော ကောဋ္ဌာသတို့၌လည်းကောင်း ရရှိနိုင်၏၊ ရုပ်အစစ်တို့တည်း၊ ဝိပဿနာရှုကောင်းသော ရုပ်တို့တည်း။

နံပါတ် (၂) ရုပ်ကလာပ်သည်လည်း (၆)ဒွါရနှင့် အာဟာရဇရုပ်ကလာပ် ရကောင်းရာ အချို့အချို့သော ကောဋ္ဌာသတို့၌ ထိုက်သလို ရရှိနိုင်၏၊ သို့သော် ရုပ်အတုများနှင့်ကား ရောနှောနေ၍ ယင်းရုပ်အတုတို့ကား ဝိပဿနာ မရှုကောင်းပေ။ ရုပ်တရားတို့ကို သိမ်းဆည်းရာ၌သာ ရောနှော၍ သိမ်းဆည်းရန်ဖြစ်သည်။ ဝိပဿနာရှုရာ၌ကား ယင်းရုပ်အတုတို့ကို ချန်လှပ်ထား၍ ရုပ်အစစ်တို့ကိုသာ ဝိပဿနာရှုရမည် ဖြစ်သည်။ ယင်းသို့ဖြစ်လျှင် ဝိပဿနာ ရှုရမည့်ရုပ်မှာ နံပါတ် (၁) ရုပ်ကလာပ်နှင့် ပုံစံတူသွားပေပြီ။ အဇ္ဈတ္တနှင့် ဗဟိဒ္ဓ သက်ရှိသတ္တဝါတို့၏ သန္တာန်၌သာ ယင်းရုပ်ကလာပ်နှစ်မျိုးလုံးကို ရရှိနိုင်သည်။^[၂]

အာဟာရ (ဩဇာ) ၏ ကျေးဇူးပြုပုံ (ပစ္စည်း)

ဇနက (ဖြစ်စေသောအကြောင်း) နှင့် ဥပတ္ထမ္ဘက (ထောက်ပံ့သောအကြောင်း):

ကဗဠီကာရအာဟာရ (စားလိုက်သောအစာမှ ဩဇာ) သည် အာဟာရဇရုပ်များကို တိုက်ရိုက် ဖြစ်စေသော ဇနကအကြောင်း ဖြစ်သည်။
၎င်းသည် ကံ၊ စိတ်၊ ဥတု ကြောင့်ဖြစ်သော ရုပ်များကိုမူ ထောက်ပံ့သော ဥပတ္ထမ္ဘကအကြောင်း အဖြစ်သာ ကျေးဇူးပြုသည် (သို့သော် ဋီကာများ၏ အဆိုအရ စိတ္တဇရုပ်ကို အာဟာရက ထောက်ပံ့မှု မရှိဟု ပဋ္ဌာန်းနည်းအရ ဆိုသည်)။
ဖြစ်ပေါ်လာပြီးသော အာဟာရဇရုပ်များတွင်ပါဝင်သည့် ဩဇာသည်လည်း နောက်ထပ် အာဟာရဇရုပ်များ ဖြစ်ပေါ်ရန်အတွက် ဇနကရော ဥပတ္ထမ္ဘကပါ ဖြစ်နိုင်သည်။

ထောက်ပံ့မှု ပစ္စည်းသတ္တိများ: အာဟာရ (ဩဇာ) သည် အခြားရုပ်များကို ထောက်ပံ့ရာ၌ အဓိကအားဖြင့် အတ္ထိပစ္စည်း (ရှိဆဲဖြစ်သော အကြောင်းတရားကြောင့် အကျိုးဖြစ်ခြင်း) နှင့် အဝိဂတပစ္စည်း (မကင်းကွာသေးသော အကြောင်းတရားကြောင့် အကျိုးဖြစ်ခြင်း) တို့ဖြင့် ကျေးဇူးပြုပါသည်။

အတ္ထိ: အကြောင်းဖြစ်သော အားပေးထောက်ပံ့တတ်သည့် အာဟာရဩဇာ နှင့် အကျိုးဖြစ်သော (ကမ္မဇ၊ စိတ္တဇ၊ ဥတုဇ၊ အာဟာရဇ) ဩဇာတို့သည် ထင်ရှားရှိနေခိုက် အချင်းချင်း ကျေးဇူးပြုသော သတ္တိဖြစ်သည်။
အဝိဂတ: ယင်း အကြောင်း အကျိုး နှစ်ရပ်လုံးတို့ မကင်းကွာမီ၊ မချုပ်ပျောက်မီ အချင်းချင်း ကျေးဇူးပြုပေးသော သတ္တိကို အဝိဂတပစ္စယသတ္တိဟု ခေါ်ဆို၏။

ဤသို့လျှင် အာဟာရပစ္စည်းသည် အကြောင်းပစ္စည်းတရား အကျိုးပစ္စယုပ္ပန်တရား နှစ်မျိုးလုံးတို့၏ ထင်ရှားဖြစ်နေတုန်း ရှိနေတုန်းမှာသာလျှင် အတ္ထိသတ္တိ အဝိဂတသတ္တိတို့ဖြင့်လည်း ကျေးဇူးပြု၏၊ သုတ္တန်နည်း အလိုအားဖြင့် (အဋ္ဌကထာ၊ ဋီကာ အဖွင့်အရ) နိဿယသတ္တိ (မှီရာအဖြစ် ကျေးဇူးပြုခြင်း) ဖြင့်လည်း ကျေးဇူးပြု၏ဟု မှတ်သားပါလေ။ ^[၃]

အာဟာရသမုဋ္ဌာန်ရုပ် (၁၄) မျိုး

အာဟာရကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာသော ရုပ်များမှာ အောက်ပါ (၁၄) မျိုး ဖြစ်သည်ဟု ဝိသုဒ္ဓိမဂ်၌ ပြဆိုပါသည်-

ပထဝီဓာတ်
အာပေါဓာတ်
တေဇောဓာတ်
ဝါယောဓာတ်
ဝဏ္ဏ (အရောင်)
ဂန္ဓ (အနံ့)
ရသ (အရသာ)
ဩဇာ (အာဟာရဓာတ်) - (ဤ ၈ ခုကို ဩဇဋ္ဌမကရုပ်ဟု ခေါ်သည်)
အာကာသဓာတု (ဟင်းလင်းပြင်ဓာတ်)
လဟုတာ (ပေါ့ပါးမှု)
မုဒုတာ (နူးညံ့မှု)
ကမ္မညတာ (ပြုပြင်လွယ်မှု)
ဥပစယ (ဖြစ်ပွားမှု/တိုးပွားမှု)
သန္တတိ (အစဉ်ဆက်မှု)

အာဟာရပစ္စယ ဥတုသမုဋ္ဌာန်ရုပ်

အာဟာရဇ ရုပ်ကလာပ်များတွင် ပါဝင်သော တေဇောဓာတ် (အာဟာရသမုဋ္ဌာန် တေဇောဓာတ်) သည်လည်း ၎င်း၏ တည်ခိုက် (ဌီခဏ) တွင် ဥတုဇ ဩဇဋ္ဌမက ရုပ်ကလာပ်အသစ် (ဥတုကြောင့်ဖြစ်သောရုပ်) ကို ဖြစ်စေနိုင်ပါသည်။ ၎င်းကို အာဟာရလျှင် အထောက်အပံ့ရှိသော ဥတုကြောင့်ဖြစ်သောရုပ် (အာဟာရပစ္စယ ဥတုသမုဋ္ဌာန်ရုပ်) ဟု ခေါ်ပါသည်။

နိဂုံး

ချုပ်၍ဆိုရလျှင် အာဟာရဇရုပ်သည် သတ္တဝါတို့ စားသုံးသော အစာအာဟာရထဲမှ ဩဇာဓာတ်က ကံကြောင့်ဖြစ်သော ဝမ်းမီးတေဇောဓာတ်၏ အကူအညီဖြင့် ဖြစ်ပေါ်စေသော ရုပ်အစု ဖြစ်သည်။ ၎င်းသည် ခန္ဓာကိုယ်၏ ရပ်တည်ရှင်သန်ရေးအတွက် မရှိမဖြစ် လိုအပ်ပြီး အလွန်သိမ်မွေ့သော ဖြစ်စဉ်တစ်ခု ဖြစ်ကြောင်း အဘိဓမ္မာ ကျမ်းဂန်များက အသေးစိတ် ဖွင့်ဆိုထားပါသည်။

ဤကဲ့သို့သော အာဟာရဇရုပ်၏ ဖြစ်မှုကိုကား နိဗ္ဗာန်ကို လိုလားတောင့်တလျက်ရှိသော အသင်ယောဂါဝစရ ပုဂ္ဂိုလ်သူမြတ်သည် ဉာဏ်ပညာမျက်စိ (ဉာဏ်ပညာစက္ခု) ဖြင့် ကိုယ်တိုင်မျက်မှောက် ထွင်းဖောက် သိမြင်အောင် ရှုပွားရမည် သာ ဖြစ်ပေသည်။ ^[၄]