Армянская дыяспара

Армянская дыяспара, Спюрк (арм.: Հայկական սփյուռք) — абшчыны армян, пражываючых за межамі Арменіі. Агульная колькасць армян у свеце складае 10 — 11 млн^[1], тым часам насельніцтва самой Арменіі складае каля 3,06 млн (2014). Агульная колькасць армянскай дыяспары ацэньваецца ў 7 — 8 млн^[2]. Армяне з'яўляюцца другім па колькасці народам у Ліване і Абхазіі, трэцім па колькасці ў Грузіі, Сірыі і Іарданіі. Армянская мова прызнаная адной з афіцыйных моў у Ліване^[3], Іраку^[4]^[5].

Вытокі ўзнікнення феномена

Армянскі народ за сваю доўгую гісторыю перажыў нямала пераследаў, і гэта адбілася на сённяшняй геаграфічнай разнастайнасці месцаў жыцця армян. Армянская дыяспара існавала з моманту страты армянамі дзяржаўнасці ў 1375, калі ў змаганні з мамлюкамі пала Кілікійскае армянскае царства.

Армянскі народ сам сваімі пальцамі асляпіў сябе, бо неўтаймаванасцю і непакорлівасцю сваёй загубіў ён царства сваё, яго сталі таптаць нагамі, ён стаў рабом і палонным іншых плямён і цароў; а калі яго наганяла якая бяда, калі, апынуўшыся ў бязвыхадным становішчы, не бачыў дапамогі ніадкуль, ён рабіўся ўцекачом і разбягаўся ў розныя бакі. Такім чынам, як па гэтай прычыне, так і па прычыне вялікага голаду і джалаліеў, пра якія мы вышэй расказалі, увесь народ армянскі, стаўшы выгнанцам, паўсюль пайшоў з родных хат і земляў і, пойдучы далёка, куды вочы павядуць, разбрыўся і рассеяўся па ўсім свеце: на Кіпр, у Канстанцінопаль і гарады, размешчаныя вакол яго, у Румелію, Бугдан, у краіну Ляхаў, на востраў Кафы, на ўзбярэжжа Понту.
— Аракел Даврижеци, «Книга истории», 1651—1662 годы^[6]

Дыяспара моцна павялічылася пасля генацыду армян у Асманскай Турцыі ў 1915 годзе. Армянскія ўцекачы асталяваліся ў многіх гарадах Усходняй Еўропы, Балкан, і Блізкага Усходу, такіх як Масква і Сочы ў Расіі, Адэса і Севастопаль ва Украіне, Тбілісі і Батумі ў Грузіі, Плоўдзіў у Балгарыі, Афіны ў Грэцыі, Бейрут у Ліване, Алепа ў Сірыі. У Ізраілі ёсць буйная армянская абшчына, засяроджаная ў Армянскам квартале Іерусаліма.

Некалькі мільёнаў армян асталяваліся ў Заходняй Еўропе (у Францыі, Германіі, Італіі і Нідэрландах) і ў Амерыцы (Паўночнай і Паўднёвай). Буйныя армянскія абшчыны ёсць на расійскім Далёкім Усходзе і ў былых савецкіх рэспубліках Сярэдняй Азіі. Невялікія армянскія абшчыны ёсць у Індыі, Аўстраліі, Новай Зеландыі, Афрыцы паўднёвей Сахары (у Судане, Паўднёва-Афрыканскай Рэспубліцы, і Эфіопіі), і на Далёкім Усходзе ў Сінгапуры, Бірме і Ганконгу. Армянскія абшчыны некалі квітнелі ў Кітаі, Японіі і на Філіпінах, але цяпер армянская культура ў гэтых краінах амаль знікла.

Арганізацыя жыццядзейнасці армянства за межамі Арменіі

На сённяшні дзень, паводле дзейнай Стратэгіі нацыянальнай бяспекі Рэспублікі Арменія ад 2007 г., захаванне армянства і развіццё нацыянальнай самабытнасці армянскага народа ў Арменіі і ў Дыяспары з'яўляюцца асноватворнымі каштоўнасцямі нацыянальнай бяспекі^[7].

О, армянскі народ. Выратаванне тваё — у тваім адзінстве!
— Егішэ Чарэнц (Дэвіз Міністэрства Дыяспары РА)

У справе захавання армянства асаблівая важнасць надаецца развіццю армянскай мовы, літаратуры і культуры, а таксама іншых галін армянскага гісторыка-ведання і арменазнаўства як фактараў, што забяспечваюць захаванне нацыянальнай духоўнай спадчыны і ўвасабляюць нацыянальную самабытнасць^[8].

Грамадска-культурныя аб'яднанні, што фармуюць Дыяспару, значаць для армян не гэтулькі месца перыядычных сустрэч і баўлення часу, сродкам захавання сваёй ідэнтычнасці, ва ўмовах культурнага, палітычнага і эканамічнага ўплыву іншых дзяржаў і, такім чынам, пытанні самаарганізацыі і інтэграцыі ў грамадскае, палітычнае, культурнае і грамадзянскае жыццё краіны жыцця^[9].

Функцыі і прызначэнне грамадска-культурных цэнтраў

Кожная асобна ўзятая абшчына, што характарызуецца вызначанай тэрытарыяльнай прывязкай, складаецца з аднаго ці некалькі вышэй памянёных элементаў і мае сацыяльна-культурную, рэлігійную, адукацыйную-выхаваўчую, а таксама фінансава-эканамічную функцыі. Гэты сацыяльны арганізм функцыянуе, перадусім, для моладзі і падрасталых пакаленняў^[10].

Рэлігія

Армянская апостальская царква на працягу стагоддзяў гуляе вылучную ролю ў жыцці армянскага грамадства^[11]. Таму і сёння асновай дыяспары з'яўляецца менавіта царква як увасабленне Хрысціянскай рэлігіі, якую армяне першымі прынялі ў якасці дзяржаўнай у 301 г. н. э^[12].

Культура і грамадства

Апроч царквы, другім базавым элементам умацавання армянскага грамадства з'яўляецца армянская школа^[11] (зазвычай, нядзельная), на базе якой або ў цеснай супрацы з якой ствараюцца і моладзевыя арганізацыі абшчын і іншыя армянскія арганізацыі, мэтай якіх з'яўляецца пасоўванне армянскай культуры і мастацтва ў атачальным грамадстве^[13].

Гэта патрэба ўзнікае з факта, што армянскі народ па сваёй прыродзе не з'яўляецца аўтаркічным і замкнёным (як, прыкладам, кітайскія дыяспары за межамі КНР), што азначае добраахвотную і нічым не прадыктаваную гатовасць да цеснага ўзаемадзеяння з прадстаўнікамі іншых нацыянальнасцяў, якія жывуць побач, што ў полікультурным грамадстве з'яўляецца аб'ектыўнай патрэбай.

Фінансавы складнік

Міністэрства Дыяспары прыводзіць досыць шырокі пералік арганізацый па ўсім свеце^[14], большасць з якіх з'яўляецца дабрачыннымі і, разам з фінансавай падтрымкай мясцовых армян, таксама матэрыяльна падтрымнымі Дыяспару. ЛЮдзі, якія жывуць за межамі Арменіі, таксама штогод маюць магчымасць браць удзел у арганізаванай Усеармянскім фондам «Арменія» дабрачыннай акцыі «Тэле-Марафон», у рамках якога на працяг аднаго дня кожны ахвотнік можа перавесці жаданую суму ў рахунак падтрымкі рэалізоўных у Арменіі і НКР грамадзянскіх праектаў^[15].

Вылучнасць феномена Дыяспары і абшчыны

Вылучнасць феномена Дыяспары палягае ў тым, што гэта не значыць толькі толькі кампактна жыць на якой-небудзь тэрыторыі і перыядычна перасякацца з землякамі: быўшы аднойчы створанай, Дыяспара, нібы немаўля, расце і ператвараецца ў самастойны арганізм, што з'яўляецца часткай складанейшай атачальнай экасістэмы, магчымы вынятак з якой з'яўляецца аднолькава вялікай стратай як для членаў самай Дыяспары, так і для пэўна ўзятага мясцовага соцыуму ў цэлым^[16].

Абшчыны ў розных краінах і гарадах функцыянуюць далёка не аднолькава і маюць істотныя адрозненні, абумоўленыя рознымі грамадска-палітычнымі, сацыяльна-эканамічнымі і духоўна-культурнымі асаблівасцямі развіцця краін іх жыцця. Існуе цэлы шэраг прычын рознага паходжання, што тлумачаць дадзеная з'ява. Абшчыны, знаходзячыся парой у розным геапалітычным і цывілізацыйным асяроддзі, валодаюць рознымі і спецыфічнымі светапогляднымі, духоўнымі, культурнымі, сацыяльна-эканамічнымі і палітычнымі арыенцірамі^[17].

Афіцыйныя стасункі Арменія-Дыяспара

На сённяшні дзень афармленне якога-небудзь роду трансмежных і транснацыянальных стасункаў немагчыма ўявіць без хоць бы мінімальнай ступені інстытуцыяналізацыі стасункаў паміж залучанымі бакамі. У сувязі з гэтым, у сілу спецыфікі і шырокай геаграфіі рассялення армян, дадзены працэс быў пачаты яшчэ ў СССР у сярэдзіне 1960-х гг. і прайшоў шэраг якасных трансфармацый.

Этапы інстытуцыйнага ўмацавання сувязей паміж Арменіяй і Дыяспарай^[18]:

1964 год — у Савецкай Арменіі створаны Камітэт па культурных сувязях з армянамі за мяжой.
1998 год — у структуры МЗС Рэспублікі Арменія заснаваны Выканаўчы сакратарыят па сувязях з Дыяспарай.
Красавік-кастрычнік 2008 года — Дзяржаўны камітэт па сувязях з Дыяспарай.
1 кастрычніка 2008 года — паводле Закона № 0-79 «Пра структуру Урада Рэспублікі Арменія», прынятаму 17 чэрвеня 2008 года Нацыянальным Сходам РА, у складзе Урада РА пачало дзейнасць Міністэрства Дыяспары Рэспублікі Арменія. Першым і дзейным міністрам з'яўляецца — Грануш Акапян.