Армяна-азербайджанская вайна (1918—1920)
Армяна-азербайджанская вайна — ваенны канфлікт паміж Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікай і Рэспублікай Арменіяй у 1918—1920 гадах, этнічны канфлікт паміж армянамі і азербайджанцамі. Фактычна складаўся з двух армяна-азербайджанскіх войнаў, што адбыліся цягам кароткага перыяду незалежнасці абедзвюх дзяржаў у 1918 і 1920 годзе. На тэрыторыі рэгіёна былі Асманская і Брытанская імперыі: сілы першай пакінулі рэгіён пасля Мудраскага перамір’я, але брытанскі ўплыў, у прыватнасці так званых сіл Дэнстэрфорс, захоўвалася да 1920-х. Грамадзянскае насельніцтва Казахска-Шамшадынскага раёна, Зангезура, Нахічэвані і Карабаха таксама было закранута канфліктам. Вайна адрознівалася высокімі стратамі сярод грамадзянскага насельніцтва, асноўнымі прычынамі чаму паслужылі партызанскія і паўпартызанскія дзеянні ў ходзе нацыянальна-дзяржаўнага будавання зноў створаных дзяржаў. Праз амаль стагоддзе канфлікт усё яшчэ далёкі ад вырашэння. ПерадгісторыяВарожасць паміж армянамі і азербайджанцамі мела глыбокія гістарычныя карані, і рэлігійныя і культурныя адрозненні былі толькі фонам да тэрытарыяльнай варожасці[4]. Першыя сутыкненні паміж армянамі і азербайджанцамі адбыліся ў Баку ў лютым 1905 года. Неўзабаве этнічны канфлікт перакінуўся на іншыя часткі Каўказа, і 5 жніўня 1905 года ў Шушы адбыліся масавыя хваляванні з удзелам армян і азербайджанцаў. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года ў рэгіёне запанавала безуладдзе, і этнічны канфлікт выліўся ў адкрытую вайну. Згодна азербайджанскім картам, АДР распасціралася б ад Каспійскага да Чорнага мора, атачаючы маленькую армянскую дзяржаву ў Ерэване. Арменія, са свайго боку, прэтэндавала на ўсю Эрыванскую вобласць, Елізаветпаль, Нагорны Карабах і Зангезур. Населеныя мусульманамі раёны да поўдня ад Ерэвана адмовіліся прызнаць уладу Рэспублікі Арменіі, атрымваючы падтрымку і зброю з Турцыі і Азербайджана. Армяне Карабаха і Зангезура, са свайго боку, адхілілі азербайджанскія вымогі і абвясцілі сябе неадымнымі часткамі Рэспублікі Арменія, аднак апошняя магла зрабіць мала дапамогі ізаляваным армянам Карабаха[4]. НахічэваньУ снежні 1918 годзе Джафаркулі Хан Нахічэванскі абвясціў пантуранісцкую Аракскую Рэспубліку, якая прэтэндавала на Нахічэванскі, Сурмалінскі, Шарура-Даралагезкі паветы і на паўднёва-заходнюю частку Эрыванскага і Эчміядзінскага паветаў, захопленых Асманскай імперыяй у чэрвені 1918 года. Мясцовыя атрады былі досыць добра ўзброены і арганізаваны, каб адбіць ці, хоць бы, паслабіць магчымы армянскі наступ. Магчымае кровапраліцце было папярэджана ўсталяваннем брытанскага генерал-губернатарства 26 студзеня 1919[5] Брытанцы не прызналі Аракскую Рэспубліку, лічачы яе асманскай задумай. Рэспубліка праіснавала толькі 4 месяцы, і галоўным чынам толькі на паперы[6]. Брытанскае генерал-губернатарства, якое ахапляла Нахічэванскі, Шарурскі паветы і да 30 % Эрыванскага павета аж да ракі Ведзічай[5], узначальваў брытанскі афіцэр F. E. Laughton. Былі адноўлены чыгуначная і тэлеграфныя лініі з Персіі на Каўказ[7]. 6 красавіка 1919 было прынята рашэнне перадаць тэрыторыю генерал-губернатарства Арменіі[8]. Ахмед Гаджы Алі аглы ў сваім дакладзе 15 чэрвеня Старшыні Тыфліскага камітэта Эрыванскага зямляцтва паведамляў, што паўстаў канфлікт паміж прыбылым 1 чэрвеня камандзірам армянскіх фармаванняў Ашотам Мелік Масесянам і мясцовымі жыхарамі. Па словах Ахмеда Гаджы Алі аглы, праходзіў рэдкі дзень, каб 5-10 мусульманаў не былі ахвярамі разбояў Масесяна і мясцовых армян, а разгром і спусташэнне населеных пунктаў і знішчэнне мусульманскай маёмасці і падпалы сталі звычайнай з’явай[9]. Адносны спакой захоўваўся да пачатку ліпеня, калі пачаліся паўстанні татар (азербайджанцаў) па ўсім паўднёвым усходзе Эрыванскай губерні. Да канца ліпеня татары, якія падтрымваліся ўрадам Азербайджана, валодалі чыгункай ад Джульфы да Шахтатхты[7]. Армянская адміністрацыя была выбіта з Аразскай даліны паміж Ардубадам і Давалу. Армяне страцілі большую частку Нахічэванскага павета, з выняткам усходняга перадгор’я[10], куды і адступіў армянскі гарнізон Нахічэвані[7]. Шарур-Нахчыван быў узяты мусульманскімі паўстанцамі з азербайджанскімі і турэцкімі сцягамі пад камандаваннем Самед-бека Джамілінскага. Большасць армян, якія заставаліся тут яшчэ ў чэрвені 1919, пакінула гэты рэгіён[10]. 18 снежня 1919 было зламана супраціўленне армян усходняй часткі Нахічэвані з цэнтрам у Акулісе. Астатнія выжылыя беглі ў Зангезур[11]. Карабах у час армяна-азербайджанскай вайныПасля таго як у маі 1918 года Арменія, Азербайджан і Грузія абвясцілі сваю незалежнасць, новаствораны ўрад Азербайджана з дапамогай турэцкай арміі імкнуўся падначаліць сабе армянанаселены Нагорны Карабах[12]. Апошні кіраваўся армянскім Народным урадам Карабаха, абраным першым з’ездам армян Карабаха. Першыя месяцы армяна-азербайджанскага канфлікту ў Закаўказзі ў Карабаху было спакойна. Аднак пад канец верасня 1918 года, пасля ўзяцця Баку і разні армян, турэцка-азербайджанскія войскі захапілі Шушу. Армяне Шушы, спрабуючы ўнікнуць удзелу армян Баку, падначаліліся асмана-азербайджанскай арміі, тым часам як большая частка раёнаў Карабаха знаходзілася пад кантролем мясцовых армянскіх вайскаводаў і працягвала свой супраціў аж да канца першай сусветнай вайны[13]. Карабах пасля Першай сусветнай вайныПасля выхаду асманскіх войскаў паводле Мудраскага перамір’я ў лістападзе 1918, Карабах апынуўся ў стане далікатнай дыярхіі[14]. Становішча было далёкае ад нармальнага. У раёне заставаліся азербайджанскія і часткова турэцкія войскі; рабаванні, разбоі і армяна-мусульманскія сутыкненні працягваліся. Сітуацыю ўскладняла велізарная колькасць уцекачоў, якіх, паводле ацэнкі генерала Томсана, сабралася ва ўсім Карабаху да 40 тысяч — 30 тыс. армян і 10 тыс. мусульман[15]. Брытанскае камандаванне, на чале з генерал-лейтэнантам Томсанам, які прыбылў у Баку 17 лістапада 1918, у сярэдзіне студзеня 1919 прызнала Карабах і Зангезур пад юрысдыкцыяй Азербайджана аж да рашэння Парыжскай мірнай канферэнцыі. Праазербайджанскія дзеянні брытанцаў шакавалі армян, якія лічылі сябе «маленькім саюзнікам» Вялікабрытаніі, тым больш, што генерал-губернатарам Шушанскага, Джэваншырскага, Джэбраільскага і Зангезурскага паветаў быў прызначаны Хасроў-бек Султанаў, вядомы сваімі антыармянскімі паглядамі[12]. Армянскі нацыянальны савет Карабаха адмовіўся з ім супрацоўнічаць[16]. Са свайго боку, урад Рэспублікі Арменіі прызначыў генерал-губернатарам Карабаха і Зангезура капітана Арсена Шахмазяна, не прызнанага брытанскімі ваеннымі ўладамі, якія патрабавалі яго водгуку[14]. Азербайджан блакаваў паведамленне і гандаль Нагорнага Карабаха з раўнінай, чым выклікаў у Нагорным Карабаху голад, што паводле паведамленняў амерыканскіх урадоўцаў рабілася пры патуральніцтве англічан[17]. Султанаў арганізаваў нерэгулярныя курдска-татарскія конныя атрады, пад кіраўніцтвам двух сваіх братоў, падобныя Хамідые, якія Абдул-Хамід II выкарыстоўваў для забойстваў армян[18]. У пачатку чэрвеня Азербайджан павялічвае кантынгент войскаў у Нагорным Карабаху і 4 чэрвеня яны беспаспяхова спрабуюць узяць пад кантроль армянскія кварталы Шушы, да вечара бакі былі разведзены англічанамі[19] Баявыя дзеянні скончыліся перамогай Азербайджана і 22 жніўня 1919 года 7-ая Асамблея Карабаха прызнала Карабах пад юрысдыкцыяй Азербайджана. Паводле дагавора, Карабах заставаўся ў складзе Азербайджана на правах тэрытарыяльнай аўтаноміі з падаваннем армянам культурнай аўтаноміі. Гэта было асабістай перамогай Султанава і нацыянальнай перамогай Азербайджана[20]. Арці Асланян так апісвае гэтыя падзеі
Іншымі дзеяннямі, прапанаванымі брытанскім камандаваннем, былі высяленне армян з Карабаха, магчыма часовае, і перадача Нахічэванскага павета Азербайджану, а таксама высяленне армян з апошняга. Так Уільям Мантгомеры Томсан казаў[12]:
А генерал-брыгадзір Уільям Біч, кіраўнік брытанскай ваеннай разведкі на Каўказе, сцвярджаў наступнае:
У пачатку 1920 на Парыжскай мірнай канферэнцыі Карабах быў прызнаны за Азербайджанам[1][2][3], што, магчыма, было з прычыны дакладаў такіх саюзных следчых на Каўказе як амерыканскі палкоўнік Хаскел. Апошні прапанаваў пацверджанне Карабаха і Зангезура за Азербайджанам, а Нахічэвань вылучыць у нейтральную тэрыторыю пад кіраваннем брытанскага ці амерыканскага генерал-губернатара. Патэнцыяльным прэтэндэнтам на гэты пост быў амерыканскі палкоўнік Эдмунд Д. Дэйлі[1]. Паўстанне армян КарабахаПерадгісторыяАдносны мір, дасягнуты 22 жніўня 1919, аказаўся пад пагрозай пасля ўварвання азербайджанскіх войскаў у Зангезур у лістападзе 1919. Пад канец студзеня 1920 у Карабаху пачаліся міжнацыянальныя сутыкненні, і на наступны месяц Хасроў-бек Султанаў увёў у Карабах дадатковыя войскі. 18 лютага 1920 генерал-губернатар Султанаў запатрабаваў у Армянскай нацыянальнай савета Карабаха (былы Народны ўрад Карабаха) прызнанні безумоўнага суверэнітэту Азербайджана над Нагорным Карабахам і прапанаваў новай Карабахскай Асамблеі падрыхтаваць адпаведную рэзалюцыю. Восьмая Асамблея карабахскіх армян пачала сваю працу 28 лютага, аднак дэлегаты не прыйшлі да адзінай думкі. Меншая частка дэлегатаў (галоўным чынам з Шушы і Дызака) сабралася ў Шушы, паводле вымогаў Султанава. Большасць жа дэлегатаў (галоўным чынам з Варанды, Хачэна, Гюлістана і Джараберта) сабраліся ў сяле Шушыкенд у некалькіх мілях ад Шушы. Дэлегацыя ў Шушы толькі падрыхтавала рэзалюцыю, што абвяшчае цесныя эканамічныя сувязі паміж Азербайджанам і Карабахам, але ўстрымалася ад абвяшчэння поўнага аб’яднання з Азербайджанам, тым часам як радыкальная большасць у Шушыкендзе, якая абвясціла сябе Восьмай Асамблеяй Карабахскіх армян, у сваёй рэзалюцыі 4 сакавіка адхіліла любое аб’яднанне з Азербайджанам. Султанаў, спрабуючы ўзмацніць свой кантроль над Карабахам, забараніў армянам пакідаць Шушу без дазволу, загадаў рэгістраваць армян ветэранаў арміі былой Расійскай імперыі, так каб яны не маглі браць удзел у ваенных дзеяннях. Султанаў склаў планы знішчэння армянскіх вёсак паміж Зангезурам і Карабахам, каб разарваць сувязь паміж армянамі гэтых рэгіёнаў[21]. Шушикендская рэзалюцыя яшчэ больш абвастрыла сітуацыю ў Карабаху, і для падтрымання парадку ў Карабах былі ўведзены новыя азербайджанскія сілы[22], у парушэнне ўмоў міру жніўня 1919 года. Парушэнне азербайджанскім бокам умоў жнівеньскага пагаднення, па думцы Рычарда Аванісяна, у канчатковым выніку і прывяло пад канец сакавіка 1920 года да няўдалай спробы ўзброенага паўстання[23]. Пачатак вайсковых дзеянняўПаўстанне армян Карабаха пачалося 23 сакавіка 1920. Армянская міліцыя адначасна напала на Шушу, Ханкэнды, Аскеран і Тэртэр[24], аднак толькі ў Аскеране дамаглася поспеху[22]. Нягледзячы на часовы поспех армян у Аскеране, вужэй 3-4 красавіка азербайджанскія войскі ў выніку контратакі вярнулі горад. Паўстанне ў Карабаху хутка перарасло ў поўнамаштабную вайну паміж Азербайджанам і Арменіяй у Казаху і Нахічэвані. Гарэгін Нждэ аказаўся замкнёным у Зангезуры, у спробе адваяваць Акуліс (21-25 сакавіка) і адбіць азербайджанскае наступленне з Джэбраіла (25-30 сакавіка)[25]. 13 красавіка Генерал Дро ўсталяваў армянскі кантроль над Дызакам і сельскай Варандай. 22 красавіка IX Асамблея карабахскіх армян абвясціла пра аб’яднанне з Арменіяй[26], кантралюючы толькі частку армянскіх сёл, прыкладам, Агдэрэ, тым часам як азербайджанскі бок кантраляваў Шушу, Ханкэнды, Аскеран, Тэртэр і астатнія населеныя пункты[27]. Тым часам 27 красавіка адбылася саветызацыя Азербайджана. Саветызацыя Карабаха30 красавіка Намеснік камісара па замежных справах Азербайджанскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі М. Д. Гусейнаў скіраваў ноту міністру замежных спраў Армянскай Рэспублікі, дзе запатрабаваў ачысціць ад армянскіх войскаў Карабах і Зангезур, адысці да сваіх меж і спыніць міжнацыянальную зваду, у адваротным выпадку ж прыстрашыў аб’явай вайны. М. Д. Гусейнавым і Чынгізам Ільдырымам быў дадзены загад азербайджанскім ваенным часткам у Карабаху і Зангезуры спыніць наступленне[28]. 1 мая Карабах, паводле газеты «Камуніст», прызнаў савецкую ўладу[28]. 12 мая ў Карабах увайшлі савецкія войскі. Большая частка мясцовай армянскай міліцыі, пад уплывам бальшавіцкай прапаганды, перайшла на бок Чырвонай арміі, а армянскія афіцэры і інструктары, не згодныя падначаліцца бальшавікам, былі расстраляныя ці арыштаваны. Генерал Дро падначаліўся вымогам савецкага боку і апошнія армянскія часткі пакінулі Карабах 25-26 мая[29]. ЗангезурУ 1917 годзе пасля Лютаўскай рэвалюцыі Зангезурам кіравала мусульманская і армянская адміністрацыя з Герусаў, аднак пагаршэнне адносін прывяло да таго, што мусульмане ўсталявалі пазней у тым жа годзе ўласную адміністрацыю ў сяле Дандарлу. Да чэрвеня 1918 у Зангезуры пачалося міжнацыянальная барацьба. Генерал Андранік, які ставіўся да Рэспублікі Арменія як да турэцкага закладніка і расцэньваў Батумскі дагавор як здраду, прыбыў у Зангезур з узбраеннем у тры-пяць тысяч чалавек з некалькімі тысячамі ўцекачоў з Турцыі. Мясцовыя армянскія лідары падтрымалі Андраніка. Ён паспрабаваў аб’яднацца з брытанскімі войскамі ў Паўночным Іране, але быў адбіты назад каля Хоя турэцкімі дывізіямі. Андранік нанёс шэраг параз непакорлівым мусульманскім селам, якія кантралявалі важныя маршруты, якія злучалі падраёны Зангезура. Разбурэнне, што ажыццяўлялася Андранікам, выклікала пратэсты турэцкага генерала Халіл-пашы ў Эрыване. Пад канец кастрычніка Андранік пачаў канцэнтрацыю сваіх войскаў у пагранічных селах Зангезура і пачаў паход на Шушу. Аднак дарога з Зангезура ў Шушу праходзіла праз 20 сёл у вузкіх далінах рэк Забух і Акера, дзе знаходзіліся дасведчаныя азербайджанскія і курдскія ратнікі, якія ўзначальваліся Султан-бекам Султанавым. 29 лістапада 1918 пачаліся трохдзённыя баі, у якіх дывізія Андраніка з вялікімі стратамі ўзяла панавальныя вышыні, захапіўшы некалькі мусульманскіх паселішчаў, у тым ліку Абдаляр. У Абдаляр з Шушы прыбыткі брытанскі капітан Сквір і французскі капітан Гасфілд, якія данеслі да Андраніка вымогу генерал-маёра Томсана спыніць вайсковыя дзеянні з прычыны сканчэння Першай Сусветнай вайны і вярнуцца ў Герусы[30] У студзені 1919 брытанскае камандаванне пацвердзіла прызначэнне ўрадам Азербайджана Хасроў-бека Султанава на пасаду генерал-губернатара Карабаха і Зангезура, што выклікала пратэсты армянскага боку, за якім прыйшоў адказ азербайджанскага боку. Брытанскае камандаванне настойвала, каб бакі дачакаліся рашэння Парыжскай мірнай канферэнцыі[31]. 6 сакавіка 1919 палкоўнік Шахмазян прыбыў у Герусы, каб ажыццявіць уваходжанне Зангезура ў Рэспубліку Арменія. Рэгіянальнае консульства Зангезура і Карабаха ўяўляла сабою незвычайную камбінацыю дашнакаў, бальшавікоў і пазапартыйных ставіла за мэту ўваходжанне абедзвюх абласцей у Арменію, але ў рэальнасці мела ўладу толькі ў Зангезуры. Вымогі брытанскага генерала Шатлварта, як і маёра Монка-Масона, прызнаць уладу Азербайджана былі безвыніковыя. З сярэдзіны красавіка пачалася барацьба паміж армянамі і мясцовымі мусульманамі, якая прывяла да выгнання мусульманаў з цэнтральнага Зангезура ў перыферыю, у стэпы ці Іран. Кровапраліцце выклікала пратэсты Азербайджана. 21 чэрвеня газета «Азербайджан» апублікавала паведамленне Хасроў-бека Султанава пра тое, што армяне закрылі праходы і 10 тысяч мусульманскіх качэўнікаў з 150 тысячамі галоў хатняга быдла захраслі. Султанаў запатрабаваў ад урада дазвол на выкананне «сваіх абавязкаў перад дзясяткамі тысяч людзей». Карабах 22 жніўня 1919 быў падначалены Азербайджану і перастаў быць перашкодай на шляху да кантролю над Зангезурам. Адыход Андраніка з Зангезура вясной 1919 зрабіў Зангезур яшчэ больш уразлівым. Да восені Арменія і Азербайджан дамінавалі па розныя бакі лініі, ненаўмысна напісаныя ў снежні 1918, калі Томсан запатрабаваў Андраніку вярнуцца ў Зангезур[32]. У лістападзе 1919, праз тры месяцы ўсталявання кантролю над Шарур-Нахічэванам, два з паловай месяцы праз падначалення Карабаха і 7 тыдняў пасля эвакуацыі брытанцаў з большай часткі Паўднёвага Каўказа, урад Азербайджана вырашыў падначаліць Зангезур — апошнюю перашкоду паміж Азербайджанам і Турцыяй. 4 лістапада 1919 азербайджанскія войскі з Карабаха і мусульманскія ратнікі з Нахчывана ўварваліся ў Зангезур. Першы дзень уварвання быў паспяховым, аднак да 9 лістапада ўварванне было адбіта Гарэгінам Нждэ і Арсенам Шахмазянам. Праз паўтара тыдня Нждэ пачаў аперацыю супраць узброеных мусульманскіх паселішчаў, што падтрымалі ўварванне ў раёнах Мегры і Капана ў самым цэнтры Зангезура. У выніку Нждэ захапіў Каджаран, Акчы, Пірудан і шэраг іншых паселішчаў. Абаронцы былі выразаны, а насельніцтва выгнана[33]. У сярэдзіне лістапада прадстаўнікі Вялікабрытаніі і ЗША Сэр Олівер Уордрап і Палкоўнік Джэймс Рэа запатрабавалі неадкладнага спынення вайны. Перамовы пачаліся 20 лістапада 1919 у Тыфлісе і 23 лістапада прэм’ер-міністры Арменіі і Азербайджана Хацісян і Усубекаў падпісалі мірны дагавор[33]. Пачатак савецкай экспансііПад канец красавіка 1920 года ў сталіцы Азербайджана ўлада была захоплена камуністамі. У той жа дзень урад Азербайджанскай ССР аддаў загад азербайджанскім войскам у Карабаху і Зангезуры спыніць наступ і прыняць абарончае становішча. Мірза Давуд Гусейнаў, старшыня Прэзідыума ЦК КПП Азербайджанскай ССР, скіраваў ноту ўраду Арменіі, у якой патрабавалася ачысціць ад армянскіх вайсковых частак Карабах і Зангезур і спыніць міжнацыянальную зваду. Адказ павінен быў быць атрыманы на працягу трох дзён, інакш Рэўкам Азербайджанскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі лічыў сябе ў стане вайны з Арменіяй[34]. У пачатку мая XI Чырвоная армія пачала наступ убок Карабаха, Гянджы і Казаха. Да канца мая армянскія рэгулярныя войскі або пакінулі Карабах, або перамкнулі сваю лаяльнасць на Чырвоную армію, якую яны меркавалі вызвольнікам армян. У рэгіёне ўсталявалася савецкая ўлада, падзеленая на мусульманскі рэўкам у Шушы і армянскі рэўкам у Тагавардзе. Армянская армія пацярпела шэраг параз таксама ў Казах-Шамшадыле[35]. Даволі заблытана развіваліся падзеі ў Елізаветпальскім павеце. Армяне, не сустрэўшы супраціву дэмаралізаванай азербайджанскай арміі, дашлі да наваколля Гянджы. Сітуацыя яшчэ больш заблыталася, калі армянскія і савецкія войскі сталі праводзіць супольныя аперацыі супраць азербайджанскіх паўстанцаў, паўсталых у Гянджы супраць савецкай улады[35]. Паралельна паміж РСФСР і Арменіяй вяліся перамовы ў Маскве. Падчас перамоў чырвоная армія была занята ў Азербайджане падаўленнем антысавецкіх азербайджанскіх паўстанняў у Закаталах, Гянджы і Агдам-Шушы, а армянская армія мела падобную праблему ў асобе бальшавіцкіх паўстанняў у Карсе, Сарыкамышы, Александропалі, Дыліжане, Нова-Баязіце, пазней уціхамірваючы таксама мусульманскія анклавы Зенгібасара, Ведзібасара і Пяняка (недалёка ад Олту)[35]. У сярэдзіне чэрвеня камуністы на перагаворах змяніліся ў тоне. Калі да гэтага чырвоная армія не магла захапіць Зангезур-Нахчыван з-за азербайджанскіх паўстанняў, то пасля падзення Шушы 15 чэрвеня дарога ў Нахчыван праз Герусы была адкрыта. Чырвоныя захапілі Герусы 5 ліпеня і 17 ліпеня XI Чырвоная армія пачатку наступ на Нахчыван. У той жа час турэцкія войскі сканцэнтраваліся ў Маку на поўначы Ірана, рыхтуючыся адбіць наступ армянскай арміі Шалкоўнікава на Нахчыван[35]. Пасля захопу Герусов і ўсталяванні савецкай улады на поўначы Карабаха, чырвоная армія паспрабавала ўсталяваць кантроль і над паўднёвай часткай, але была разгромлена ўзбраеннем Нждэ каля Капана і атакавана атрадамі Дро Ангелаўта. Пасля адступу частак XI Чырвонай арміі ў Карабах Дро запатрабаваў у іх «пакінуць усе акупаваныя армянскія землі». Аднак 5 жніўня савецкія войскі пачалі контрнаступ і праз 2 дні Герусы былі зноў захоплены. Калідор Шуша-Герусы-Нахчыван паміж кемалісцкай Турцыяй і савецкім Азербайджанам ізноў быў адкрыты. Тым часам у Нахчыване паміж турэцкімі і армянскімі сіламі былі спынены ваенныя дзеянні. 28 ліпеня 1920 у Нахчыване была абвешчана Нахічэванская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка[35]. 10 жніўня паміж Арменіяй і савецкімі ўладамі быў падпісаны дагавор пра спыненне агню, паводле якога Зангезур, Карабах і Нахчыван часова застаюцца пад савецкай акупацыяй[35]. Этнічныя чышчанніІ армянскія, і азербайджанскія войскі праводзілі этнічныя чысткі ў ходзе армяна-азербайджанскай вайны[36]. Этнічныя чысткі ў Бакінскай губерніУ сакавіку 1918 напруга і сутычкі паміж азербайджанцамі і армянамі выліліся ў разню азербайджанцаў радыкальнымі армянамі і бальшавікамі[37][38]. Сутыкненні адбываліся і ў Кубінскім павеце, дзе армянскі военачальнік Амазасп пачаў баявыя дзеянні з мэтай «знішчыць усіх мусульманаў ад мора (Каспійскага) да Шахдага». Атрад Амазаспа спаліў Кубу і спустошыў 122 мусульманскіх паселішчы[39]. Дадзеныя пра маштаб і колькасць ахвяр адрозніваюцца, так пра колькасць ахвяр толькі ў самым горадзе Баку[40] прыводзяцца дадзеныя да 12-13 тысяч[41][37][40][42][43][44][45][46][47][48]. Сам Шаўмян прызнаваў, што на працягу 2 дзён армянамі былі забіты 3,000 чалавек[49]. На думку гісторыка Майкла Ньютана, колькасць грамадзянскіх ахвяр сярод азербайджанскіх і іншых мусульманскіх народаў у Баку і яго наваколлі ацэньваецца ад 12 да 30 тысяч[50]. Амерыканскі гісторык Одры Альштат лічыць, што найболей дакладныя дадзеныя пра колькасць ахвяр дае азербайджанскі гісторык Джаміль Гасанлы — 20-30 тысяч мусульман.[51]. Наступныя падзеіПа меры наступу на Гянджу бальшавіцкія войскі, што складаліся галоўным чынам з армян, займаліся рабаваннем і забойствамі мусульманскага насельніцтва[52]. Пасля захопу Баку Каўказскай Ісламскай Арміяй у сярэдзіне верасня 1918 адбылася трохдзённая разня армян[53] азербайджанцамі з удзелам Атаманскай арміі[54] ў якасці помсты за сакавіцкія падзеі[55][56][57]. Згодна Дональду Блоксхэму, мала сумневаў у намеры асманскай арміі забіваць усіх армян, працягваючы генацыд 1915 года, але перадгісторыя разні вельмі заблытана з прычыны ўзаемнай разні ў 1905 і масавага знішчэння азербайджанцаў у сакавіку 1918[54]. Паводле некаторых ацэнак былі забіты 30 000 армян[54]. Згодна амерыканскаму гісторыку Фірузу Каземзадэ дадзеныя пра колькасць ахвяр былі вельмі завышанымі, улічваючы тое, што афіцыйныя дадзеныя адмысловага Армянскага даследчыцкага камітэта не перавышалі 9 тысяч. Пасля разні армян армянскі дыпламат у Тыфлісе Джамалян скіраваў ноту пратэсту прадстаўніку Азербайджана ў Грузіі Джафараву, вінавацячы ўрад апошняга ў разне 25-30 тысяч армян у Баку і патрабуючы жорсткай кары вінаватых. Джафараў адказаў, што азербайджанскі ўрад заўсёды жадаў жыць у міры з суседзямі, а разня ў верасні была спантаннай помстай за забойства каля 10 тысяч азербайджанцаў армянамі. Ён таксама аспрэчыў дадзеныя пра тое, што ўрад Азербайджана не пакараў вінаватых. 100 чалавек былі прызнаны вінаватымі і пакараны смерцю[58]. У Азербайджане землі, населеныя армянамі, спусцелі. У Шэмахінскім і Нухінскім паветах былі разбурана 44 паселішчы з 37000 жыхароў. Тое ж самае адбывалася ў гарадах: Шамаі, Нуху, Агдаме, Гянджы, армянскае насельніцтва ацалела толькі ў месцах, куды не пракраліся мусаватысты[59]. Этнічныя чысткі ў Эрыванскай губерні і ЗангезурыДа вайны мусульмане Эрыванскай губерні складалі значную частку насельніцтва, амаль гэтулькі, колькі армяне[60]. Пасля падзення Расійскай імперыі пачаліся баі паміж Азербайджанам і Арменіяй у рэгіёнах са змяшаным насельніцтвам, прытым турэцкія афіцэры, у прыватнасці Кязым Карабекір, вінавацілі армян у мэтанакіраваным знішчэнні мусульманаў. Брытанскі палкоўнік А. Роўлінсан быў прызначаны ў Закаўказзе, каб вызначыць праўдзівасць цверджанняў турэцкага боку, і прынамсі адзін раз бачыў «значную калону» мусульманскіх уцекачоў, якія ратаваліся ад армян. Паводле яго звестак, і армяне, і мусульмане казалі пра помсту і масавыя забойствы па дачыненні адзін да аднаго. Так на сустрэчы армянскіх генералаў у Карсе ў ліпені 1919 камандзіры апісалі гвалт над мусульманамі як прадказальны. У той жа час курдскія правадыры выказалі Роўлінсану жаданне адпомсціць армянам і то, што яны адмаўляюцца жыць пад армянскім кіраваннем. Адзін з курдскіх правадыроў сказаў, што «перарэжа глотку кожнаму армяніну, якога сустрэне». Карабекір інфармаваў асманскае Міністэрства Абароны, што «Роўлінсан, падобна, усведамляе, што мы захоўваем сваю стрыманасць, змагаючыся c армянскім гвалтам»[61]. Іншыя наведнікі Рэспублікі Арменія таксама казалі пра тое, што краіна зарубцавана этнічнымі і рэлігійнымі войнамі. Олівер Уордрап, брытанскі вярхоўны камісар у Закаўказзі, пісаў, што міжэтнічная вайна абязлюдзіла краі і ў 20 мілях ад Севана спустошаныя дамы «ляжаць у руінах у выніку кровапралітнага канфлікту паміж татарамі і армянамі». У красавіку 1920 Бечхофтэр апісаў краіну разбуранай войнамі і з ландшафтам руін сел[61]. У Зангезуры і іншых абласцях са змяшаным насельніцтвам армянскі генерал Андранік вылучыўся разбурэннем азербайджанскіх паселішчаў і знішчэннем іх насельніцтва[40][62][63]. Рычард Аванісян апісвае яго дзеянні як ператварэнне Зангезура ў чыста армянскую зямлю. Падобнае цверджанне рабіў і Аляксандр Хацісян, прэм’ер-міністр Арменіі[63]. З Зангезура было выгнана 50 тысяч мусульманаў і забіта 10 тысяч, 100 сёл былі разбураны.[64]. Андранік не змог пашырыць сваю палітыку на Карабах толькі дзякуючы брытанскаму ўмяшанню[63]. Андранік прывёў з сабой 30 тысяч армянскіх уцекачоў з Усходняй Анатоліі. Некаторыя з іх засталіся ў Зангезуры, але на загад армянскага ваеннага міністра Тэр-Мінасяна многія з іх былі паселены на месцы выгнаных мусульман Эрывані і Даралагеза для гомагенізацыі ключавых абласцей Арменіі. Адзін з фідаінаў асцярожна апісаў гэта этнічнымі чысткамі[65]. Услед за Андранікам, «рэарменізацыю» Зангезура працягнуў Гарэгін Нждэ[66]. У канцы 1919 ён правёў аперацыю супраць паўсталых сёл Каджаран, Шабадын, Акчы, Пірудан, у выніку якой абаронцы былі выразаны, а насельніцтва выгнана[33]. Нахічэванскі рэгіён таксама стаў адным з цэнтраў этнічных сутыкненняў[61][67]. У 1918 Андранік не прызнаў умовы Батумскага дагавора і яго баевікі пачалі выразаць і выганяць азербайджанцаў з этнічна неаднастайных рэгіёнаў Нахчывана, Зангезура і Карабаха[62]. 17 снежня 1919 узлаванае мусульманскае насельніцтва, што складалася з мясцовых і ўцекачоў з Зангезура, атакавала армян у Ніжнім Акулісе, вымусіўшы жыхароў бегчы ў Верхні Акуліс. 24 снежня мусульманскі натоўп і азербайджанская жандармерыя атакавала Верхні Акуліс, уладкаваўшы там разню. Армянскі ўрад паведамляў пра 400 забітых армян у Ніжнім Акулісе і 1000 у Верхнім Акулісе[68]. Этнічныя чысткі ў Карабаху5 чэрвеня рэгулярныя азербайджанскія часткі, якія кантралявалі прадмесці Шушы, разрабавалі і спалілі сяло Кайбалікенд, многія жыхары вёскі былі забіты. Паводле дадзеных брытанскага афіцэра, з 700 жыхароў паселішча ў жывых засталося толькі 11 мужчын і 87 жанчын і дзяцей[69]. Пасля гэтага нападнікі атакавалі невялікія суседнія вёскі Кркджан, Джамілі, Пахлул і некаторыя іншыя больш выдаленыя. Іншы англійскі афіцэр пераканаў 200 курдскіх вершнікаў спыніць напады, сцвярджаючы, што загад выходзіць ад Султанава. Калі праз некалькі дзён сутыкнення спыніліся, вёскі ляжалі ў руінах, каля шасцісот армян былі забіты[69]. Пасля армянскага паўстання ў Шушы ў сакавіку 1920 азербайджанскія сілы спалілі горад і забілі 500 чалавек[4]. Вынік У выніку этнічных чыстак 1918—1920 гг. змянілася этнаграфічная карта Закаўказзя. населеныя армянамі тэрыторыі ў Азербайджане спусцелі ці былі заселены азербайджанцамі і курдамі. У Шэмахінскім павеце былі забіты 17 тыс. армян у 24 селах, у Нухінскім павеце — 20 тыс. армян у 20 салех. Аналагічная карціна назіралася ў Агдаме і Гянджы. Армяне ацалелі толькі ў тых раёнах, куды не пракраліся мусаватысты: у Казахскім, Елізаветпальскім і Джэваншырскім паветах. У Арменіі населеныя азербайджанцамі раёны таксама спусцелі. Дашнакі «ачысцілі» ад азербайджанцаў Новабаязецкі, Эрыванскі, Эчміядзінскі і Шаруро-Даралагезскі паветы[59]. Маштабы змены этнічнага складу бачны на прыкладзе Зангезура: У 1897 годзе з 137,9 тыс. насельніцтва тут жылі 63,6 тыс. армян (46,2 %), 71,2 тыс. азербайджанцаў (51,7 %), 1,8 тыс. курдаў (1,3 %). Паводле дадзеных сельскагаспадарчага перапісу 1922 года, насельніцтва адышоўшай да Арменіі часткі Зангезура налічвала 63,5 тыс. чалавек, у тым ліку 56,9 тыс. армян (89,5 %), азербайджанцаў 6,5 тыс. (10,2 %), рускіх 0,2 тыс. (0,3 %)[59]. У выніку этнічных чыстак 180 тысяч чалавек, 2/3 мусульманскага насельніцтва Эрыванскай губерні, былі выразаны ці выгнаны[70] Крыніцы
Спасылкі |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Portal di Ensiklopedia Dunia
