Гальшанская мова

Гальша́нская мова (эльшанская мова, гальшанская мікрамова; саманазва: halšanski jazyk, elšanski jazyk, часам kul’n’adzka gavenda) — праект літаратурнай мовы на аснове беларускіх гаворак Літвы, які ўзнік у канцы 1980-х — пачатку 1990-х гадоў^[1]. Створаная групай энтузіястаў, якія аб’ядналіся ў «Таварыства славянамоўных літоўцаў», што прапагандавала таксама віцкую і дзукійскую мову на базе мясцовых польскіх і літоўскіх гаворак^[2]. Функцыянаванне гальшанскай мовы абмежавалася выданнем некалькіх публіцыстычных артыкулаў, у 1992 годзе яе выкарыстанне спынілася. У аснове пісьменнасці ляжала лацінская графіка славацкага тыпу^[3].

Паводле тэрміналогіі Аляксандра Дулічэнкі, гальшанская ёсць так званай славянскай мікрамовай, або малой славянскай літаратурнай мовай^[1].

Беларусы ёсць адной з асноўных нацыянальных меншасцей Літвы, трэцяй паводле колькасці пасля палякаў і рускіх. Галоўным чынам беларускамоўнае насельніцтва Літвы гістарычна сканцэнтравана ў паўднёва-ўсходніх раёнах краіны — у наш час беларусы насяляюць Салечніцкі раён, паўднёвую частку Віленскага раёна, усходнюю частку Троцкага раёна і Свянцянскі раён Віленскага павета на мяжы Літвы і Беларусі. Паводле перапісу 1989 года, у Літве жыло каля 63 000 беларусаў^[4], у 2001 годзе колькасць беларусаў была 42 866 чалавек^[5].

Першыя спробы стварэння публіцыстыкі, літаратурных твораў і іншых пісьмовых тэкстаў на мясцовай беларускай мове адзначаюцца ў Літве (а таксама і ў суседняй Латвіі) галоўным чынам у 1920-я і 1930-я гады. Літоўскія і латышскія беларусы выкарыстоўвалі пры гэтым як кірыліцу, так і лацінку, і арыентаваліся перш за ўсё на стандартную беларускую мову. Нягледзячы на імкненне прытрымлівацца нормаў літаратурнай мовы, у тэксце апублікаванага ў 1930-х гадах у Вільні «Беларускага народнага календара», а таксама ў тэкстах шэрагу іншых выданняў, прасочваліся рысы мясцовых беларускіх гаворак. Пасля Другой сусветнай вайны выкарыстанне пісьменнасці на аснове мясцовых гаворак спынілася аж да канца 1980-х гадоў — да з’яўлення праекта так званай гальшанскай мовы^[4].

Ідэя стварэння гальшанскай літаратурнай мовы стала следствам уздыму нацыянальнага руху ў рэспубліках СССР, які ўзнік у эпоху перабудовы, усплёску цікавасці да рэгіянальных моў і нацыянальнай гісторыі, якія наклаліся на складаную этнамоўную сітуацыю ў паўднёва-ўсходняй Літве, распаўсюджанасці тут мясцовых літоўскіх, беларускіх і польскіх гаворак, а таксама рускай мовы (адлюстраваннем этнамоўнай нявызначанасці ў гэтым рэгіёне было, у прыватнасці, існаванне ў літоўскіх беларусаў такой назвы для сваіх гаворак, як простая мова). У канцы 1980-х гадоў моўная сітуацыя ў Літве змяняецца — значна ўзрастае роля літоўскай мовы і памяншаецца значэнне рускай мовы для этнічных літоўцаў. Пытанні роднай мовы сталі актуальнымі і для беларускай і польскай нацыянальных меншасцей у Літве. У гэты перыяд сярод часткі палякаў і беларусаў узнікае грамадскі рух, мэтай якога стала вяртанне да мясцовай культуры і дыялектаў. Вядучую ролю ў гэтым руху адыграла заснаванае ў Коўне «Таварыства славянамоўных літоўцаў» (Tuvažystvo slaviansku janzyčnych litvinuv). Ідэалагічнай асновай гэтага таварыства стала сцвярджэнне, што славянскае насельніцтва паўднёва-ўсходняй Літвы ёсць паводле паходжання літоўскім, якое падвергліся з XIV стагоддзя асіміляцыі славянамі. Узначаліў таварыства Э. Б. Саткявічус. Найважнейшай задачай нацыянальнага руху «славянамоўных літоўцаў» стала фарміраванне і прапаганда літаратурных моў на базе мясцовых гаворак: на польскай аснове, ці на аснове так званай простай польскай — віцкая мова (vičski janzyk, vičska gavenda), на беларускай аснове, ці на аснове «простай мовы» — так званая гальшанская мова (halšanski jazyk, elšanski jazyk, kul’n’adzka gavenda), на аснове мясцовых літоўскіх гаворак планавалася стварыць дзукійскую літаратурную мову. Рух «славянамоўных літоўцаў» не быў масавым — ён ахопліваў невялікую колькасць паслядоўнікаў і прыхільнікаў, не высоўваў палітычных патрабаванняў, праіснаваў кароткі час і таму не атрымаў шырокай вядомасці^[3].

Першымі друкаванымі тэкстамі на гальшанскай і віцкай мовах сталі артыкулы, апублікаваныя «Таварыствам славянамоўных літоўцаў» у пачатку 1990-х гадоў: «Fschodnia Litva» («Усходняя Літва») і «Naš upiakuniac» («Наш апякун»). Пасля адбылася публікацыя рознага роду дакументаў прапагандысцкай скіраванасці. З’яўленне новых літаратурных моў асвятлялася як у літоўскай, так і беларускай прэсе. У прыватнасці, артыкулы ў гэтым пытанні друкавалі ў віленскай газеце Czerwony Sztandar, якая выдавалася на польскай мове, і ў беларускай газеце «Чырвоная змена» (травень 1991 года). Першапачатковая адсутнасць масавасці руху «славянамоўных літоўцаў» прывяла да таго, што ўжо ў 1992 годзе гальшанская мова практычна перастала выкарыстоўвацца, хоць зрэдку на ёй выдаюцца ці перавыдаюцца кнігі Э. Б. Саткявічуса, напрыклад, адзін з раздзелаў яго кнігі «Гальскія мовы» 1999 года напісаны на гальшанскай^[6].

Алфавіт гальшанскай мовы складаецца з 29 літар^[6]:

Першапачаткова выкарыстоўвалася лацінка з выкарыстаннем славацкіх і польскіх графем (č, ž, š, ł), для пазначэння мяккасці зычных выкарыстоўваўся або апостраф (як у славацкай мове) — v’alikaj, або літара i перад зычным (як у польскай мове) — vialikaj. Пазней быў здзейснены пераход на славацкую мадэль: замест літар L l сталі ўжываць L’ l’, замест Ł ł — L l, мяккасць зычных сталі пазначаць толькі апострафам (l’, b’, n’, d’, s’, t’ і т.п.) Губна-губная фанема замест графемы ŭ стала пазначацца як ȗ. Характэрнай асаблівасцю тэкстаў на гальшанскай у пачатку 1990-х гадоў была непаслядоўнасць у выкарыстанні тых або іншых графем^[6].

— Фрагмент тэксту з артыкула «Fschodnia Litva»:

Halšanski jazyk — asabisty jazyk, choc’ jon maje podobenstva z biłaruskim, dzukskim, vičskim, trocha słou moža polskich. Halšanski jazyk pa fanetike i hramatyke padobny jazyku pradziedoŭ halšancoŭ — dzukskamu jazyku. Hety jazyk jest bahactva dlia baltoŭ i słavoŭ. Liudzi usej Litvy i Biłarusi pavinny baranic’ hety jazyk. Halšanski jazyk nie chatni jazyk; hety jazyk literaturnyj jazyk vekovaj tradiciji i treba kap halšancy havarili i pisali na hetym jazyku; Hetat listok at 2 s’erpn’a 1998 hoda astavic’ na dolhuju pam’ac’, kab vnuki mahli pačitac’, jak havaric’, čitac’ i pisac’ pa prostamu.

— 1990 (артыкул перавыданы ў 1999 годзе)^[6][7]

1. Duličenko A. D. Kleinschriftsprachen in der slawischen Sprachenwelt(ням.) // Zeitschrift für Slawistik 39/4 : журнал. — Dresden: Walter de Gruyter, 1994. — S. 560—567.
2. Satkevičius E. B. Fschodnia Litva. — Kaunas, 1990.
3. Дуличенко А. Д. Феномен литературных микроязыков в современном славянском языковом мире // Bibliotheca Slavica Savariensis : журнал. — Szombathely: Szombathely, 1994. — № 2. — С. 76—84. — ISSN 1218-2680.
4. Дуличенко А. Д. Вичский и гал(ь)шанский: два новых славянских литературных микроязыка в Литве? (С образцами текстов) // Языки малые и большие…In memoriam acad. Nikita I. Tolstoi. — Tartu: 1998. — С. 165—173.
5. Дуличенко А. Д. Славянские литературные микроязыки: образцы текстов // Slavica Tartuensia : журнал / А. Д. Дуличенко. — Тарту: Tartu Riiklik Ülikool, 2004.
6. Савіч М. Беларускія гаворкі Віленщіны: гісторыя i сучаснасць // Спадчына : журнал. — Мінск: Рэдакцыя часопіса «Спадчына», 1994. — № 6. — С. 105—109. — ISSN 0236-1019.